International scientific conference of young researchers
Yüklə 24,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 945
- II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 946
- MOLLA PƏNAH VAQİFİN DİLİNDƏ QRAMMATİK ARXAİZMLƏR İlkin ABBASOV
II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 945 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan maddeyi-mərəz, mizanül hərarət (termometri) titrətmə, qızdırma, ishal, yatalaq, qızılca, yel, mərəz və s. Rütubətli evin mərəzə səbəb olmağına heç kəsin şübhəsi olmasın. Uşağı əmizdirən kimi onu çimizdirmək yaxşı deyil. Və bəlkə maddeyi-mərəzdir. 2) İqtisadi və ticari terminlər: "İşıq" qəzetini mövzularına görə incələdiyimiz zaman onun iqtisadiyyat bölməsi də diqqəti çəkmişdir. Belə ki, "İşıq" qəzetinin müəyyən saylarında iqtisadi xəbərlər başlığı yer almaqdadır. Burada şəhər tiyatr və köşklərində olan bilet və qəzet satışları ilə əlaqəli elanlar, iş elanlar, iane toplanışları elanları verilmişdir. Bundan əlavə ticarət xüsusən dəniz ticarəti haqqında yayımlanan bəzi məqalələr əsasında da bir çox ticari terminlərin meydana çıxdığı bəlli olmuşdur.
3) Hərb, ordu, savaş terminləri: "İşıq" qəzetində rastladığımız digər terminlər hərblə bağlıdır. Belə ki, qadın qəzeti olmağına və mövzu etibari ilə müharibələrdən uzaq durmağına baxmayaraq qəzetin bəzi nömrələrində "Teleqraf" başlığı altında Türkiye-İtaliya müharibəsinin gedişatı haqqında məlumatlar verilmişdir. Beləcə, bəzi hərb terminlərinin işlədilməsi baxımından dilin terminologiyasına bəzi sözlər bəxş etmişdir. Xariciyyə naziri, sədrazam, qoşun, dava gəmisi, şühəda, basqıntılıq, Paşa, vəliəhd, ezam olmaq, boykotaj, əsir, top, plemyot, tüfəng, patron, yaraq, sursat və s. Müsəlmanlar sədrazam həzrətlərinə xüsusi bir teleqraf çəkib şərəfi şanu islamiyyəti muhəfizə etməsini rica eyləmişlər. Tripolidə ali dərəcədə silahlanmış 20.000 osmanlı qoşunu varki hər dəqiqə hazırlaşırlar şəhid olmağa. 4) Dini terminlər: "İşıq" qəzeti cahilliyə, elmsizliyə qarşı çıxsa da, heç vaxt şəriyyət qanunlarından kənara çıxmamışdır. Əksinə, xanımları, elmli, savadlı, tərbiyəli olmağa səsləmiş və bunu şəriyət qanunları çərçivəsində etməyi tövsiyyə etmişdir. Qəzetdə bir çox dini mövzulara toxunulduğu üçün dini terminlərin də qəzetin dilinə daxil olması qaçınılmaz olmuşdur.
