«İqtisadiyyat və audit ».–2010.-№1-2.-S.9-12.
İNVESTİSİYA LAYİHƏLƏRİNİN
MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ FORMALARI
Dövriyyə aktivlərinin yaradılması və hərəkəti ilə bağlı məqsədlərə, o cümlədən əməkhaqqı ödənişlərinə
görə müştəriyə pul vəsaitlərinin verilməsi qısamüddətli dövrdə investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsi
variantlarından biri sayılır. Kreditin alıcıları kimi hüquqi şəxslər və fərdi sahibkarlar çıxış edə bilərlər.
Qeyri-rezidentlər o vaxt kredit ala bilərlər ki, onlar investor sayılsınlar, kredit isə investisiya məqsədlərinə görə
verilir. Kredit hesabına konkret müqavilə ödənilir və pul müştərinin ssuda hesabından bilavasitə məhsul
göndərənlərə yönəldilir. Kredit üstün olaraq nağdsız formada verilir. Nağd formada kredit yalnız əməkhaqqının
ödənişinə görə verilə bilər. Kreditin istifadəsinə görə haqq gündəlik qalıqla hesablanan faizlərlə müəyyən edilir.
Faizlər, bir qayda olaraq, aylıq hesablanır. Müştəri kreditin istifadəsinə görə faizləri maya dəyərinə aid edir. Kredit
müqaviləsi mütləq olaraq təmin edilməlidir. Girovun məbləği, bir qayda olaraq, girov qiymətləri üzrə kredit
məbləğinin 130%-ni təşkil edir. Girov qiymətləri bank tərəfindən müstəqil olaraq müəyyən edilir və hər şeydən
əvvəl, dəyərindən aşağı bazar qiymətlərinə uyğun gəlir. Xüsusilə etibarlı müştərilər üçün kredit məbləğinin 100%-i
həcmində girovun qəbul edilməsi mümkündür .
Kredit birdəfəlik kredit formasında, kredit xətti və təzələnən kredit xətti formasında təqdim oluna bilər.
Maliyyələşmənin əsas üsulu faktorinq sayılır. Faktorinq elə bir sövdələşməni təmsil edir ki, bu zaman bank
müştəridən ödəniş üçün ödəyicilərinə təqdim etdiyi ödəniş tələbnamələrini alır. Ödəniş tələbnamələrinin alışı
diskont vasitəsilə həyata keçirilir. Daha doğrusu, əgər bank, məsələn, 10% diskontla 20 mln. manat məbləğində
ödəniş tələbnamələrini alırsa, onda müştəri həmin satılmış ödəniş tələbnamələrinə görə yalnız 18 mln. manat
alacaqdır. Banka pul vəsaitlərinin qayıdışı 20 mln. manat məbləğində (alınmış tələbnamələrin bütün məbləği
həcmində) həyata keçirilir.
Tələbnamənin alındığı müddət, bir qayda olaraq, 2-3 aydan çox olmayaraq müəyyən edilir. Bu alətlərin
uzunmüddətli istifadəsi üçün baş faktorinq müqaviləsi bağlana bilər ki, bunun da çərçivəsində 2-3 ay dövrililiklə
konkret ödəniş tələbnamələrinin alışı həyata keçirilə bilər.
Bank müştərinin ödəniş tələbnamələrinin alınması zamanı pul vəsaitlərini müştərinin faktorinq hesabından
onun hesablaşma hesabına köçürür. Bu öhdəliklərin qaytarılması faktorinqin növündən asılıdır. Bağlı faktorinqdə
hər şey çox sadədir: müştəri razılaşdırılmış müddətin keçməsinə görə faktorinq üzrə borcu hesablaşma hesabından
faktorinq hesabına köçürməklə baglamalıdır. Açıq faktorinq zamanı hər şey bir qədər mürəkkəbdir: alınmış
tələbnamələrin ödəyiciləri (daha doğrusu, debitorlar) açıq faktorinq müqaviləsini bağlamaq haqqında xəbərdar
edilir və onlara yeni rekvizitlər bildirilir ki, bunun ödəniş tələbnamələrini ödəmək lazımdır. Beləliklə, bank
müştəriyə pul köçürür, müştərinin borclusu (debitor) isə banka ödəniş tələbnamələri ödəyir.
