İqlim dəYIŞMƏLƏri qarşisinda zəifliyin milli səviyyəDƏ qiyməTLƏndirilməsi azərbaycan

İQLİM DƏYİŞMƏLƏRİ QARŞISINDA 

ZƏİFLİYİN MİLLİ SƏVİYYƏDƏ 

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

6

1990-2013-cü  illər  ərzində  Azərbaycan  ərazisində  baş  vermiş  ən 

maştablı təbii fəlakətlər, maddi ziyana görə [7]

Cədvəl 2.3

Fəlakət

Tarix

Maddi ziyan, 

min ABŞ 

dolları

Quraqlıq

Oktyabr 2000

100

Daşqın

16 aprel 2003

55

Daşqın

5 iyun 1997

25

Zəlzələ

25 noyabr 2000

10

Daşqın

15 iyun 1995

6,7

Daşqın

21 iyun 1995

5,5

Zəlzələ

4 iyun 1999

5

Daşqın

5 oktyabr 1995

4

Bu fəlakətlərdən Bakı şəhərində 25 noyabr 2000-ci ildə baş 

verən zəlzələni qeyd etmək olar. Bu zəlzələnin nəticəsində 

31 insan həlak olmuşdur.

1.1.3. İqlim tendensiyaları və gələcək iqlim 

dəyişmələri

İqlim  dəyişmələri  ilə  bağlı  Azərbaycanın  ərazisində  100  illik 

ərzində  aparılan  müşahidələrin  analizi  göstərmişdir  ki,  bu 

dövründə  ölkədə  havanın  temperature  0,5-0,6˚C  artmışdır. 

1961-1990-ci  illərdə  isə  temperature  artımı  daha  intensiv 

artması:0,3-0,6˚C müşahidə olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır 

ki, ölkənin müxtəlif regionlarda istiləşmənin dərəcəsi fərqlənirdi. 

Məsələn, Böyük Qafqaz, Kür-Araz ovalığında temperatur 0,50-

0,65˚C  artmışdır.  Kiçik  Qafqazın  dağlıq  ərazilərində  isə  bu 

artımı0,14-0,20˚C təşkil edirdi. 100 il ərzində müşahidə olunan 

hava  temperaturun  artımı  yağıntıların  düşməsinə  də  təsir 

göstərmişdir. Azərbaycan ərazisində gələcək iqlim dəyişmələri 

qiymətləndirilmişdir.  Bu  müxtəlif  modellərin 

istifadəsi nəticəsində mümkün olmuşdur. 

Bu  modellərin  istifadəsi  göstərmişdir 

ki,  atmosferdə  CO

2

  miqdarının  iki  dəfə 

artması ilə əlaqədar əsrin sonunda aşağıda 

qeyd edilən hadisələr gözlənilir:

•  orta illik temperaturu 2 ˚C arta bilər;

•  qış  yağıntıları  15-21%,  yaz  və  payız 

yağıntıları  rayonlarından  asılı  olaraq 

9-17% artacaq, yay yağıntıları isə 40% 

qədər azala bilər;

•  su  resursların  5,7-7,7  km3  azalması 

gözlənirlir,  eyni  zamanda  su 

çatışmazlığının bu əsrin ortalarında 5 

km  -dən(bugünkü  qiyməti)  9,5-11,5 

km3 qədər artacaq;

•  istilik  resursları  700-1200  ˚C  artması  gözlənilir,eyni 

zamanda hava temperaturun yüksək olan günlərin sayı 

artacaq və 25-45 gün təşkil edəcək;

•  isti və mülayim qurşaqların sahəsi daha geniş olacaq, 

soyuq  qurşağın  sahəsin  azalması  gözlənilir,  illik 

buxarlanma  35  %  (180-540  mm)  artması  gözlənilir, 

isti  dövrlərdə  120-470  mm,yayda  isə  200-290  mm 

olmalıdır;

