Introduction to bio-monitioring of water quality
Yüklə 80,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
| INTRODUCTION TO BIO-MONITIORING OF WATER QUALITY SUYUN KEYFIYYƏTININ BIOLOJI MONITORINQININ TƏQDIMATI Guidance Document prepared by Jesper Ansbaek & Anatoly Pichugin Cesper Ansbaek v
Anatoli Piçuqin tərəfindən hazırlanmış Təlimat İngilis dilind
n t
ə rcüm
ə EU Project Trans-Boundary River Management Phase II for the Kura River basin Avropa Birliyinin Transsərhəd Su İdarəçiliyi Layihəsi- Kür Çayı hövzəsi üzrə İİ faza (TACIS/2007/134-398) This project is funded by the European Union and implemented by Eptisa & Grontmij-CarlBro consortium
Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
1 SUYUN KEYFIYYƏTININ BIOLOJI MONITORINQININ TƏQDIMATI MÜNDƏRİCAT Bioloji monitorinq nə üçün lazımdır 2 Çayların bioloji monitorinqi 3 Mikrobioloji parametrlər 5 Göl və sututarların bioloji monitorinqi 5 Bioloji və kimyəvi monitorinqin əlaqələndirilməsi 6 Bioloji monitorinq və təsirlərin əlaqələndirilməsi 6 Müxtəlif növ monitorinq stansiyaları 7 Bioloji monitorinq üçün tələblər və onun xərcləri 8 Çaylarda makro-onurğasızların monitorinqinin aparılması 9 Əlavə 1: Çaylar, makroonurğasızlar. Ekoloji statusun qiymətləndirilməsi üçün biotik ölçülər 9
QEYD: Çirkləndirici maddələrin çaylara, göllərə, su tutarlarına, sahil və dəniz sularına axıdılmasının iki əsas təsiri olur: (i) onlar ekosistemlərin strukturunu və funksiyasını dəyişdirir. (ii) onların tərkibində olan fekal bakteriyalar, viruslar və zəhərli birləşmələr insanların sağlamlığı üçün təhlükə yaradır. Bu sənəddə birinci təsirdən (i) bəhs olunur. Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
2 Bioloji monitorinq nə üçün lazımdır 1 Monitorinq termini -ənənəvi olaraq çaylar, göllər və dənizlərdə axın, suyun səviyyəsi və onun kimyəvi tərkibinin uzun müddətli tədqiq olunması və onlar haqqında məlumatların toplanması deməkdir. Amma Su Çərçivə Direktivinə (SÇD) görə, su obyektlarinin təsnifati (əla, yaxşı, mülayim çirklənmiş, çirklənmiş və pis vəziyyət) üçün tələb olunan əsas məlumatlar bioloji monitorinq nəticəsində əldə olunur, kimyəvi və hidromorfoloji monitorinq isə köməkçi və əlavə məlumatları təmin edir. Ona görə də “Bioloji monitorinq nə üçün lazımdır” sualına cavab belə ola bilər ki, SÇD prinsiplərinin həyata keçirilməsində bioloji monitorinqin aparılması həlledici bir addımdır. “Bioloji monitorinq nə üçün lazımdır” sualına digər bir cavab isə, biomonitorinqin bizə öz monitorinq stansiyalarımızda çayın, axarın və ya göllərin təbii yaşayış mühitinə nəzər salanda ekosistemlərin strukturuna və funksiyasına çirklənmənin necə təsir göstərdiyiməsi haqqında aydın təsəvvürə malik olarıqda kömək etməsidir. Bioloji monitorinqin üstünlüyü (bu hal xüsusilə çaylardakı makroonurğasızlarla əlaqədardır) birdə ondadır ki o çirklənmənin uzunmüddətli təsirlərini daha yaxşı əks etdirir.. Çirkləndiricinin qəza vəziyyəti vaxtı və ya qısa müddət ərzində atılması zamanı kimyəvi monitorinqlə vəziyyət haqqında məlumat əldə etmək ehtimalı çox azdır, lakin bu cür atılmalar bioloji müxtəlifliyə uzun müddət təsir göstərir (təsirə məruz qalan orqanizmlərin yaşama müddətindən asılı olaraq). Çaylarda makroonurğasız orqanizmlərin monitorinqi ekoloji vəziyyət haqqında məlumatların əldə edilməsi baxımından kimyəvi monitorinqlə müqayisədə nisbətən ucuzdur və çox çaylarda/stansiyalarda ekoloji vəziyyətin xülasəsini əldə etmək üçün daha münasibdir. Bioloji monitorinq proqramına əsasən nümunə götürmə və onun nəticələri haqqında məlumatlardan istifadə edək müxtəlif idarəetmə işləri üçün istifadə edilir. Belə ki, bioloji monitorinq məlumatları aşağıdakı əsas göstəriciləri təmin etmək üçün imkan yaradır.: • Su obyektlərinin ekoloji məqsədlərə uyğun olub-olmadığının müəyyənləşdirilməsi. • Su obyektinin mövcud vəziyyətinin qeydiyyatı və zaman keçdikcə baş verən dəyişikliklərin izlənməsi. • Ekoloji tələblərə cavab verməyən , bərpa və ya təcili tədbirlərin həyata keçirilməsinə ehtiyac duyulan su obyektlərinin müəyyənləşdirilməsi və prioritetləşdirilməsi.
Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
3 • Ekoloji təsirlərin daha yaxşı başa düşərək icazə və lisenziyaların verilməsi ilə bağlı qərarların yaxşılaşdırılması. • Su orqanizmlərinin 1 qorunması və bərpa olunmasında, konservasiya metodlarının , icazə və lisenziyaların verilməsinin nəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsi. Çayların bioloji monitorinqi Bioloji keyfiyyət elementləri kimi istifadə olunacaq əsas göstərici orqanizmlər bentik makroonurğasız orqanizmlərdir. Çayların bioloji monitorinqinin birinci mərhələsində yalnız makroonurğasız orqanizmlərin istifadə edilməsi təklif olunur. Sonralar bentik dəniz yosunları və makrofit bitkilər kimi digər göstəricilər də çayların bioloji monitorinqinə daxil oluna bilər. Bu onunla bağlıdır ki, başqa göstərici qrupların metodologiyaları hazırda daha az inkişaf etmişdir.
Bentik makroonurğasızlar şirin su təbii mühitlərinin dib substratlarında (qeyri-üzvi çöküntülər, ağac tullantıları, taxta, makrofitlər, sapşəkilli yosunlar və s.) yaşayan orqanizmlərdir. Onlar mikroskopsuz görünən kifayət qədər böyük orqanizmlər hesab olunurlar, yəni onlar 0,2-0,5 mm ölçülü tora ilişib qalırlar. Bu orqanizmlər dəniz yosunları ilə birlikdə şirin suyun keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün çox geniş şəkildə istifadə olunan göstəricilərdir. Bununla belə, təkcə bentik makroonurğasızların tədqiqatları suyun bioloji keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün ən geniş yayılmış vasitədir.
______________________________ Bax: http://www.maine.gov/dep/blwq/docmonitoring/biomonitoring/why.htm və http://www.ni-environment.gov.uk/water/quality/rivers/river_monitor.htm Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
4 Ümumiyyətlə, makroonurğasızlar müxtəlif antropogen təsirləri əks etdirə bilirlər və buna görə də axınların bütövlükdə qiymətləndirilməsinə imkan yaradırlar. Makro-onurğasızların yüksək göstəriciyə malik olması onların ekologiyası və həyat tarixçəsi ilə bağlıdır: Çirklənmənin növündən və səviyyəsindən asılı olaraq növlər arasında çirklənməyə qarşı həssaslıq dərəcəsi fərqlənir və makroonurğasızlar stres yaradan faktorlara tez reaksiya verirlər. Bu və aşağıdakı bəndlər çayda yaşayan onurğasızların çayın ekoloji keyfiyyətinin nəyə görə əsas göstəriciləri olmasını ifadə edirlər: • Makro-onurğasızlar su mühitində geniş yayılmışlar, onlardan nümunə götürmək asandır və başqa qruplarla müqayisədə məs: plankton orqanizmlər onları müəyyənləşdirmək nisbətən asandır. • Makro-onurğasızlar nisbətən oturaq orqanizmlərdir və bu səbəbdən də, lokal şəraitlərin nümayəndələridirlər. • Makro-onurğasızlar zaman keçdikcə təsirləri özündə daha effektiv əks etdirən yetərincə uzun həyat müddətinə malikdirlər (bir neçə ay və ya il). • Makroonurğasız birliklər