Faktorinqdən istifadəyə görə haqq yalnız diskont şəklində müəyyən edilir. Bu onu göstərir ki, bankın
mükafatlandırılması faktorinqin verilməsi anında müəyyən edilir və qaytarma müddətindən asılı deyildir. Artıq
yuxarıda gətirdiyimiz misala qayıtmaqla demək olar ki, bank müştərinin istər 2 gündən, istərsə də 2 aydan sonra öz
borcunu qaytarmasından asılı olmayaraq, 2 mln. manat (20 mln. man. - 18 mln. man.) gəlir alır.
Mövcud qanunvericiliyə görə, faktorinqin aparılması zamanı girov tələb olunmur.
İpoteka daşınmaz əmlakın girov qoyulması ilə öhdəliklərin təmin edilməsi metodudur, icarə haqqının
ipoteka krediti üzrə faiz formasında tam və ya qismən ödənilməsini nəzərdə tutur. İpoteka iqtisadiyyatın müxtəlif
sahələrinə kapital qoyuluşlarının daxil olmasının mühüm kanallarındandır. Belə ki, ipoteka əmlaka sahiblik
vəziyyətinin və hər bir vaxt anına həmin əmlaka borcların müəyyən edilməsi qaydalarından ibarət hüquqi sistemdir.
İpoteka bankirin (adətən ona girov məktubunun təqdim edilməsi əsasında) borc üzrə ona girov kimi
verilmiş əmlakı satmaq səlahiyyətidir. Başqa sözlə, ipoteka maliyyələşdirilməsində ixtisaslaşan ipoteka bankiri və
maliyyə-ipoteka şirkətinin əməkdaşı borcalanın ödənişdən, yaxud akseptdən imtina etməsi zamanı girov əmlakı sata
bilər.
Müstəsna hallarda ipotekanın və kreditin təminatının zəmanətli xüsusiyyətlərindən biri də borcalanın aldığı
ssudanı qaytarmaq üzrə öhdəlikləri yerinə yetirmədiyi halda kreditor borcalanın daşınmaz əmlakından istədiyi
şəkildə istifadə edə bilər. Bu üstünlük ipoteka kreditini digər uzunmüddətli kreditlərdən fərqləndirir.
İpoteka kreditinin tətbiq olunmasının zəruriliyi bununla izah oluna bilər ki, sosial problemlər əhəmiyyətli
dərəcədə yüngülləşdirilir: ipoteka tikinti sənayesinin, daşınmaz əmlak bazarının inkişafı və iqtisadiyyatın
investisiyalaşdırılması üçün əlverişli şərait yaradır.
Təşkilat planında girov üsulu ilə kreditləşmə investisiya və kommersiya layihələrinin bir-biri ilə bağlı
elementlərini həyata keçirməyi özündə cəmləşdirir. Beləliklə, kreditləşmə şərtləri hüquqi və metodiki təminatı ilə,
tələb və təkliflərdən, ipoteka krediti bazarının iştirakçılarından, ipoteka kreditinin verilməsi prosesinin
koordinasiyasından, kredit üzrə faizlərin ödənilməsinə nəzarətdən və s. asılıdır.
İpoteka kreditləri institutunun inkişafı ilə kommersiya banklarının kredit risklərinin (KR) rolu və dərəcəsi
artır. Bundan əlavə, risk əsas bir problemə çevrilir və bank işində ciddi maneələr yaradır. Kredit və s. risklərə
bankın fəaliyyətində təsir göstərən amillər bunlardır:
• Yüksək səviyyədə iqtisadi risk: ölkədə iqtisadi, siyasi və sosial böhranların nəticəsi;
• Bank fəaliyyətinin əsas növü və gəlirlərin əsas mənbəyi kimi, kredit əməliyyatlarının xüsusi əhəmiyyəti;
• Dövlət tərəfindən maliyyə sabitləşdirilməsinin sərt siyasətinin həyata keçirilməsi.
Konkret kommersiya bankı səviyyəsində təsir göstərən vacib mikroiqtisadi amillərə kommersiya
banklarının səriştəsiz kredit siyasəti və onların borcalanları aid edilir.
Kredit risklərinin idarə edilməsi hər bir ssudanın ayrılıqda təhlili və bankın kredit portfelindən ibarətdir.
