Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Mexanikləşmə və avtomatlaşdırma mərhələlərini əhatə edən
ikinci dalğa olan sənaye inqilabı isə, kapitalı ən əhəmiyyətli is‐
tehsal faktoru halına gətirdi.
1990‐cı illərdə yaşanan üçüncü dalğa isə, istehsal prosesin‐
də bilgini əsas alan informasiya çağını ifadə etməkdədir. Me‐
xanikləşmə dövrünün canlı şahidi olan Marx, kapitalizmin
yüksək inkişaf mərhələsində firmalar arasında ifrat rəqabət
olacağını, qazanc hədlərinin düşəcəyini, işçilərin kütləvi şəkil‐
də işdən çıxarılacağını, istehsal artığı yaranacağını və nəhayət,
son mərhələdə inqilabın gerçəkləşəcəyini söyləyirdi. Günü‐
müzdə bunların heç birinin gerçəkləşmədiyini gördük. Bizcə
Marx əməyin keyfiyyətindəki dəyişikliyi düzgün proqnozlaş‐
dıra bilməyib. Əmək artıq bir istehsal faktoru, dolayısı ilə sinif
olmaqdan çıxıb. Çünki əmək yaşanan prosesdə yekcins və
standart olmaqdan çıxaraq bilgi işçisi, idarəçi, bəşəri və sosial
kapital, fiziki işçi kimi müxtəlif şəkillərə bürünüb. Bilgi işçisi,
çalışma saatları qeyri‐müəyyən, zehni istehsaldan istifadə
edən olduqca keyfiyyətli bir əməyi ehtiva edir. İdarəçi, möv‐
cud qurumlarda yerinə yetiriləcəkləri planlayan, təşkil və ko‐
ordinasiya edən, əhəmiyyətli qərarlar alan üst səviyyəli işçi‐
dir. Sosial kapital isə, idarəetmə iyerarxiyasının nə qədər yastı
və üfüqi olduğunu müəyyənləşdirir. Qurumun təşkilati quru‐
luşunun üfüqi olması iyerarxiyanın aşağı olduğu mənasına
gəlməkdədir. Bu da aşağıdakıların zəruri olduğu zaman üst‐
dəkiləri atlayaraq bir üst quruma varması deməkdir. Sosial ka‐
pitalın inkişaf etmiş olması, çalışan şəxslərin səsvermə və özü
ilə əlaqədar qərar alma prosesinə qatıla bilməsi, şəxsi təşəbbü‐
sünü ortaya qoya bilməsi anlamına gəlməkdədir. Çalışanların
belə bir bölgüyə getməsi sinif şüurunu ayaqda tutan sendika‐
lizmi sahibkarlar qarşısında təsirsiz hala gətirməkdədir. Çünki
fərqli keyfiyyətlərə sahib işçilərin ortaq maraq və hərəkət sa‐
hələri də azalır. Bu baxımdan gələcəyin siniflərinin bilgi isteh‐
‐ 32 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
sal edənlərlə istehsal etməyənlər arasında şəkillənəcəyini söy‐
ləyə bilərik. Məsələn, ilk kateqoriyaya informasiya və kommu‐
nikasiya texnologiyaları sahələrindəki təşəbbüskarlarla daima
özünü yeniləyən, nəzəri araşdırma və tətbiqi inkişaf fəaliyyət‐
lərinə həsr edən, ömür boyu öyrənən işçilər daxil olacaqdır.
Artıq formal təhsilin çox da böyük əhəmiyyəti qalmayıb.
Ömür boyu öyrənmə (learning by living) adlandırılan hadisə,
qurum daxili (çalışaraq öyrənmə ‐ learning by doing) və qu‐
rum xarici təhsili yayğınlaşdırmaqdadır. Yəni dörd illik təhsil
prosesinin sonunda əldə edilən universitet diplomu iki il son‐
ra heç bir şey ifadə etməməkdədir. Araşdırmalar 1960‐1961‐ci
illəri əhatə edən iki il ərzində elmin əldə etdiyi yeni icadların o
zamana qədər (yəni bizə məlum olan ən qədim tarixdən 1960‐
cı ilə qədər) əldə ediləndən iki qat daha artıq olduğunu ortaya
qoyur. Buna sosial elmlərdə bilgi qatlaması deyilir. 1959‐cu il‐
də universitetdən məzun olan bir şəxs iki il sonra dünyadan
üç dəfə geri qalacaq. Eyni şəkildə, bir gündə istehsal edilən
bilgini oxumaq 45 gün zaman almaqdadır. Bu fərqin daha son‐
ra iş yerindəki qurum daxili təhsillə azaldılmasına çalışılır.
