İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı xüsusiyyətinə qovuşdurulması, dövlətin sənaye və ticari ak‐ tivliyinin minimuma endirilməsi və maliyyə yükünün azaldıl‐ ması (sərbəst bir bazar sistemi yaratmaq), sərmayə sahibliyi‐ nin yayğınlaşdırılması (sərmayəni geniş kütləyə yaymaq) və istifadəsiz ehtiyatların effektli istifadəsi (iqtisadiyyatın effektli‐ liyini yüksəltmək) şəklində sıralaya bilərik. 36 inkişaf etməkdə olan ölkə üzərinə aparılan bir araşdırma hər 1 dollar özəlləşdirmə gəlirinin 0,88 dollarının birbaşa xari‐ ci investisiya yoluyla gəldiyini göstərmişdir. 1990‐cı illərdə müstəqilliklərini yenicə qazanan Şərqi Avropa ölkələrinin iqti‐ sadi müvəffəqiyyətini qismən bu hadisə açıqlamaqdadır. Mə‐ sələn, Çexiyanın 1994‐1996‐cı illər arasında çəkdiyi 4,852 mil‐ yard dollarlıq birbaşa xarici investisiyanın 3,226 milyard dolla‐ rı (66.5 faizi), Macarıstanın 1993‐1996‐cı illər arasında çəkdiyi 9,921 milyard dollarlıq xarici investisiyanın 7,552 milyard dol‐ ları (76.1 faizi) və Polşanın da 1993‐1996‐cı illər arasında çəkdi‐ yi 4,997 milyard dollarlıq xarici investisiyanın 3,387 milyard dolları (67.8 faizi) özəlləşdirmə yoluyla təmin edilmişdir. Stiglitz böyük transmilli şirkətlərin lokal bazarda haqsız rə‐ qabət yoluyla yerli firmaları əzəcəyini söyləməkdədir. Fəqət dünyanın toplam ÜDM‐si içərisində KOS‐ların (Kiçik və Orta Sahibkarlığın) sahib olduğu paya diqqət yetirdiyimizdə bu na‐ rahatçılığın bir az yersiz olduğu anlaşılır. Vurğulanmalıdır ki, böyük şirkətlərin kapital üstünlüyünə qarşın KOS‐ların davra‐ nış üstünlüyü (elastiki istehsal, sıfır inventarla tam zamanında istehsal) mövcuddur. Yeni İqtisadiyyatda KOS‐lar böyük şir‐ kətlərdən daha aktiv yer tuturlar. 1990‐cı illərin başından eti‐ barən texnoloji əsaslı daha çox KOS firma hissələrinin yerləş‐ dirildiyi NASDAQ indeksinin bu qədər yüksəlməsi və önəmli hala gəlməsi bunun nəticəsidir. Yenə kitabda Stiglitz böyük beynəlxalq bankların onsuz da yetərsiz olan yerli kapital ehtiyatlarını New York kimi maliyyə mərkəzlərinə aparacağını söyləməkdədir. Lakin inkişaf etmək‐ ‐ 21 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı də olan ölkələrdə kapitalın potensial marjinal məhsuldarlığı‐ nın yüksək olduğu və bu ölkələrdə yetərsiz müddətli əməliy‐ yat bazarlarının mövcudluğu nəzərə alınarsa, bu bankların əs‐ lində ev sahibi ölkədə investisiya qoyaraq uzun müddətdə da‐ ha qazanclı çıxacaqları düşünülə bilər. Bu isə ölkənin gələcək iqtisadi performansına dayalı müsbət gözləmələrdən asılıdır. Yazar yerli bazardakı böyük beynəlxalq bankların nəhəng beynəlmiləl və yerli böyük firmalara rahat bir şəkildə kredit verirkən, KOS‐lara kredit vermədə istəksiz davrandığını qeyd etməkdədir. Fəqət bu daha çox inkişaf etmiş ölkələrin proble‐ midir. Belə ki, klassik funksiyası kiçik sərmayə yığınlarını top‐ layaraq real sektora kredit vermə yolu ilə investisiyaları ma‐ liyyələşdirmək olan banklar, real sektorda qazanc nisbətləri‐ nin düşməsi səbəbindən daha çox ölkə daxili və xarici qiymətli kağızlar birjası, qısa müddətli dövlət və özəl sektor