3
verirlər. Onlar sosial, mədəni, texniki, texnoloji amillərin iqtisadiyyatla funksional asılıqda
olduğunu iddia edir və cəmiyyətin fəaliyyətini institutların inkişafı kimi təhlil edilməsini zəruri
hesab edirlər. Müasir dövrdə institusional – sosioloji istiqamət iqtisad elminin ən geniş yayılmış
cərəyanlarından hesab edilir.
Son illərdə iqtisad elminin inkişafında iqtisadi artım, neokonstitusional, iqtisadi qlobalizm
və başqa elmi cərəyanların yayılması da müasir istiqamətlərə aid edilir.
5.»Ekonomiya»,»Ekonomika» (İqtisadiyyat),»İqtisadi nəzəriyyə», «Siyasi iqtisad»,
«Ekonomiks» anlayışlarının nisbəti.
Bu anlayışlar insanların təsərrüfat fəaliyyəti haqqında tədqiqat aparan alim və elmi
məktəblərin müxtəlif dövrlərdə istifadə etdikləri terminlərdir.
Ekonomiya – yunan sözləri oykos – ev , təsərrüfat və nomos – məharət, qanun sözlərindən
yaranmışdır. Təsərrüfatın məharətli idərə edilməsi, aparılması mənasını verir.
Ekonomika (iqtisadiyyat) – iqtisadiyyatın bir sistem halında, onun, elementlərinin əlaqəli
şəkildə öyrənilməsi haqqında elmdir.
Siyasi iqtisad – yunan sözləri politeyya – dövlət quruluşu, oykos və nomos sözlərindən
əmələ gəlib, dövlət təsərrüfatının bacarıqla, məharətli idarə edilməsi mənasını verir.
Ekonomiks – XIX əsrin sonunda məhdud iqtisadi resurslardan istifadə haqqında iqtisad
elminin adı kimi istifadə edilmişdir. Bu dövrdə dövlətin iqtisadiyyata müdaxiləsinin əksinə
çıxış edən neoklassiklər «Siyasi iqtisad» adından birinci hissəni «politeyya» sözünü (dövlət)
görünməklə «ekonomiks» adına üstünlük vermişlər.
İqtisadi nəzəriyyə – təsərrüfatın aparılması, idarə edilməsi haqqında mühüm nəzəriyyələri
birləşdirən elm kimi müasir dövrdə iqtisad elminin adıdır.
«Ekonomika» (İqtisadiyyat), «siyasi iqtisad», «ekonomiks»« və «iqtisadi nəzəriyyə»
məfhumlarının təkamülü tarixi səbəblərlə şərtlənib, mahiyyət etibariləisə bunlar daim inkişafda
olan və iqtisadi hadisələri, təsərrüfatçılıq proseslərini müxtəlif qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı
asılılıq səviyyələrində tədqiq edən eyni bir elmin adlarıdır. İfadəolər, yanaşmalar dəyişir, elm
və ayrı-ayrı adamların, qrupların və bütövlükdə cəmiyyətin iqtisadi həyatı haqqında elm olaraq
qalır.
Mövzu 2. İqtisadi nəzəriyyənin predmeti və metodu
1.İqtisadi nəzəriyyənin predmeti. 2.İqtisadi
proseslərin tədqiqat metodları. 3.İqtisadi qanun
və kateqoriyalar.
4.İqtisadi nəzəriyyənin vəzifələri.
5.İqtisadi nəzəriyyə və digər elmlər. İqtisadi nəzəriyyə və iqtisadi siyasət.
1.İqtisadi nəzəriyyənin predmeti.
Hər bir elm kimi iqtisadi nəzəriyyənin də öz predmeti, tədqiqat sahəsi vardır. Onun
predmeti, tədqiqat obyekti haqqında nəzəriyyəçilərin fikirləri müxtəlifdir. Belə ki, iqtisadi hadisə
və proseslərin ilk tədqiqatçıları olan klassik məktəblərinin nümayəndələrinə görə iqtisad elminin
predmeti milli sərvətdir. Milli sərvət anlayışında da baxışlar müxtəlifdir. Merkantelistlərə görə
pul (qızıl, gümüş) milli sərvət hesab olunur. Fizokratlara görə kənd təsərrüfatı
4
məhsulları milli sərvət hesab olunurdu. Klassik ingilis siyasi iqtisadın nümayəndələrindən olan
A.Smit milli sərvət anlayışını genişləndirərək sənaye kənd təsərrüfatı, tikinti meşə təsərrüfatı və
s. sahələrini ehtiva edən maddi istehsalın məhsulunu milli sərvət hesab edirdi. Bu məktəbin digər
nümayəndəsi D.Rikardo iqtisadi nəzəriyyənin predmetinə milli sərvətlə yanaşı onun bölgüsünü
də daxil etmişdir.