BMT‐nin İnsan İnkişafı İndeksindəki təhsil səviyyəsi Azər‐
baycan kimi ölkələrdəki 11 illik formal təhsili nəzərdə tutma‐
maqdadır. Çünki az inkişaf etmiş ölkələrdəki təhsilli insan
qeyri‐məhsuldar, yəni bazarın axtardığı xüsusiyyətlərə sahib
olmayan ümumi mədəniyyət məlumatlarına yiyələnmiş işçi‐
dir.
ABŞ və Meksika iqtisadiyyatlarındakı nominal əmək haqqı
səviyyələri ilə bağlı aparılan geniş bir tədqiqat iki ölkə arasın‐
dakı əmək haqqı səviyyələrindəki fərqlərin 80 faizinin Meksi‐
kadakı işçilərin məhsuldarlığının aşağı olması (bilik və bacarıq
səviyyəsinin aşağı olması) və real alıcılıq qabiliyyətlərindəki
fərqliliklərdən ortaya çıxdığını göstərir. Azərbaycanda bu gün
bir işçiyə hesablanmış orta aylıq əmək haqqının miqdarı 77
dollar kimi yoxsulluq həddinə yaxındır ki, bu da təqribən 950
‐ 33 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
dollara ekvivalent bir illik gəliri ifadə etməkdədir. İnkişaf et‐
məkdə olan ölkələrdəki adambaşına düşən milli gəlir 5000
dolların üstündədir. Aradakı fərqin nə qədərinin Azərbaycan‐
dakı alıcılıq qabiliyyəti ilə açıqlanacağı vacib deyil. Amma re‐
allıq budur ki, həmin fərqin böyük bölümü yerli işçimizlə
dünya işçisi arasında ciddi məhsuldarlıq fərqinin mövcud‐
luğundan ortaya çıxmaqdadır. Bu baxımdan Azərbaycanda ilk
iş olaraq sürətlə fərdlərin bilik, bacarıq və qabiliyyətinə söykə‐
nən təhsil sisteminə keçməyin zamanı gəlib çatıb.
Son söz əvəzi: “XXI əsrin cahilləri oxuma‐yazma bilməyən‐
lər deyil, öyrənməyi öyrənməyənlər olacaq.” (Alvin Toffler)
‐ 34 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Qloballaşma bir seçimdirmi?
*
Əkbər Eldaroğlu
Qloballaşmaya tək bir tərifin verilməsi çətin olsa da, mütə‐
xəssislər bunun “kapitalizmin yenidən qurulması ideologiya‐
sı” kimi ortaq bir tərifi üzərində birləşirlər. Hələ 1947‐ci ildə
Cenevrədə ticarətin sərbəstləşməsi istiqamətində başlayan
müzakirələr, 1970‐ci illərdə kapital hərəkətlərinin sərbəstləş‐
məsini də gündəminə daxil etdi. Bu gün isə artıq dünya miq‐
yasında istehsalın qloballaşma prosesi başlayıb.
“Microsoft”un qurucusu olan Bill Gatesdən əvvəlki və son‐
rakı dünya tamamilə fərqlidir. Hətta son vaxtlar mütəxəssislər
tərəfindən 1985‐ci ilin yeni miladi ili adlandırılmasına dair
təkliflər də səslənir. Artıq bu günün dünyası bir‐birindən coğ‐
rafi baxımdan nə qədər uzaq və kültür baxımından nə qədər
fərqli olursa olsun, insanları eyni qlobal informasiya mənbələ‐
ri ilə bağlı olan bir dünyadır.
Şübhəsiz ki, informasiyanın yayılma sürəti fərqli ola bilər.
Ayrıca da avtoritar rejimlər buna müxtəlif maneələr və nəza‐
rətlər gətirməyə təşəbbüs göstərə bilərlər. Lakin, buna cəhd et‐
sələr belə, maneələr sonsuza qədər sürməyəcək və bu sədlər
hər yerdə aşılacaq. Müxtəlif insan qrupları, hansı mədəniyyətə
mənsub olursa olsunlar, indi başqa insan qruplarının necə ya‐
şadığını, hansı növ malları satın aldığı, istehlakçı olaraq zövq
və davranışlarının necə dəyişdiyi haqqında anında məlumat
almaqdadırlar.
Həmçinin qloballaşma inkişaf etməkdə olan ölkələrdən də
yan keçmir. Sadəcə 2.5 milyonluq bir əhаlisi ilə heç bir təbii
sərvətə malik olmayan Sinqapur qlobal iqtisadiyyatı dəvət et‐
məsəydi indiki rifaha çata bilməzdi.
*
7 fevral 2004.
‐ 35 ‐
Dostları ilə paylaş: |