•  rütubətli  zonalar  100-200  m,bəzi  yerlərdə  400-500 

m  yüksəkliklərə  qalxaraq,  əksər  ərazilərdə  bioiqlim 

potensialı  rayonlardan  asılı  olaraq  5-20  %  artması 

gözlənilir, Talışda isə 7 % azalacaq, dağlıq və dağətəyi 

regionların bioiqlim potensialının artımı hiss olunacaq, 

quru-bozqır  və  yarımsəhra  ərazilərdə  isə  çox  cuzi 

olacaq,

•  yarımsəhra  və  quru  çöl  iqlim  zonası  daha  geniş 

olacaq,hüdudları  100-200m,  bəzi  yerlərdə  400  m 

yüksəkliklərə  irəliləyəcək.  Ölkədə  səhralaşma  prosesi 

sürətlənəcək  Müasir  Kür-Araz  ovalığının,  cənubi 

Abşeronun və Naxçıvan Arazsahili düzənliklərin

•  yarımsəhra sahələrinin əksər hissəsi səhra iqlim tipinə 

çevriləcək.Yarımsəhra  və  səhra  iqlim  tipinin  hakim 

olduğu  ərazilərin  ümumi  sahəsi  30,5-43,5  km2  olub 

ölkə ərazisinin 35-50% -ni təşkil edəcək.

BMT-nin  iqlim  dəyişmələri  haqqında  Çərçivə  Konvensiyası 

üzrə ikinci Milli hesabatına [9] əsasən istifadə edilən PRECİS 

modelinin senarisinə görə 2021-2050-ci illərdə Azərbaycan 

Respublikasında  orta  illik  temperaturların  artması  1,5-

1,6˚C  təşkil  edəcək  (şəkil  1.6).  Sahilboyu  ərazilərdə  və 

NaxçıvanMR-nın  qərb  bölgələrində  bu  artım  1,7˚C  təşkil 

edir.  Alınmış  nəticələrə  görə  temperatur  artması  bu  əsrin 

birinci yarısında hər on ildə təqribən 0,3˚C ola bilər. 

Şəkil 1.6. Regionda orta illik temperaturların artması (2021-2050 illərlə 1961-1990-cı illərin fərqi) [9].

---

AZƏRBAYCAN

7

Yağıntılar 2021-2050-ci illərdə 1961-1990-ci illərə nisbətən 

ölkə ərazisində, o cümlədən Kür-Araz hövzəsində və başqa 

regionlarında 5%-ə qədər azalması gözlənilir.

1.1.4. İqlim dəyişmələrin təbii risklər və 

fəlakətlərə təsirləri

BTM-nin iqlim dəyişmələri haqqında Çərçivə Konvensiyası üzrə 

Birinci  Milli  Hesabatında  iqlim  dəyişmələrin  biomüxtəlifliyə 

təsiri məsələlərə baxılmış və bu sahədə proqnozlar verilmişdir:

•  meşələrin yuxarı iqlim sərhədi Böyük və Kiçik Qafqazda 

550-950 m qalxa bilər. Talışda isə meşələrin yuxarı iqlim 

sərhədi  100-200  m  aşağı  düşəcək.  Meşələlərin  aşağı 

iqlim sərhədi 50-200m yuxarı qalxacaq:

•  palıd  meşələrinin  sahəsi  3,0-3,5  %  fısdıq  meşələrinin 

sahəsi  15%  azala  bilər,  vələs  meşələrin  sahəsi  19  % 

artması  proqnozlaşdırılır.Sərtyarpaqlı  ağac  cinslərinin 

(vələs,fısdıq,palıd,  göyrüş  və.s)  ümumi  sahəsi  17  min 

ha,  yumşaqyarpaqlı  (çökə,  qovaq,  qızılağac  və.s) 

ağac cinslərinin ümumi sahəsi isə 4 min ha (20%) kol 

bitkilərinin sahəsi 13-14 min ha (70%) azalma ehtimalı 

vardır. Ümumilikdə meşə sahəsi 7,6 min ha azala bilər.

