16
Beləliklə,ekologiyanın vəzifələrini istehsalat və ya layihə-konstruktor nöqteyi-
nəzərindən aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
1.Texnoloji,mühəndis və layihə-konstruktor işlərinin ətraf mühitə və insanların
sağlamlığına minimum zərərli olmasını optimallaşdırmaq.
2.Mövcud və layihələndirilən müəssisələrin(texnoloji proseslərin)ətraf mühitə,
insanlara və digər canlılara göstərə biləcəyi mənfi təsirləri proqnozlaşdırmaq və
ekoloji cəhətdən qiymətləndirmək.
3.Ətraf mühitə,insanlara təhlükə yaradan,təbii və antropogen sistemlərə mənfi təsir
göstərən texnoloji proseslərin vaxtında müəyyənləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi.
Deməli,haqlı olaraq,ekologiya ətraf mühitin mühafizəsi üçün elmi baza,əsas
hesab olunur.
Ekologiyanın tətbiq obyekti təbii sistemlərin fəaliyyətinin fiziki,kimyəvi və
bioloji parametrləridir.
MÖVZU 2:Biosfer və onun təkamülü haqqında elmi təlim
Yerin mənşəyi
B.e.ə.III əsrdə Yerin kürə formasında oiduğu sübut edildikdən sonra,alimlər belə
bir
fərziyyə itəli sürdülər ki,əvvəllər planet maye halında olub.1749-cu ildə J.Büf-
fon qeyd edirdi ki,Günəşə kometa düşmüş və nəticədə ondan nəhəng damlaları vu-
rub qoparmışdır.Bu damcılar Günəşdən müxtəlif məsafələrə üçaraq soyumuş və
planetlərə çevrilmişdir.XIX əsrdə Kant-Laplas hipotezi meydana çıxdı.Bu hipotezə
görə,bizim planet sistemi sıx nüvə ətrafında fırlanan qızmış qaz-toz dumanından
əmələ gəlmişdirLakin,XIX əsrin sonunda kimya elminin inkişafı ilə subut olundu
ki,ərimiş,közərmiş planet yüngül kimyəvi elementləri (hidrogen,azot,oksigen və s.)
tutub saxlaya bilməzdi.
Müasir kosmogen təsəvvürlərə görə,Yer 4,7mlrd. il öncə səpələnmiş qaz-toz
maddəsindən yaranmışdır.Nüvə,mantiya,yer qabığı,hidrosfer və atmosfer qravita-
siya sahəsinin təsiri altında ikinci qızmadan(isinmədən) sonra formalaşmışdır.An-
caq, bu hipotezin də ciddi nöqsanları mövcuddur.Belə ki,planetin qızması nəticə-
sində yüngül kimyəvi elementlər aşıq kosmosa uçardı və Yerdə atmosfer,hidrosfer
və biosfer olmazdı.
Təəssüf ki,milyardlarla illər öncə Yerin necə olduğunu bilmək mümkün deyil.
Planetin dərinlikləri kifayət qədər tədqiq olunmadığı üçün Yerin yaranması mexa-
nizminin elmi əsaslandırılmış izahı hələlik yoxdur.
Yerin forması və ölçüləri
Yerin kürəşəkilli formada olması mülahizələri ilk dəfə antik dövr mütəfəkkürləri
tərəfindən söylənmişdir.Onlar bir sıra müşahidələrə və ideal forma kimi kürə haq-
qında təsəvvürlərə əsaslanırdılar.Yunan alimi Eratosfen (b.e.ə. 273-192-ci ilər) Yer
17
planetinin kürəşəkilli olmasını müəyyənləşdirməklə bərabər,eyni zamanda sadə va-
sitələrlə onun çevrəsinin uzunluğunu və radiusunu (Eratosfenə görə yer kürəsinin
çevrəsinin uzunluğu 252min attik etapa,yəni,39690km-ə bərabərdir) təyin
etmişdir.Alim təsdiq edirdi ki,Piriney yarimadasından üzü qərbə doğru
üzsək,Hindistana çata bilərik.XV əsrin ortalarında X.Kolumb Hindistana gedən
qərb yolunu axtarışa çıxarkən,məhz bu ideyanı rəhbər tutmuşdu.
