Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Kim? Kimin üçün?
*
Əkbər Eldaroğlu
İqtisad elmində məhdud ehtiyatların səmərəli istifadəsinə
yaxından nəzər saldığımız zaman, bütün cəmiyyətlərin üç
əsas suala cavab axtarmaq məcburiyyətində qaldığını görü‐
rük. Birincisi, kim tərəfindən hansı mal və xidmətlərin hansı
miqdarda istehsal edilməsidir. İkincisi, bu mal və xidmətlərin
hansı metodlarla istehsal ediləcəyidir. Üçüncüsü isə, istehsal
edilən mal və xidmətlərin kimlər arasında necə paylaşmasıdır.
Bu üç klassik suala cavab axtaran iqtisadi sistemlər əsasən
sərbəst bazar və inzibati‐amirlik sistemi arasında fəaliyyət
göstərirlər. Əsasən keçmiş sosialist ölkələrində tətbiq olunan
inzibati‐amirlik sistemində insan ehtiyaclarının qarşılanması
üçün məhdud ehtiyatların istifadə edilməsinə mərkəzi dövlət
qərar verirdi. Sərbəst bazar iqtisadiyyatında isə məhdud ehti‐
yatların optimal paylaşmasını bazar mexanizminin özü tən‐
zimləyir. Bu model məhdud ehtiyatlardan daha səmərəli isti‐
fadəni təmin etməkdədir.
70 il inzibati‐amirlik sistemi ilə idarə olunan ölkəmizdə,
sərbəst bazar sistemi vəhşi bazar etiqadı kimi qəbul edilirdi.
Müstəqillikdən sonra isə bazar modeli iqtisadi inkişafı təmin
edəcək tək çarə kimi görülməyə başladı. Lakin bu günə qədər
çağdaş bir kapitalist ölkə olmaq üçün zəruri islahatlar aparıl‐
madı. Bu gün ölkədə bazar modeli olma yolunda böyük əngəl‐
lər mövcuddur ki, bunların da başında iqtisadiyyata yersiz
dövlət müdaxilələri durur. Dünya Bankının son hesabatında
155 ölkə arasında 98‐ci sırada dayanmağımız da əsasən nə ka‐
pitalist, nə də sosialist sistemini tam mənada mənimsəmədiyi‐
miz, yəni sistemsizliyimiz ilə bağlıdır. Azərbaycan bu gün
*
6 oktyabr 2005.
‐ 343 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
Qərbə doğru üzən bir gəmiyə bənzəsə də, gəminin içərisində‐
ki bəzi məmurlar şərqə doğru avar çəkir. Ona görə də gəmi nə
Qərbə, nə də şərqə doğru gedə bilir.
1980‐ci ildən bəri inkişaf etmiş ölkələr bazar modelini güc‐
ləndirərək dövlətin iqtisadi həyata yersiz müdaxilələrini məh‐
dudlaşdırırlar. Bu gün dünyada ən çox inkişaf etmiş ölkələr
iqtisadi azadlıqları ən çox təmin edən və iqtisadi həyata ən az
müdaxilə edən ölkələrdir. Azərbaycan qədər təbii sərvətə ma‐
lik olmayan İsveçdə rifah səviyyəsinin bizdən qat‐qat yüksək
olmasının səbəbi də məhz bizdən fərqli olaraq bazar iqtisadiy‐
yatı yolu ilə inkişaf etməsindədir. Bazar iqtisadiyyatını azad
təşəbbüskarlıq ruhu olan insanlar qururlar. Bu sistemdə məh‐
dud ehtiyatlardan səmərəli istifadə edənlər sərvətlərini artırır,
rasional davranmayanlar isə azad rəqabətdə sıradan çıxırlar.
Dövlətin burada əsas vəzifəsi isə imtiyazlı sahibkarlar yarat‐
maq deyil, tərəfsiz bir arbitr rolunu oynamaqdır.
Dövlət bir ölkədə iqtisadi azadlıqları məhdudlaşdırıb bü‐
töv iqtisadi həyatı nəzarət altına almağa başladığı zaman,
müxtəlif qrupların və fərdlərin cəmiyyət həyatında layiq oldu‐
ğu ictimai mövqe və status məsələsi, istər‐istəməz ən mühüm
siyasi məsələ halına gələcəkdir. Bu ölkədə hər bir iqtisadi və
ya ictimai məsələ, eyni zamanda siyasi bir mahiyyət alacaqdır.
İnsanlara nə bəxş ediləcəyini, onlara hansı statusun veriləcəyi‐
ni dövlət müəyyən etdiyinə görə, hər kəs dövlət idarəsində iş‐
tirak etməyə can atmaqda fayda görəcəkdir. Məhz buna görə‐
dir ki, ölkədə parlament uğrunda amansız bir mübarizəyə şa‐
hidlik etməkdəyik.
Məşhur “Kim? Kimin üçün?” sualını ilk dəfə sovet haki‐
miyyətinin başlanğıc illərində Lenin ortaya atmışdı. Kim ki‐
min üçün planlar hazırlayacaq, kim kimin üçün mal və xidmət
istehsal edəcək, kim insanların cəmiyyətdəki yeri və statusu
haqqında qərar qəbul edəcək, kimlər başqaları tərəfindən
‐ 344 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
onun haqqında qəbul edilən qərarlarla razılaşacaq? Bütün bu
suallara siyasi hakimiyyətin başında duranlar tək başlarına qə‐
rar verəcəkdilər.
Belə rejimlərdə insanın hansı zamanda nəyə sahib ola bil‐
məsi hakimiyyətin iradəsinə bağlı olduğuna görə, hakimiyyə‐
tin iradəsi bəzi insanları qazana biləcəkləri hər şeydən də
məhrum edə bilir. Sərbəst bazar iqtisadiyyatı isə siyasi və dini
dünya görüşündən asılı olmadan hər kəsin qanunun qadağan
etmədiyi istənilən sahibkarlıq növü ilə məşğul ola bildiyi və
mülkiyyətin də hüquq tərəfindən təminat altına alındığı bir
sistemidir. Sərbəst bazar modeli ilə inzibati‐amirlik sistemi
arasında fərq də məhz burada yatmaqdadır. Bütün bunlara
görə də Azərbaycan üçün tək yol bazar iqtisadiyyatını onun
hüquq və mədəniyyəti ilə birlikdə formalaşdırmaqdır. Çünki
“Kim? Kimin üçün?” sualını bazar modeli daha ədalətli şəkil‐
də cavablandırır.
‐ 345 ‐
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı
‐ 346 ‐
Dostları ilə paylaş: |