İQTİsadiyyati
Yüklə 119,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azərbaycan öz iqtisadi modelini necə yaratmalıdır *
- Neft Fondunun vəsaitlərindən necə istifadə etməli *
- “CBS”, POLYGRAPHIC PRODUCTION
Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Birliyi ölkələrində, 5.25 dəfə artıq olan ABŞ‐da nəyə görə və‐ təndaşlar sosial tələblərlə küçələrə axışmasınlar. Digər tərəfdən Dövlət Statistika Komitəsinin rəqəmləri Azərbaycanda özəlləşdirmə və struktur islahatları ilə bağlı Beynəlxalq Valyuta Fondunun israrlarına da fərqli baxışı tələb edir. Bundan bir qədər əvvəl Neftçilərin Hüquqlarının Müda‐ fiə Komitəsindən bəyan etmişdilər ki, Azərbaycan Respublika‐ sı Dövlət Neft Şirkətinin (ARDNŞ) 65 təşkilatının özəlləşdirilə‐ cəyi təqdirdə 20 min nəfər işsiz qala bilər. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycanda işsizliyin səviyyəsi 1,76 faizə yüksələ bilər. Həmçinin, rəsmi rəqəmlərə görə, hazırda Azərbaycanda döv‐ lət sektorunda çalışanların sayı 1 milyondan artıqdır. Struktur islahatlarından sonra bunların bir qisminin işsiz qalacağını nə‐ zərə alsaq, belə çıxır ki, Azərbaycan işsizliyin səviyyəsinə gö‐ rə, Yaponiyanı geridə qoya bilər. Ona görə də hökumət bir tərəfdən kredit ala bilmək üçün Beynəlxalq Valyuta Fondunun şərtlərini yerinə yetirirsə, digər tərəfdən də həmin şərtləri kompensasiya edəcək addımlar üzərində fikirləşir. Yeni bir məlumata görə, bundan belə tor‐ paq payı olan kəndlilərə də işsizlik statusu verilməməsi məsə‐ ləsi aktuallıq qazanıb. Belə ki, bu günlərdə parlamentdə “Məş‐ ğulluq haqqında” qanun layihəsi müzakirə olunur. Sənədi Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi hazırlayıb. Hə‐ min sənəddə pay torpağı olan kəndlilərə heç bir halda işsizlik statusu verilməməsi nəzərdə tutulur. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, hökumətin əlində hər zaman alternativlər mövcuddur. Bu alternativlərdən səmərəli istifadə edilərsə, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi‐ nin rəqəmlərinə arxalananlar Azərbaycanda işsizliyin səviyyə‐ si ilə yenə də fəxr edə biləcəklər. ‐ 364 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Azad İqtisadi Zonaların əhəmiyyəti * Əkbər Eldaroğlu Bu yaxınlarda Beynəlxalq Pul Fondu Azərbaycanda yox‐ sulluğun aradan qaldırılması proqramı çərçivəsində respubli‐ kaya 100.2 milyon ABŞ dolları həcmində kredit ayırmaq barə‐ də qərar verib. Proqramın əsas məqsədi makroiqtisadi sabitli‐ yin qorunması, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və qeyri‐neft sektorunda iqtisadi artımın təmin edilməsidir. Azərbaycanda qeyri‐neft sektorunda istehsal səviyyəsinin iflic durumu, yük‐ sək işsizlik səviyyəsi hər kəsə məlumdur. Üstəgəl əhalinin alı‐ cılıq qabiliyyətinin aşağı olması, xarici şirkətlərin Azərbaycanı tərk etməsi v.s. Və bütün bunların kökü bir məsələdə toplanır: Azərbaycanda lazımi iqtisadi