İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Biz Qərbə çata bilərikmi *
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Biz Qərbə çata bilərikmi? * Əkbər Eldaroğlu “İslam ölkələri niyə geri qalır?” sualına tarixi baxışdan doğan nəticələr İqtisadçı həmkarım Bəhruz Məmmədlinin bir yazısı dərc olundu və bildiyim qədər müəyyən çevrələrdə geniş müzaki‐ rələr yaratdı. Yazı belə adlanırdı: İslam ölkələri niyə inkişaf et‐ mədi? Yazıda problemə Malayziya baş nazirinin baxışlarına dayanaraq cavab verilirdi. Sual başqa bir şəkildə və tarixi as‐ pektə qoyula bilər: Bu gün inkişaf etmiş demokratik ölkələr arasında niyə bir İslam ölkəsinə rast gəlinmir? İslam ölkələrində kiçik bir qrupun lüks şəraitdə yaşaması‐ na baxmayaraq əhalinin böyük əksəriyyətinin səfalət içərisin‐ də yaşaması bu ölkələrin öz tarixləri ilə bağlıdır. Əslində, tari‐ xi və ictimai prosesləri tək bir hadisəyə görə izah etmək elmi cəhətdən məqbul hesab edilmir. Lakin tarixə keçmişdəki siya‐ sət, siyasətə isə bugünkü tarix gözü ilə baxıldığına görə yenə də tarixə qısa bir ekskursiya etmək zərurəti yaranır. Çünki İs‐ lam ölkələrinin geri qalmasının əsas səbəbi də məhz tarixin daha dərin qatlarında yer almaqdadır. Sənaye inqilabı 18‐ci əsrin ortalarında Qərbdə baş versə də, Əkinçilik İnqilabı miladdan təqribən 8 min əvvəl Şərqdə baş vermişdir. Ona görə də əkinçilik və heyvandarlıq şərqli cəmiy‐ yətlərin ilkin məşğuliyyət növü sayılırdı. Əkinçiliyin inkişafı şərq ölkələrinin hidrolik və ya suvarma sisteminə dayanan cə‐ miyyətlərə çevirdi. Suvarma sisteminə nəzarət mərkəzi döv‐ lətin inhisarında idi, bu da mərkəzi dövlətin güclənməsinə sə‐ bəb olurdu. Mərkəzi dövlətin güclənməsi isə özəl sektorun in‐ kişafını əngəlləyirdi. Özəl sektor güclənə bilmədiyinə görə * 9 avqust 2005. ‐ 339 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı özəl mülkiyyət də inkişaf edə bilmədi (Marks ‐ Asiya tipi is‐ tehsal modeli). Mülkiyyət anlayışının inkişaf edə bilməməsi‐ nin nəticəsi olaraq şüurlu, qərarlı və davamlı bir azadlıq mü‐ barizəsi meydana çıxmadı. Buna görə də nə azadlığın təminat‐ çısı olan bir hüquq sistemi formalaşdı (Hegel), nə də plüralist bir sivil cəmiyyət. Təkçilik, mütləqiyyət hər şeyə hegemon oldu: tək mülkiy‐ yət (dövlət mülkiyyəti), tək mənafe (idarə edən təbəqəni mə‐ nafeyi), tək fikir (kişinin hegemonluğu və qadının arxa planda qalması). Din də bu strukturu dəstəkləyəcək şəkildə izah olun‐ du və inkişaf etdirildi. O da dönüb bu ictimai strukturu daha da möhkəmlətdi. Qərbin son 200 ildə şərqə nüfuz etməsi ilə yuxarıdan başla‐ nan modernləşmə hərəkatı hər bir şərq ölkəsində fərqli model‐ lər ortaya çıxardı. Hansı ki, qərbdə modernləşmə kənardan olan təzyiqlə deyil, aşağıdan gələn hərəkatla, yəni sosial dina‐ mizmin nəticəsi kimi təzahür etmişdir. Qərblə Şərq arasındakı uçurum Sənaye inqilabından sonra daha da dərinləşdi. Çünki 18‐ci əsrdən bəri elm, sənət, mədə‐ niyyət, ordu, səhiyyə və s. hamısı gücünü iqtisadiyyatdan alır‐ lar. Ayrıca da İngiltərənin inkişaf baxımından İspaniyanı geri‐ də qoyması İngiltərənin daha çox demokratikləşməsi ilə bağlı oldu. Qərbdəki plüralizmə dayanan demokratik sistemi güc‐ ləndirən iqtisadiyyatdakı inkişaf, yəni mal və xidmət istehsa‐ lındakı artım olmuşdur. Buna görə də dünyanın inkişaf etmiş ölkələri məhz iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr hesab edilir. Amerikanı dünyanın super güc dövlətinə çevirən də məhz dünyadakı mal və xidmət istehsalının 25 faizinin (10 tril‐ yon dollar) bu ölkənin payına düşməsidir. Artıq yeni dünya düzəni gücünü siyasətdən deyil, iqtisadi mexanizmlərdən alan bir anlayışdır. İndi dünyada daha çox nüfuz sahibi olmaq, dünyaya verilə biləcək xammal (neft və ‐ 340 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı təbii qaz) ilə deyil, müasir texnologiya ilə bağlıdır. Əhalisi ha‐ radasa Azərbaycanla eyni olan Finlandiya sadəcə “Nokia” te‐ lefonunun ixracatı ilə 300 milyonluq İslam ölkələrinin neft is‐ tisna olmaqla toplam ixracatından daha çox gəlir əldə etmək‐ dədir. Bunun da əsas səbəbi Finlandiyanın avtoritar İslam öl‐ kələrindən fərqli olaraq demokratiya və bazar iqtisadiyyatı ilə idarə olunmasıdır. Bu gün bizim də bir şərq ölkəsi kimi geridə qalmağımızın başlıca səbəbi iqtisadi inkişafa sağlam modellər axtarmaq yeri‐ nə, bir tərəfdən hələ də şərqli imiş kimi cəmiyyəti “mentalite‐ tə” çəkməyə, başqa tərəfdən də sanki bir anda istehlak qəliblə‐ rimizi dəyişdirməklə qərbli ola biləcəyik kimi cəmiyyəti “Av‐ ropalılaşdırmağa” çalışmağımızdır. Bunlar yanlış axtarış və çabalardır. Çünki çıxış yolu cəmiyyətdəki iqtisadi və siyasi azadlıqların artırılmasından və aşağıdan gələn təşəbbüskarlı‐ ğın önünün açılmasından keçir. Biz Qərbə bu yolla çata bilə‐ rik. ‐ 341 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 342 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|