5) Huquqi terminlər: "İşıq" qəzetində xüsusi olaraq qadınların və ümumiyyətlə xalqın hüquqları- nın qorunması haqqında ətraflı məqalələr yazılmış, cəmiyyətin öz haqq və hüquqlarını bilməsi üçün bilgiləndirici məlumatlar yerləşdirilmiş. Bu işlə xüsusi olaraq, Xədicə xanımın həyat yoldaşı, qəzetin ərsəyə gəlməsində bilavasitə əməyi olan, hüquqşünaş Mustafa bəy Əlibəyov məşğul olmuşdur. Bu səbəblə də qəzetin dilində bir çox hüquqi terminlərin işlənməsi təbiidir. hüquqi-nisvan, hüquqi-müslimə, məhkəmə, sud, hakim, divanxana, dustaq, yurist və s. O zaman cümlə tövsiyə etdi ki, fərzlərdən birincisi hüquqi – müslimdir. Lakin bu məclisdə insanı ən çox fərəhnak və xoşbəxt edən orada bir çox darülfünun qurtarmış mühəndis, təbib, yurist müsəlman cavanlarının mövcud olması idi ki, biz müsəlmanların ümdə xoşbəxt olmağının yeganə səbəbidir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində terminologiyamızın sistemli yaranması və milli dilin termin yaradıcılığında əsas mənbə rolunu oynaması mərhələsidir. "İşıq" qəzetinin dilində işlənən terminlər həm mənbə, həm də mövzu baxımından müxtəlifdir. Ədəbi dilin terminoloji sahəsinə mənsub sözlərin XX əsrin əvvəllərində elmi dil vahidlərinə çevrilməsində bədii üslubun əhəmiyyətli rolu olmuşdu. XIX əsrin 30-cu illərindən etibarən XX əsrin birinci rübünə qədərki dövrdə əvvəlki dövrlərə nisbətən termin yaradıcılığı daha məhsuldar olmuşdur. İctimai - iqtisadi vəmədəni həyatın müxtlif sahələrinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq rus dilindən alınan, eləcə də beynəlmiləl terminlərdən daha çox istifadə olunmuşdur. Termin yaradıcılığı prosesində həm ədəbi dildən, həm də dilimizin müxtəif dialekt və şivələrin- dən başlaaraq yeni - yeni milli terminlərin meydana gəlməsində dialekt sözlərdən istifadəyə üstünlük verilmişdir Lakin o dövrün terminologiya sahəsində bir sıra nöqsanlar olmuşdur. Belə ki, ərəb-fars mənşəli terminlərin rus və Avropa dillərindən alınan terminlərlə əvəzlənməsi prosesi güclənmişdir. Bu isə uzun müddət terminologiyanın lüğət tərkibinin qeyri-sabitliyinə və paralel terminlərin işlənməsinə gətirib çıxarmışdır. II INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS Baku Engineering University 946 27-28 April 2018, Baku, Azerbaijan Azərbaycan dilində terminlərin yaranması üçün əsas mənbə Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindən götürülürdü. "İşıq" qəzetində işlənən terminlər həmin dövrün terminalogiyasının ümumi mənərəsini yaradırdı. "İşıq" qəzetində hüquq, təbabət, tarix, iqtisadiyytla bağlı işlənən terminlərin əksəriyyəti həmin dövr terminologiyasının, ümumiyyətlə, dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinə xidmət etmişdir. Günümüzdə azacıq semantik, fonetik dəyişiklikliyə uğrasa da, tarixən mövcud olmuş ərəb-fars mənşəli terminlərin bir qismi işlədilməkdədir. Alınma terminlərin geniş işlənməsi zamanə milli qrammatik, fonetik normaya uyğunlaşması prosesi həmin dövrdə də müşahidə edilir. Müəyyən elm sahəsi ilə bağlı terminlərin yalnız həmin termin sahəsində işlədilməsi çərçivəsindən çıxıb daha da genişlənməsi prosesi XX əsrin ədəbiyyatında da açıq aşkar hiss olunur. "İşıq" qəzetində işlənən terminlərin mənbələrinin genişlənməsi, ərəb-fars mənşəli sözlərlə