Fərdi borcalanların kreditləşdirilməsi nəticəsində spesifik risklər əmələ gəlir. Xüsusi borc-alanların kredit
qabiliyyətinin etibarlı qiymətləndirilməsi indiki zamanda yüksəlmiş risklər əmələ gətirir. Risklərin əmələ
gəlməsinin əsas səbəbləri əhalinin kreditləşdirilməsində lazımi təcrübənin olmamasından, kreditləşdirmə
əməliyyatlarının kifayət qədər əmək tutumlu olmasından və s. ibarətdir. Təcrübəli iqtisadçıların fıkrincə,
müştərilərin kreditləşdirilməsi yalnız aşağıdakı şərtlərlə mümkün ola bilər:
- böyük həcmdə informasiyanın toplanması;
- informasiyanın kreditə nə dərəcədə uyğunluğu;
- alınmış məlumatın təhlili və düzgün istifadəsi.
Xarici bankların təcrübəsindən məlum olur ki, kredit müştərisi hər hansı bir bankda etibarını itirdikdə
ölkədəki digər banklar da həmin kredit müştərisinə xidmət göstərmir. Ona görə ki, borcalanın etibarsızlığı haqqında
məlumat bütün bank sisteminə yayılır. Belə bir informasiya sisteminin bizim respublikada yaradılması ssudaların
qaytarılmaması riskini azaldar, müştərinin kredit qabiliyyətinin yoxlanılmasına mütəxəssislərin qeyri-məhsuldar iş
vaxtı azalar və bankın kredit potensialının daha səmərəli istifadə edilməsinə imkan yaradar. Əhalinin mənzilə olan
tələbatının obyektiv və dəqiq qiymətləndirilməsini respublika səviyyəsində yanaşma və koordinasiya etmək
vacibdir.
Mütəxəssislərin fikrincə, uzunmüddətli mənzil kreditləşdirilməsi sisteminin idarə edilməsi və yaradılması
üçün dövlət tərəfindən tam nəzarət olunan xüsusi təşkilat olmalıdır. İndiki zamanda ümumi bank sisteminin
uzunmüddətli və güzəştli kreditləşdirməyə uyğunlaşdırılmaması qeyd olunan strukturun yaradılmasının zəruriliyini
şərtləndirən səbəblərdən biridir.
Çox vaxt bank kreditinin şərtləri kiçik və orta müəssisələr üçün əlverişsiz olur, onların imkan və tələblərinə
cavab vermir. Belə ki, girov şərtlərinin ağırlığı, faiz məzənnəsinin yüksəkliyi və maliyyələşmənin qısamüddətli
xarakterə malik olması əksər hallarda iri və səmərəli maliyyə resurslarına çıxış imkanlarını heçə endirir. Keçid
iqtisadiyyatına malik ölkələrin inkişafında əlverişli maliyyə vasitəsi kimi mühüm rol oynayan lizinq mövcud olan
problemlərin aradan qaldırılmasında optimal vasitə sayılır.
Kiçik və orta müəssisələrin istehsal fondlarının təzələnməsinə olan tələbat, kifayət qədər
maliyyələşdirmənin və ənənəvi investisiya formalarına çıxışın olması ölkəmizdə lizinq bazarının inkişafını doğuran
çoxsaylı amillərdəndir.
Xeyli vaxtdır ki, lizinqin iqtisadi mahiyyəti mübahisəli olaraq qalır. Onun nəzəriyyə və praktikada
məzmunu və rolu müxtəlif cür, çox vaxt isə ziddiyyətli şərh olunur.
Lizinq fəaliyyətini əmlakın əldə edilməsi və onun lizinqə verilməsi üzrə investisiya fəaliyyəti növlərindən
biri hesab edən bəzi iqtisadçılar lizinqin mahiyyətini "lizinq verən tərəfindən müvəqqəti sərbəst xüsusi və cəlb
edilmiş maliyyə vəsaitlərinin lizinq alanın iqtisadiyyatına investisiyalaşdırılmasında..." görürlər. Hesab edirik ki,
lizinq verən əmlakı lizinq alan üçün əldə etməklə, onun gələcək istifadəsini maliyyələşdirir, sonradan isə öz
xərclərini çıxarır və dövri olaraq lizinq ödəmələri vasitəsilə mükafat alır. Nəticədə lizinq verənin investisiya
fəaliyyəti hesabına lizinq alanın əsas kapitalı tamamlanır.