Xəzər  dənizinin  Azərbaycan  hissəsində  olan  əsas  sənaye 

balıqlarının  çoxalmasına  ciddi  təsiri  olmayacaq.  İqlim 

dəyişmələrin  Azərbaycana  təsiri  artıq  görünür:  Xəzər 

dənizinin  səviyyəsi  artması,  buzlaqların  əriməsi,çayların 

daşması,sellərin  təsiri,  mövsümlərə  uyğun  olmayan 

temperatur anomaliyaları və.s bunu sübut edir.

Xəzərin səviyyəsi 1978-1995-ci illərdə xeyli artması nəticəsində 

(şəkil  1.8)Azərbaycanın  sahil  ərazilərinin  bəzi  hissələri  su 

altında qalmışdır. 2000-ci ildə aparılmış araşdırmalar göstərdi 

ki, sahil ərazilərin 485 km2 sahəsi su basmışdır.

Aparılan  hesablamaların  nəticəsində  məlum 

olmuşdur ki, iqlim dəyişmələri ilə əlaqədar Xəzər 

hövzəsinin  rütubəliyi  arta  bilər,  bu  isə  yaxın 

illərdə onun səviyyəsinin 26,0-25,0 intervalında 

dəyişə bilər. Aparılmış hesablamalar nəticəsində 

məlum olmuşdur ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin 

150  sm  əlavə  qalxması  sahil  ərazilərinin  87,7 

min ha sahəsinin su altında qala bilər. 

2030- cu ildə isə 136,2 min ha su altında qala 

bilər və bu ölkənin ümumi sahəsinin 1,6%-ni 

təşkil edəcəkdir. 2003-cü ildə Xəzər dənizinin 

səviyyəsi  dünya  okeanı  səviyyəsindən  26,75 

km aşağı olmuşdur. 

İqlim  dəyişmələri  ilə  bağlı  istilik  resursların  və 

isti  olan  günlərinin  sayının  artması  nəticəsində 

Azərbaycanın buzlaqlarının əriməsi baş verir. Axırıncı 43 il ərzində 

Aərbaycanın  ən  yüksək  zirvələrdən  biri  olan  Tufan  dağının 

buzlaqları və ən yüksək dağ gölü olan Tufan gölünün ətrafındakı 

qar  örtüyü  xeyli  ərimişdir  (bax  şəkil  3.1)  İqlim  dəyişmələri 

nəticəsində göllərin su tutumuna buzlaqların əriməsi ilə bağlı su 

axının artması və buxarlanma prosesinin intensivləşməsi təsir edir.

Buzlaqların  əriməsi  nəticəsində  vegetasiya  dövrü  bir  aya 

qədər uzana bilər. Qlobal istiləşmənin təsiri ilə əlaqədar orta 

sutkalıq temperaturun 5˚C artması nəticəsində illik ağıntıların 

artması  ya  azalması  baş  verə  bilər.  Bu  da  vegetasiya 

dövrünün  dəyişməsinə  heyvanların  aktivlik  dövrlərinin  və 

nəsil sayının azalmasına səbəb ola bilər.

Aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, isti günlərin sayı bir ay 

artması nəticəsində kritik temperaturun müşahidə edilməsinə 

ehtimalı  artırır.  Bunun  nəticəsində  ərazilərdə  yarımsəhra 

iqlimin  üstünlüyü  müşahidə  olacaq.  kritik  temperaturun 

yüksəlmə  ehtimalını  artırır.  Bu  isə  öz  növbəsində  ərazidə 

yarımsəhra ekosisteminin inkişafına səbəb olur.

Şəkil 1.8. Müxtəlif illərdə Xəzər dənizinin indiki ilə müqayisədə səviyyəsi [10].

Şəkil 1.7. yağıntı dəyişikliyi (2021-2050-ci illər dövründə 1961-1990-cı illər ilə 

müqayisədə %-lə.) [9]

---