heterogendirlər və özündə bir neçə növü birləşdirirlər. Buna görə də, ən azı bir növün ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərə reaksiya vermə ehtimalı daha yüksəkdir. Bioloji monitorinq proqramı su obyektində yaşayan su makroonurğasızlarının miqdarı və növləri əsasında həmin su obyektinin necə sağlam olduğunu deyə bilir. Su obyektləri çirklənəndə və ya onlara müdaxilə olunanda, orada yaşayan makroonurğasızların miqdarı və növləri dəyişir. Məsələn, çirklənmiş çayda əksər hallarda birgünlük su sinəyi və yazböcəyi kimi çirklənməyə qarşı həssas orqanizmlər olmur və əksinə orada ilbizlər və zəlilər kimi çirklənməyə daha dözümlü orqanizmlər mövcud olur. Makroonurğasızlardən nümunələr çayların keçilə bilən bütün dərinliklərindən çay substratlarının bütün növlərindən, xüsusən də daş, çınqıl, bitki örtüyü, iri və narın çöküntülərdən nümunə götürmək üçün nəzərdə tutulan 0,5 mm ölçülü torla standart metodla götürülməlidir. Məsələn, nümunələr monitorinq sahəsində paylanmış və çaydibi substratların müxtəlif növlərini əhatə edən 12 müxtəlif nöqtədə götürülür və toplanılmış heyvanlar bir nümunədə cəmləşdirilir. Yastı soxulcanlar, zəlilər, ilbizlər və mayböcəyi sürfələri kimi çoxlu heyvanlar substrata möhkəm yapışır və ilk nümunənin tərkibində onların miqdarı adətən onların həqiqi sayı ilə müqayisədə az olur . Buna görə də, götürülmüş ilk nümunəyə suyun dibinə dalmış daşlar və böyük taxta tullantılarından əl ilə götürülən vahid nümunə əlavə olunur. Əl ilə toplanan heyvanlar ilk dəfə götürülmüş nümunədən ayrı saxlanılır. İstinad stansiyalarından az olmamaq şərti ilə, stansiyalar arasında maksimum müqayisə aparmaq üçün nümunələrin götürülməsi vaxtı (mövsümü) müxtəlif stansiyalar üçün eyni olmalıdır. Nümunələrin götürülməsi üçün mövsümi çay onurğasızlarının həyat müddətləri ilə bağlı bioloji təcrübəyə və nümunə götürmə procesi çaylara asan girmək kimi praktiki Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
5 aspektlərə uyğun olaraq seçilməlidir. Praktika nümunələrin yayın sonunda və payızda götürülməsinin faydalı olmasını göstərir. Makro-onurğasızlar laboratoriyada çeşidlənir və müəyyənləşdirilir. Növlərin siyahısına və makroonurğasızların çoxluğuna əsasən ekoloji statusun bir və ya bir neçə müvafiq göstəricisi (biotik göstəricilər) hesablanır. Onurğasız faunanın ümumi və yekun qiymətləndirilməsinin bioloji statusu əks etdirən bir göstərici dəyər olması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Mikrobioloji parametrlər Kimyəvi analiz üçün götürülən su nümunəsinə paralel olaraq seçilmiş fekal bakteriyanın monitorinqi üçün də nümunə götürülür, çünki onların baş verməsi yuxarı hissədən çirkab suyun axıdılması nəticəsində səth sularının çirklənməsini göstərir və onlar insanların sağlamlığı üçün təhlükə törədir.