Fikrimizcə, lizinq öz məzmununa və mahiyyətinə görə kredit sövdəsinə uyğun gəlsə, onunla birbaşa
investisiya arasında oxşarlıq olar. Klassik lizinq münasibətlərində lizinq verən, lizinq alan və satıcı kimi lizinq
müqaviləsinin subyektləri iştirak edir. Bununla yanaşı, lizinqin bir investitsiya mexanizmi kimi inkişafı nəticəsində
banklar və sığorta şirkətləri də lizinq münasibətlərinə daxil olurlar. Beləliklə də lizinqin şərtləri bütün tərəflər üçün
daha çevik və sərfəli olur.
Lizinq əməliyyatları bir qayda olaraq, banklar, lizinq şirkətləri, avadanlıq istehsalı və ya satışı ilə məşğul
olan şirkətlər tərəfindən maliyyələşdirilir. Dünyada lizinq əməliyyatlarının 80%-i kreditlər hesabına
maliyyələşdirilir. İnkişaf etmiş ölkələrdə lizinq şirkətləri açıq bazarda və ya depozitlər hesabına maliyyə əldə
edirlər, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə lizinq əməliyyatları əsasən banklar tərəfindən yaradılmış lizinq
şirkətlərinə verilən kreditlər və ya beynəlxalq maliyyə qurumlarının vəsaiti hesabına maliyyələşdirilir.
Lizinq əməliyyatlarında pul və dövriyyə kapitalına toxunulmur, yəni avadanlığın alınmasına vəsait
qoyulmadan bu vəsaitləri marketinqdə dövriyyə kapitalın artırılmasına, cari xərclərin ödənilməsinə yönəltmək olar.
Lizinq, həmçinin, kredit xətlərini istifadəsiz saxlayır. Belə ki, lizinqdən istifadə edərkən kredit xətlərindən istifadə
olunmur və onları operativ və qısamüddətli maliyyə ehtiyatlarının ödənilməsi üçün istifadə etmək imkanı yaranır.
Bundan başqa, lizinq zamanı yalnız istifadə olunan müddət üçün haqq ödənilir. Aylıq ödənişlər avadanlıqdan dərhal
istifadə edilməsinə imkan yaradır. Yeni müasir avadanlıqdan istifadə etməklə gəlir əldə olunur və avadanlıqdan
istifadəyə görə bu gəlirdən haqq ödənilir. Lizinqin ən böyük üstünlüyü ondadır ki, o, yüz-faizli maliyyələşdirmədir.
Belə ki, lizinq zamanı daşınma, quraşdırma, heyətin təliminə çəkilən xərclər də daxil olmaqla, lizinq avadanlığının
dəyəri 100% maliyyələşdirilə bilər. Bank kreditindən fərqli olaraq, qabaqcadan ödəniş və müəyyən dəyərdə
aktivlərə malik olmaq tələb edilmir. Eyni zamanda, lizinq əsas vəsaitlərin təzələnməsi vasitəsidir. Lizinq müntəzəm
olaraq avadanlığın təzələnməsinə və beləliklə də müasir texnologiyalardan istifadə edilməsinə imkan yaradır.
Lizinqin ən böyük üstünlüyü həm də ondan ibarətdir ki, bu əməliyyatın aparılması nəticəsində maliyyə imkanları
məhdud olan və girov qoymaq üçün heç bir əmlakı olmayan lizinq alan avadanlıq əldə edir və bu avadanlıqdan
istifadə etməklə, öz istehsal həcmini artırır və bunun nəticəsində mənfəət əldə edir.
Lizinq verən lizinq müqaviləsinin müddəti başa çatanadək lizinq obyekti üzərində mülkiyyət hüququna
malikdir. Lizinq verən dövriyyə kapitalını maliyyələşdirən təşkilatlardan fərqli olaraq dövriyyə kapitalının
istifadəsini deyil, lizinq obyektinin monitorinqini həyata keçirir və bu səbəbdən lizinq verənin maliyyə riskləri
dövriyyə kapitalını maliyyələşdirən təşkilatların maliyyə risklərindən aşağı olur. Sahibkarların əvvəlcədən böyük
məbləğ ödəmədən avadanlıq əldə edə bilməsi mexanizminin lizinq vasitəsilə tətbiq edilməsi satıcılar (mal verənlər)
üçün alıcı bazarının genişlənməsinə səbəb olur.