şərait yaradılmayıb. Amma Azad İqtisadi Zonaların (AİZ) yaradılması ən azından regio‐ nal olaraq bu şəraitin formalaşmasına imkan verərdi. Məsələn Türkiyədə 20‐dən artıq AİZ var və bunlar regionların tarazlı inkişafında müstəsna rol oynayır. Bizdə bir ara Sumqayıtda, Lənkəranda və Naxçıvanda belə zonaların yaradılması məsə‐ ləsi gündəlikdə idi. Qeyd edək ki, bu ərazilərdə dəmir yolu xətlərinin mövcudluğu, Sumqayıt və Lənkəranın dənizə açıl‐ ması, Lənkəran və Naxçıvanda aeroportun olması və eyni za‐ manda Naxçıvanın bir neçə ölkə ilə xarici sərhədinin varlığı AİZ‐lərin yaradılmasını əlverişli edirdi. Qeyri‐neft sektorunun inkişafında AİZ‐lər mühüm rol oynaya bilərdi. Xatırladaq ki, hələ müstəqilliyimizin ilk illərində bir çox ölkələrdə əhəmiy‐ yətli rola sahib olan AİZ‐lər Azərbaycanda da aktuallıq qaza‐ naraq müzakirəyə çıxarılmışdı. 1994‐cü ilin noyabr ayında hö‐ kumət Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Planına Sumqa‐ yıtın AİZ‐yə çevrilməsi təklifi ilə müraciət etmişdi. Bununla * 26 iyul 2001. ‐ 365 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı əlaqədar Birləşmiş Millətlər Təşkilatının təmsilçiləri həmin ərazidə olaraq, ərazinin sosial və iqtisadi vəziyyəti ilə tanış ol‐ muşdular. Müəssisələrin çox az bir qisminin fəaliyyətinin da‐ vam etdiyi Sumqayıtda AİZ‐nin həyata keçirilməsinin müm‐ kün ola biləcəyi qeyd edilmiş və eyni zamanda bəzi addımlar da atılmışdı. Bu sahədə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Azərbaycandakı əlaqələndiricilərindən ən fəal hesab edilən Paolo Lembo daha çox yadda qalıb. Xüsusilə onun Sumqayıt AİZ‐nin yaradılması yönündə göstərdiyi cəhdlər yəqin ki, hamının yadındadır. Çox təəssüflər olsun ki, BMT kimi nüfuzlu təşkilatın təmsilçisinin təklifləri həmin vaxtlar hökumət tərəfindən qulaqardına vu‐ ruldu. Aktiv fəaliyyəti ilə daima mətbuatın gündəmində olan Lembo təmsilçilik müddəti bitdiyinə görə ölkəmizi tərk edib Tacikistana getdikdən sonra bu məsələ bütünlüklə unuduldu. Bizim hökumət təmsilçilərimizsə öz çıxışlarında onun Sumqa‐ yıtla bağlı təkliflərini qeyri‐peşəkar təklif kimi xarakterizə et‐ dilər. Lakin bəzi rəsmilərimiz tərəfindən qeyri‐peşəkarcasına AİZ‐lərin ölkənin ərazi bütövlüyünü pozacağı fikri də səslən‐ di. Bu gün dünyada sayı 400‐dən artıq olan AİZ‐lər ölkənin xarici ticarət həcmini artırmaq, ixracat və idxalatı sadələşdir‐ mək, valyuta gəlirlərini və məşğulluq səviyyəsini artırmaq, sə‐ nayenin inkişafını canlandırmaq, ölkəyə mütərəqqi texnologi‐ yaları cəlb etmək məqsədilə qurulurlar. AİZ‐lər bir çox ölkələ‐ rin sənayelərinin inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Belə ki, bunların içərisində ən önəmliləri aşağıdakılardan ibarət ol‐ maqdadır: AİZ‐lərin verdiyi ən əhəmiyyətli faydalardan biri ölkənin valyuta rezervlərinin artırılmasına müsbət təsir etməsidir. Bu zonada mal ixracı həm ixrac gəlirlərinin, həm