Fitoplankton növlərinin əmələ gəlməsı və bolluğu göllərdə və sututarlarında üstünlük verilən birinci dərəcəli bioloji elementdir. Fitoplanktonun monitorinqi üçün istifadə olunan nümunələr kimyəvi parametrlərdə olan kimidir, həm də nümunənin plankton toru ilə götürülməsi tövsiyə olunur. Fitoplanktonun kəmiyyətcə monitorinqi üçün nümunə (məs: 100 ml) aşağıda hər metrdən bir iki Sekki dərinliyinədək ümumi su nümunəsindən götürülür. Eyni zamanda, keyfiyyətli nümunə plankton toru ilə, məs: 0,02 mm ölçülü torla plankton torunu təxminən iki Sekki dərinliyindən səthə doğru bir və ya bir neçə dəfə dartmaqla götürülür. Hər iki nümunə saxlanılır. Nümunənin 5-25 ml-i çökdürücü kamerada çökdürüldükdən sonra nümunədə fitoplanktonun miqdarı döndərilmiş mikroskop altında öyrənilir. Müxtəlif fitoplankton növlərinin müəyyənləşdirilməsi və sayılması ən azı ümumi növlərin və onların nisbi bolluğunun (məs: 1- dən 5-ə qədər miqyasda) müəyyənləşdirilməsi məqsədini daşımalıdır. Hər növün ölçülərinin qiymətləndirilməsi əsasında ümumi növləir saymaqla və onların həcmini qiymətləndirilməklə daha ətraflı məlumatın əldə edilməsinə nail olunur. Mikroskopla aparılan daha müfəssəl araşdırmalar ümumi taksonomik qrup və ya növlərin hər birinin biokütləsinin hesablanmasına imkan yaradacaq və buna görə də müxtəlif fitoplankton qruplarının kəmiyyət baxımından daha çox təfərrüatlarının işlənib hazırlanmasının izlənməsini təmin edəcəkdir. Plankton toru ilə götürülən keyfiyyət nümunəsi xüsusilə çox müxtəlif fitoplankton növünün olması ilə bağlı daha müfəssəl təsəvvürün əldə olunması məqsədilə götürülür. Fitoplankton növlərinin/ailələrinin müxtəlifliyinə əsasən bioloji keyfiyyət indeksinin işlənib hazırlanması tövsiyə olunur. İndeksdə əsas element kimi müxtəlif taksonomik qrupların çirklənməyə (evtrofikasiya) qarşı həssaslığı və ya dözümlü olması götürülür. Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
6 Qeyd olunan plankton monitorinqinin və qiymətləndirməsinin nəticələri ilə Aİ Ribekka tədqiqat layihəsinin 2 hesabatında tanış olmaq olar. Hesabatlarda monitorinq nəticələrinin təqdimatı üstünlük təşkil edən növlərin ritmik inkişafını göstərən cədvəllər və ya diaqramlar, yaxud əsas fitoplankton qruplarının ümumi həcmində inkişafını göstərən diaqramlar formasında ola bilər.
Bioloji monitorinqin nəticəsinin interpretasiyası tullantı sularla birlikdə atılan və su orqanizmlərinə təsir etməsi gözlənilən əsas kimyəvi parametrlərin monitorinqi ilə asanlaşdırılır. Bioloji monitorinq fiziki-kimyəvi monitorinqlə tamamlanmalıdır (əsas fiziki-kimyəvi parametrlər bütün bioloji monitorinq stansiyaları üçün monitorinq proqramına daxil olunmalıdır) Aşağıdakı cədvəldə yerində və laboratoriyada müşahidə olunmalı əsas fiziki və kimyəvi parametrlər üçün təklif bioloji nümunələrlə birlikdə götürülən nümunələrə əsaslanır. Su axını Ümumi fosfor Temperatur Həll olmuş, reaktiv fosfor (PO 4 -P)
Oksigen Ümumi azot
pH Ammonium azot
(NH 4 -N) Bərk qarışıqlar (asılı bərk hissəciklər) Nitrat azot
(NO 3 -N) OKT (dixromat) və ya ÜÜK Nitrit azot (NO 2 -N)
OBT 5 Reaktiv silisium (əsasən sututarları/göllər) Suyun şəffaflığı (Sekki dərinliyi) - (əsasən sututarları/göllər) Xlorofil (əsasən sututarları/göllər) Bioloji monitorinq və təzyiqlərin əlaqələndirilməsi Kimyəvi monitorinq vasitəsi ilə su obyektinə edilən təzyiqin (məs: tullantı suyun atılması) və buunu nəticəsində su obyektində konsentrasiyanın dəyişməsinin əlaqələndirilməsi daha asandır. Bunar misal aşağıdakı şəkildə göstərilmişdir. Göstərilən model atılma nəticəsində çirkləndiricinin tullanılan suda məlum olan konsentrasiyasına əsasən su obyektində (su sərf məlum olmalıdır ) həmin çirkləndiricinin konsentrasiyasının hesablanması üçün istifadə oluna bilər. ___________________________