yanaşı, rus-Avropa mənşəli terminlərin də fəal şəkildə istifadəsi həmin dövr üçün xarakterik idi. Xalq danışıq dilindən alınan milli mənşəli terminlərin də tədricən yeni anlayışı ifadə edən alınma terminlərlə əvəz olunması bir tərəfdən həmin dövrün ictimai-siyası vəiyyəti ilə bağlı olsa da, digər tərəfdən Avropa və rus dillərinə olan maraqdan doğurdu. "İşıq" qəzetində işlənən terminlər bir neçə yollar dilimizə daxil olmuşdur. Rus, Avropa, Türk alim və ədiblərinin əsərləri vasitəsi ilə, mədəniyyərin, mətbuatın, teatrın, maarifin inkişafı ilə, iqtisadi həyatda baş verən dəyişikliklərlə bağlı. Birincivasitə ilə dilimə keçən və həmçinin "İşıq" qəzetinin dilində də istifadə edilən, spirt, fotoqraf, tamaşa, teleqraf, teatr, student, tiraj, dram, universitet kimi terminlər mədəniyyətin, mətbuatın, teatrın, maarifin inkişafı ilə bağlı meydana gəlmidir. Bu terminlərin bəziləri ffonetik tərkibi nisbətən dəyişilərək danışıq dilində də işlənirdi. Digər bir vasitə ilə dilimizə keçən və həmçinin "İşıq"ın lüğət tərkibinə daxil olan alınma sözlər yalnız iqtisadiyyatla bağlı elmi əsərlərdə, həm də xalq danışıq dilində də işlənirdi. "İşıq"ın dilində işlənən terminlərin yaranma mənbəyini ərəb, fars, türk dilləri ilə yanaşı, Azərbaycan, rus və Qərbi Avropa dilləri də bu mənblər sırasına daxil olmuşdur. Əlbəttə, terminlərin yaranmaa mənbəyinin artması dövrün, şəriətin qarşıya çıxardığı yeni təəblərdən irəli gəlmiş, elmi bu tələblərə uyğun qurmaq, yeni məfhumları ifadə etmək ehtiyacından doğulmuşdur. Dilimizin saflığının, təmizliynin qorunmsı yolunda "İşıq" qəzetinin çox mühim rolu vardır. “Qəzetimizə xəbər və məqalə yazanlardan razılıq edib artıq dərəcə təveqqe eləyirik ki, yazıları
"Qəzetədən ixtar" bölməsində demək olar ki, hər sayıda bu xəbərdarlığın yer alması da bunun əyani sübutudur.
"İşıq" qəzeti 2 ilə yaxın bir dövr ərzində dilin saflığını müxtəlif yad təsirlərdən qorumaq üçün əhəmiyyətli işlər görmüşdür. Bacardıqca daha aydın, başa düşülən, ümumişlək olan, milli dilin qrammatik xüsusiyyətlərinə uyğunlaşan sözlərdən istifadəyə çalışıb alınma terminlərə də ehtiyatla yanaşmış, onların xalq arasında daha tez anlaşılanını işlətməyə cəhd etmişdir.
MOLLA PƏNAH VAQİFİN DİLİNDƏ QRAMMATİK ARXAİZMLƏR İlkin ABBASOV Gəncə Dövlət Universiteti aabbasovilkin@gmail.com AZƏRBAYCAN Açar sözlər: Arxaizmlər, tipologiya, folklor, nitq hissələri Məqalədə Molla Pənah Vaqifin dilində işlənmiş şəkilçilər, köhnəlmiş sözlərdən olunur. Şairin əsas yaradıcılığı qoşma, gəraylı və digər xalq yaradıcılığı janrındakı əsərlərdən ibarətdir. Əsərlərinin dili klassik dövr nümunələrinin dilindən kəskin şəkildə asanlığı ilə fərqlənir. Şairin dilində elə düzəltmə sözlərə rast gəlmək olur ki, həmin sözlərə məxsus derivatoloji qaydalar müasir sözyaratmada işlək deyildir.
Molla Pənah Vaqif ədəbi bədii dilin milli əsasda inkşafını mütləqləşdirdi. Onun xidməti nəticəsində folklor üslubu klassik üslubun nüfuzunu sındırıb aprıcı mövqeyə keçdi. Bundan sonra ədəbi bədii dilin prespektivlərini, bir qayda olaraq, folklor üslubu müəyyən etdi. Molla Pənah Vaqifin klassik janrdakı əsərlərinin dili klassik üslubun göstəricisi deyil. Bu dil müəyyən arxaik cəhətlərinə
Yüklə 24,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|