borclanma bazarı kimi sahələrə yönəlmişlərdir. Dolayısilə bank və firma sahibliyinin ayrı‐ayrı əllərdə tutulmasının Qərb ölkələrində gedərək daha da yayğın hala gətirildiyi bir durumda real sek‐ torun (KOS‐lar da daxil) kredit əldə etmə şansı daha da azal‐ maqdadır. Fəqət bank və firma sahibliyinin eyni əldə tutuldu‐ ğu, müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən firmaların bir araya gətirildiyi Yaponiyadakı “zaibatsu” ( sonraları “keiretsu”), Cə‐ nubi Koreyadakı “chaebol”, Türkiyədəki “holding” misalların‐ da real sektor firmalarının kredit əldə etmə şansı daha yüksək‐ dir. Lakin bu durum böhranlara adətən dəvətnamə yazmaq‐ dadır. Çünki bankların qısa müddətli məqsədləri ilə firmaların orta və uzun müddətli maraqları uyğun düşməyə bilər. Mə‐ sələn, banklar yüksək faiz nisbətlərinə həssasdırlarsa, real sek‐ tor firmaları faiz nisbətlərinin aşağı səviyyədə olmasından müsbət təsirlənməkdədirlər. Qeyd edək ki, Cənubi Koreyada‐ kı böhranda bu faktorun da payı vardı. ‐ 22 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Dolayısilə inkişaf etməkdə olan ölkələr siyasi və iqtisadi stabilliyi, yetərli infrastrukturu təmin etdiyi, dövlətin borclan‐ ma ehtiyacını azaltdığı zaman xarici (birbaşa və portfel) inves‐ tisiyanın, o cümlədən beynəlxalq bankların zərərini minimu‐ ma endirmiş olacaqlar. Bütün bunlar yerinə yetirildikdən son‐ ra da beynəlxalq banklar ev sahibi ölkəyə və onun bir neçə yerli böyük firmasına kredit verməkdənsə KOS‐lar da daxil bütün iqtisadi aktyorlara kredit vermə yoluna gedəcəklər. Be‐ ləcə verilən kreditlər geniş dabana yayılaraq dərinlik əldə edərkən bankın kredit riski azalacaq və yuxarıda da qeyd etdi‐ yimiz kimi kapitalın marjinal məhsuldarlığı yüksək və banklar üçün yeni investisiya fürsətləri olduğu üçün banklar daha çox qazanc əldə edəcəklər. Yəni qloballaşma özünü buna hazırla‐ mayan ölkələrə zərər vurmaqda, hazırlıqlı olanlara isə fayda verməkdədir. Stiglitz liberallaşdırmanın fondların mənbəyini çeşidləndi‐ rərək stabilliyi artırdığı düşüncəsinə etiraz etməkdədir. Amma Asiya Böhranı sırasında xarici kommersiya bankları milyard‐ larla dollar krediti bölgədən bir neçə gündə geri çəkərkən, bir‐ başa xarici investisiyalar isə səviyyəsini qorumuş və hətta müsbət gözləmələr içində bəzi bölgə ölkələrində artım göstər‐ mişdir. Başqa ifadə ilə bir xarici kapital mənbəyinin (qısa müddətli investisiyanın) ölkə iqtisadiyyatına vurduğu zərərin bir qismi başqa bir xarici kapital mənbəyi ilə (birbaşa xarici in‐ vestisiyalar) balanslaşdırılmışdır. Son olaraq qeyd edək ki, günümüzdə yaşanan qloballaşma fenomeni yeni deyildir. Dani Rodrikin “Qloballaşma Sərhədi Aşdımı” (Globalization Has Gone Too Far) adlı kitabında söy‐ lədiyi kimi, 19‐cu əsrin sonlarında mal və xidmət ticarətinin dünyanın toplam ÜDM‐si içərisindəki payı (xüsusən o zaman‐ kı inkişaf etmiş ölkələr baxımından) indikindən çox idi. Məsə‐ lən, o zamankı ABŞ‐ın xaricə açıqlıq səviyyəsi indikindən da‐ ha yüksək idi. Yenə yeni qitəyə müstəmləkə ölkələrindən gəti‐ ‐ 23 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|