XVII əsrin sonu,XVIII əsrin başlanğıcında İsaak Nyuton nəzəri olaraq əsaslan-
dırdı ki,ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında Yer qütblərdə yastılanmış olmalıdır və el-
lipsoid formasındadır.
Sonralar,geodeziya və astronomiya elminin inkişafı ,bu sahədə aparılmış elmi-
tədqiqatlar Yerin həqiqi forma və ölçülərini təyin etməyə imkan verdi.
Məlumdur ki,Yer planeti iki qüvvənin-onun hissəciklərinin qarşılıqlı cazibə qüv-
vəsi və öz oxu ətrafında fırlanma hərəkəti zamanı meydana çıxan mərkəzdənqaçma
qüvvəsi- təsiri altında formalaşmışdır.Ağırlıq qüvvəsi isə bu iki qüvvənin tarazlaş-
dırıcısı rolunu oynayır.Planetin formasındakı sıxılmanın dərəcəsi isə fırlanmanın
bucaq sürətindən asılıdır.Məlumdur ki,cisim nə qədər sürətlə fırlanarsa,o qütblərdə
bir o qədər də çox yastılanar.Planetin mərkəzindən ekvatora qədər olan məsafə ek-
vatorial radius adlanır və 6378,2km-ə bərabərdir.Mərkəzdən qütbə qədər olan mə-
safə isə polyar(qütb) radius adlanır və 6356,8km-ə bərabərdir.Ekvatorial və polyar
(qütb) radiuslarının fərqi təxminən 21km-ə bərabərdir.Deməli,bizim planet həqiqə-
tən də ideal kürəyə oxşamır,qütblərdə yastılanmış ellipsoiddir.
Süni peyklərin köməyi ilə aparılmış dəqiq ölçmələr də göstərdi ki,Yer yalnız qütb-
lərdə deyil,həm də ekvatorda da yastılaşır.Ekvator
üzrə ən kiçik və ən böyük ra-
diuslar 210m fərqlənir.Deməli,Yerin forması üçoxlu ellipsoiddir.Son hesablama-
lara görə,bu ellipsoid ekvatora nəzərən qeyri-simmetrik olmaqla,cənub qütbü şimal
qütbünə nisbətən ekvatora bir qədər yaxındır.
Yerin həqiqi həndəsi formasını geoid adlandırırlar.
18
Biosfer və onun tərkib hissələri
İnsan və ətraf təbii mühitin qarşılıqlı münasibətlərini,intensiv inkişaf etməkdə
olan sənaye sahələrinin təbiətə təsirlərini öyrənmək üçün biosfer haqqında elmi tə-
lim işlənib hazırlanmışdır.
Yer məkanında həyatın təbiət proseslərinə təsiri V.V.Dokuçayevin əsərlərində
XIX əsrin sonu,XX əsrin əvvəllərində elmi şəkildə əsaslandırılmışdır.Lakin,biosfer
Yerin fiziki və orbital səciyyəsi
Cədvəl.......
GÖSTƏRİCİNİN ADI
ÖLÇÜ VAHİDİ
QİYMƏTİ
Ekvatorial
radius
km
6378,14
Polyar radius
km
6356,78
Orta radius
km
6371,3
Ekvatorun uzunluğu
km
40075
Həcmi
km
3
1,0832x10
12
Çəkisi
kq
5,9737x10
24
Səthinin sahəsi
km
2
510065700
Ekvator zonasında qravitasiya
m/san.
2
9,766 və ya 1q
İkinci kosmik sürət
m/san
11180
Fırlanmanın siderik dövrü
saat
23,934
Orbitə ekvatorial maillik
dərəcə(
0
)
23,45
Səthinin orta temperaturu
K
287
Səthində atmosfer təzyiqi
kPa
101,325
Günəşdən orta
məsafəsi
km
149597890
Siderik orbital dövr
qış günü
365,24
Orta orbital sürəti
km/san
29,785,9
Orbitin eksentristeti
-
0,01671022
Orbitin ekliptika müstəvisinə maillik
dərəcə (
0
)
0,00005
Orbitin uzunluğu
km
924375700