Marksizmə görə isə iqtisadi nəzəriyyənin predmeti əsasını mülkiyyət münasibətləri təşkil
edən istehsal münasibətləridir. İstehsal münasibətləri həyat nemətlərinin istehsalı, mübadiləsi,
bölgüsü və istehlakı prosesində insanlar arasında obyektiv yaranan münasibətlərdir.
Marjinalistlər iqtisadi nəzəriyyənin predmetinin fərdlərin və sosial institutlarının (firma,
qrup və s.) davranışı, onların öz məqsədlərinə çatma yolları və vasitələrinin təhlili olduğunu
bildirirlər.
Klassik siyasi iqtisadın və marjinalizmin əsas müddəalarını sintez etməyə cəhd etmiş,
A.Marşall ekonomiksin predmetini insan cəmiyyətinin normal həyat fəaliyyətinin tədqiqi kimi
müəyyən etmişdir.
Rol Saumelson « Ekonomiks» dərsliyində iqtisadi nəzəriyyənin çoxsaylı təriflərini verir və
göstərir ki, ekonomiks insanların gündəlik işgüzar həyatı və fəaliyyəti haqqında elmdir.
Müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda iqtisadi nəzəriyyənin predmetinin resursların məhdudluğunu
öyrənən elm olması fikirləri də yayılmışdır. İqtisadi nəzəriyyənin predmetinə baxışlarının
müxtəlifliyini davam etdirmək də olar. Bütün bü müxtəlifliklər iqtisadi hadisə və proseslərin
dinamikliyi, iqtisadiyyatın mürəkkəbliyi, insanlar arasında iqtisadi münasibətlərin müxtəlifliyi
ilə əlaqədardır.
2.
İqtisadi proseslərin tədqiqat metodları.
Hər bir elm öz predmetini tədqiq etmək üçün və vasitələrdən istifadə edir. Bu üsul və
vasitələrdən istifadə edir. Bu üsul və vasitələr məcmusu tədqiqat metodlarını təşkil edir. Bəziləri
mikroskopdan, digərləri arxiv materiallarından və s. istifadə edir. İqtisadi nəzəriyyədə iqtisadi
hadisə və prosesləri öyrənmək üçün, əsasən elmi abstraksiya (təcrit etmə, sərf nəzər etmə)
metodundan istifadə edir. Bu zaman tədqiq olunan hadisə digərlərindən təfəkkürümüzdə sərf
nəzər olunur və öyrənilir. Bu zaman həmin hadisəyə, prosesə təsir edən digər şərtlər nəzərə
alınmır. Məsələn, qiymət tədqiq olunarkən onun səviyyəsinə təsir edən tələb, rəqabət və s.
amillər nəzərə alınmır.
İqtisadi hadisələr prosesləri öyrənmək üçün bu metodla yanaşı analiz və sintez, induksiya
və deduksiya, tarixi və məntiqi, iqtisadi-riyazi modelləşdirmə, iqtisadi təcrübə və s.
metodlarından da istifadə olunur. Universal metod olan analiz öyrənilən hadisənin xəyalən
tərkib hissələrə parçalamaq və onların hər birinin ayrı-ayrılıqda öyrənilməsi deməkdir.
Məsələn, bazarın elementləri olan tələb, təklif, qiymət, rəqabət, inhisar ayrı-ayrılıqda öyrənilir.
Bunlar öyrənildikdən sonra sintez yolu ilə bazar haqqında vahid bitkin fikir yürüdülür. İnduksiya
ayrı- ayrı faktlardan ümumi nəticənin çıxarılması deduksiya isə ümumidən xüsusiyə hərəkətdir.
Məsələn, ayrı-ayrı məhsulların qiymətlərinə əsasən qiymətlərin ümumi səviyyəsinin müəyyən
edilməsi.
İqtisadi problemlərin öyrənilməsində tədqiqatçının əsaslandığı metodologiya da mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadi nəzəriyyənin metodologiyası iqtisadi hadisələri öyrənən metodlar
haqqında elmdir. İqtisadi nəzəriyyənin metodologiyasında bir neçə yanaşma mövcuddur.
Subyektivçi, neopozitiv-empirik, rasionalist və dialektik materialist. Subyektivçi yanaşmada
iqtisadi hadisələrin təhlilində çıxış nöqtəsi kimi təsərrüfatçı subyekt götürülür.
Neopozitivist-