Göründüyü kimi, təsərrüfatçılığın xüsusi forması kimi, lizinq istehsal prosesinin əsas tərkib elementlərinə, o
cümlədən əmək vasitələrinə və insan əməyinə, texnikadan və işçi qüvvəsindən istifadə dərəcəsinə kompleks təsir
göstərir. Lizinq elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin operativ olaraq istifadəsi, fəaliyyət miqyasının artırılması,
xüsusi məsrəflərin aşağı salınması və bütün istehsal prosesinin intensivləşdirilməsi zamanı çox böyük səmərə verir.
Son illər lizinq əməliyyatları əksər ölkələrdə iqtisadiyyatın stabilləşdirilməsinin və inkişafının ayrılmaz
hissəsinə çevrilmişdir. Həmin ölkələrdə lizinqin əsas inkişaf xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, lizinq həcminin artım
tempi maşın və avadanlıq istehsalına xüsusi kapital qoyuluşunun artım tempini xeyli ötüb keçir. Lizinq həm daxili,
həm də xarici bazarlarda məhsulların satışı zamanı geniş istifadə olunur. Hesablamalar göstərir ki, son vaxtlar bir
ildə dünyada lizinq formasında yeni avadanlıq, maşın və mexanizmlərlə maliyyələşməyə 630 mlrd. ABŞ
dollarından çox vəsait yönəldilir ki, bu da kəmiyyətcə birbaşa xarici investisiyalara bərabərdir. Avtomobil, mülki
təyyarə və dəniz gəmilərindən başqa, beynəlxalq lizinqin predmetləri çox vaxt inşaat avadanlığı, hesablama
texnikası, dəzgah və avadanlıq olur. Statistik məlumatların təhlili göstərir ki, keçən əsrin sonlarında inkişaf etmiş
ölkələrdə investisiyanın 25-30%-i lizinq əməliyyatlarının payına düşür, yeni növ məhsulların 80%-ə qədəri icarəyə
götürülmüş avadanlıqlarda istehsal olunur. Maşın və avadanlığa investisiyanın ümumi məbləğində lizinqin xüsusi
çəkisi Almaniya, Fransa, İsveç və İspaniyada 12-17%, İtaliya və Hollandiyada 12-14%, Avstraliya, Danimarka,
Norveç və Yaponiyada 8-10%, ABŞ-da 25-30% civarındadır.
ABŞ-da lizinqin sürətli inkişafının əsas səbəblərindən biri vergi güzəştləri sayılır. Bu isə sürətli
amortizasiyadan və investisiyalı vergi güzəştindən ibarətdir (yeni investisiyaların dəyərinin 10%-ə qədəri vergi
məbləğindən tutulur). Məsələn, avadanlığın alınması üzrə məsrəflər 100 min dollar, investisiya güzəşti 10% olarsa,
büdcə məbləğindən 10 min dollar çıxılır.
Təranə KƏRİMOVA,
iqtisad elmləri namizədi, dosent
ПРОГРЕССИВНЫЕ ФОРМЫ ФИНАНСИРОВАНИЯ
ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ
Резюме
В статье характеризуются такие основные формы финансирования инвестиционных проектов как
факторинг, ипотечное кредитование, лизинг и т.д. Обобщая международный опыт, автор выявляет основные
принципы и преимущества прогрессивных форм финансирования инвестиционных проектов, предлагает
пути совершенствования использования факторинга, ипотечного кредитования и лизинга в условиях
рыночной экономики.
PROGRESSIVE FORMS OF FINANCING OF INVESTMENT PROJECTS
Summary
In given article the basic forms of financing of investment projects as faktorinq, hypnotherapy credi ting,
leasing etc. Generalizing international experience, the author main principles and advantages of prog ressive forms
of financing of investment projects come to light are characterized, ways of perfection of use faktorinqa,
hypnotherapy crediting and leasing in the conditions of market economy are offered.
Dostları ilə paylaş: |