2
http://www.rbm- toolbox.net/docstore/docs/3.1713.D11.pdf Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
7 Çaylarda məişət tullantı suları çirkləndiricilərinin konsentrasi- yasının qiymətləndirilməsi üçün sadə kütlə balansı modeli Tullantı Təsir Q = suyun sərfi c = çirkləndirici konsentrasiyası Xüsusi çirkləndirici üçün c sonra EQS/gigiyenik norma ilə müqayisə oluna bilər Qəbul edən sututarı
Bioloji keyfiyyət elementləri üçün səbəb-təsir əlaqəsini müəyyənləşdirmək daha çətindir. Aşağıdakı şəkildə kimyəvi parametrin konsentrasiyasını müəyyənləşdirmək üçün bioloji monitorinq nəticələrinin necə istifadə oluna bilməsi göstərilir. Bu isə öz növbəsində sonradan tullantı suyun atılması ilə müqayisə oluna bilən
Ekoloji və kimyəvi vəziyyət arasında əlaqə Çirk
lə nm ə d ər əc əsi Zəif axın Orta axın Yaxşı axın OBT 5
Çaylarda OBT 5 və parçalanma statusa arasında əlaqələr (makro-onurğasızların monitorinqinə əsasən) Çirklənmə dərəcəsi (saprob göstərici) ekoloji vəziyyətə təsirə bərabərdir
Aİ-nin tədqiqat layihəsindən. REBEKKA: görülməli iş 4: Səth sularının kimyəvi və bioloji keyfiyyəti arasında əlaqə
Səth sularının keyfiyyətinin xərclər baxımından ən sərfəli yolla qorunması üçün tədbirlər haqqında qərarların qəbul edilməsi prosesi üçün lazımi bilginin alınması məqsədilə Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
8 monitorinq proqramı tərtib olunmalıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün proqrama müxtəlif monitorinq stansiyalarını daxil etmək olar və bu stansiyalar üçün xüsusi parametrlərin siyahısı, nümunə götürmə tezliyi və sözügedən su obyekti
üçün ən müvafiq məlumatların verilməsi yolları müəyyənləşdirilməlidir. Üç müxtəlif növə dair misal aşağıdakı cədvəldə verilmişdir (“Bosniya-Hersoqovinada Səth Sularının Monitorinqi haqqında Təklif”dən, İyul 2008, Grontmij | Carl Bro A/S REC BiH və NERI ilə birlikdə). Cədvəl: Monitorinq stansiyalarının üç növünün xarakteristikası Monitorinq stansiyasının növü Su axınının monitorinqi Kimyəvi analizlər üçün su nümunələrinin götürülməsi Bioloji nümunələrin götürülməsi və hidromorfologiya İllik yerdəyişmələrin hesablanması İntensiv, hər il Gündəlik Aylıq İldə bir dəfə (sututarlarında aylıq) Hə
İntensiv, hər il yox
Gündəlik Aylıq İldə bir dəfə (sututarlarında aylıq) Hə
Geniş (əsasən kiçik və orta ölçülü çaylar) Nümunə
götürüldüyü gün hesablanır, qiymətləndirilir və ya müşahidə olunur Birinci 3 il ərzində bir dəfə Birinci 3 il ərzində bir dəfə Yox
Bioloji monitorinq proqramını həyata keçirmək nisbətən sadədir. Əhəmiyyətlisi isə yüksək səviyyədə təlim keçmiş biologiya sahəsində mütəxəssisləri (sözügedən sututarı növünün ekologiyası ilə bağlı bilgiyə malik taksonomistlər) üçün tələb olunur. Biologiya üzrə mütəxəssis yalnız monitorinqin bir növü ilə bağlı təcrübəyə malik olur. Məsələn, çaylardakı makroonurğasızlar üzrə mütəxəssis göllərdən götürülən fitoplankton nümunələrini işləyib hazırlamaq üçün taksonomik biliyə malik olmayacaq. Bioloji nümunələrin idarə olunması üçün laboratoriya sahəsi, nümunəgötürmə avadanlıqları, avtomobillər, nümunələrin saxlanması üçün kimyəvi maddələr, mikroskoplar, növlərin müəyyənləşdirilməsi üçün açarlar, kompyuterlər, monitorinq nəticələrinin saxlanması və haqqında məlumat verilməsi üçün proqram təminatı və s. tələb olunacaq. Lakin hərtərəfli kimyəvi analiz laboratoriyası ilə müqayisədə bioloji laboratoriyanın yaradılması nisbətən ucuz başa gəlir. Monitorinq proqramının (bioloji, kimyəvi və hidromorfoloji (axın) monitorinq) həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulan vəsaitdə bioloji monitorinqə ayrılan xərc faizi şübhəsiz ki, monitorinq proqramının əsaslandırılmasından asılıdır. Səth sularının Su Çərçivə Direktivinin tələblərini əks etdirən və qərarla əlaqədar müvafiq məlumatları təmin edən monitorinq proqramı üçün xərclər təxminən monitorinq proqramının həyata keçirilməsi üçün ümumi xərclərin üçdə biri qədərdir. Kür çayı hövzəsində Transsərhəd İdarəetmə, II faza Suyun keyfiyyətinin bioloji monitorinqinin təqdimatı __________________________________________________________________________________
9 Çaylarda makroonurğasızların monitorinqinin aparılması SÇD metodologiyasına uyğun olaraq, Cənubi Qafqazda bioloji monitorinq aparılarkən əsas diqqətin çaylarda makroonurğasızların monitorinqinə yönəldilməsi təklif olunur. Sonrakı mərhələlərdə çaylarda bioloji monitorinq üçün daha çox keyfiyyət elementini və həmçinin, göllər, sututarları, keçid və sahilyanı sularda da bioloji monitorinqin keyfiyyət elementlərini də əlavə etmək olar. Sözügedən regionda bioloji monitorinq sahəsində təcrübə çox məhdud olduğuna görə, 2-3 illik texniki kömək layihəsinin hazırlanması təklif olunur. Bu layihə çərçivəsində regionda mütəxəssislər çaylarda makroonurğasızların monitorinqinə dair təlim keçirlər. Mütəxəssislərə elə təlim keçilməlidir ki, onlar sonra təlimatçılar kimi fəaliyyət göstərə bilsinlər. L ayihə təlimə paralel olaraq Cənbi Qafqazda çay və diqər oxşar su obyekti növlərində makroonurğasızlar birliyi ilə bağlı ilkin vəziyyəti öyrənmək üçün tədqiqat aparmalı, təlimatlar və rəhbər prinsipləri və s. müəyyənləşdirməlidir. Əlavə 1: Çaylar, Makro-onurğasızlar. Ekoloji vəziyyətin qiymətləndirilməsi üçün biotik göstəricilər Çayların ekoloji vəziyyətinin təsnifatı üçün makroonurğasızlara əsaslanan çoxsaylı göstəricilərin işlənib hazırlanması və təqdim edilməsi tövsiyə olunur. Aşağıdakı üç aspekt təsvir olunan biotik göstəricilərdən istifadə edilməsi məsləhət görülür: 1. Üzvi çirklənmə ilə stimullaşan formalar daxil olmaqla həssas və dözümlü formalar arasında proporsiya; 2. Makro-onurğasız faunanın bolluğu və nisbi bolluğu; 3. Müxtəliflik və zənginlik.
Üç kateqoriyanın hər birində bir neçə göstərici istifadə oluna bilər. Çoxsaylı göstəricilər 0-dan 1-ə qədər dəyişən miqyasa çevrilməlidir. Burada 1 ekoloji təsirə məruz qalınmayan istinad edilən(fon) vəziyyətə uyğun gəlir. Birinci aspekt şəhər tullantı sularının təsirlərinin qiymətləndirilməsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Faydalı olması ehtimal edilən çoxlu sayda göstəricilər Aİ-nın HKEM Layihəsində təsvir edilmiş, HKEM veb səhifəsində 3 HKEM SİSTEMİNİN TƏTBİQİ HAQQINDA TƏLİMATDA verilmiş və Aİ-nin “Euro-Limpaks” layihəsi Avropanın şirin sularına 4 dair müfəssəl məlumat bazasını təmin etmişdir.
Bioloji göstərici müəyyənləşdirilmiş (və müəyyən səviyyədə dəqiqləşdirilmiş) onurğasızlar əsasında hesablanır. Monitorinqin nəticələri çoxlu müxtəlif göstəricilərin hesablanması üçün istifadə oluna bilər. Gələcəkdə təzə göstəriciyə də keçmək və bu zaman eyni ölçmə məlumatlarından( növlərin və ailələrin siyahısı və s.) istifadəni davam etdirməklə bu yeni indeksə görə indeks ellementini hesablamaq olar. _______________________________________________ 3 HKEM. Avropanın Bentik Makro-onurğasızlarlı axınlarında ekoloji keyfiyyətin qiymətləndirilməsi üçün AI-in Su Çərçivə Direktiv sistemi: http://www.aqem.de/ 4 “Euro-Limpaks”. Avropanın şirin sularına dair müfəssəl məlumat bazasını: http://www.freshwaterecology.info/ Document Outline
Yüklə 80,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|