də ixrac bazarla‐ rının genişlənməsini təmin edə bilər. ‐ 366 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Bundan başqa AİZ‐lərdə xarici investorlar tərəfindən quru‐ lan fabriklərin tələbi olan xammal və yarı emal məhsulları əsa‐ sən yerli ölkədən təmin edildiyinə görə, bu yolla əldə ediləcək gəlirlər ixracatda əlavə artım yarada bilər. Təcrübədə bəzi öl‐ kələrdə AİZ‐lərdə yaradılan əlavə dəyərin 30‐50 faizinin ölkə daxilindən təmin edilməsi şərti gətirilmişdir. Məsələn, Hindis‐ tanın Kandi AİZ‐sində ixracatın 30 faiz dəyərinin yerli mənbə‐ lərdən təşkil olunan xammal və ya yarı emal məhsullarından təmin edilməsi şərti qoyulmuşdur. Azərbaycanda AİZ‐lərin təşkil edilməsi hər şeydən əvvəl dünya ölkələrinin təcrübələrinin öyrənilməsini və hazırlıqların çox mütəşəkkil şəkildə aparılmasını tələb edirdi. Hələ 1996‐cı ilin aprel ayında AİZ‐nin təşkil edilməsinə başlanılmalı idi. Dünya ölkələrinin təcrübəsinə əsasən hər hansı bir ərazidə üç il ərzində AİZ təşkil edilə bilmirsə, sonradan onun həyata ke‐ çirilə bilməsi şübhə doğurmağa başlayır. Çünki AİZ‐nin təşki‐ linin yubadılması xarici investorlarda zonaya qarşı olan mara‐ ğın azalmasına səbəb olur. Gələcəkdə Azərbaycanın başqa əra‐ zilərində (Lənkəran və Naxçıvan) AİZ‐lərin yaradılması nəzər‐ də tutulurdusa, bu hökumətin Sumqayıt layihəsi üzərində hər cür fədakarlığı həyata keçirməsini zəruri edirdi. ‐ 367 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 368 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Azərbaycan öz iqtisadi modelini necə yaratmalıdır? * Əkbər Eldaroğlu Azərbaycan dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra, bi‐ rinci növbədə özünün milli iqtisadiyyatını hansı sosial – iqtisa‐ di sistemdə inkişaf etdirmək problemi ilə üzləşdi. Başqa post‐ sovet respublikaları kimi Azərbaycan da sərbəst bazar müna‐ sibətləri sistemi şəraitində inkişaf etmək yolunu seçdi. Yenicə müstəqillik qazanan Azərbaycan hökuməti keçid dövrü adlan‐ dıran mürəkkəb bir dövrə qədəm qoymuş, əksər ölkələrin in‐ kişafında xüsusi rol oynayan sərbəst bazar iqtisadiyyatına keç‐ məyi öz qarşısında əsas vəzifə olaraq müəyyənləşdirmişdir. Eyni zamanda müstəqilliyimizin ilk illərində Azərbaycanın hansı bazar iqtisadiyyatı modelini qəbul etməsi ilə bağlı ciddi müzakirələr açılmışdır. Respublikamız üçün “tənzimlənən, bazar iqtisadiyyatı modeli” məqbul sayılmış və ona söykənə‐ rək sosial ‐ iqtisadi inkişafımızın təmin edilməsi uyğun görül‐ müşdür. İqtisadçılarımızın çoxu tərəfindən də bu modelin Azərbaycan xalqının milli mənafelərinə tam uyğun gələn bir model olduğu qəbul edilmişdir. Qeyd edilməlidir ki, bütün öl‐ kələrdə həyata keçirilən iqtisadi siyasət üçün vahid model mövcud deyildir. Ölkələrin tarixi inkişaflarına, struktur quru‐ luşlarına, qarşılaşdıqları problemlərə və cəmiyyətin davranış‐ larına bağlı olaraq həyata keçirdikləri iqtisadi siyasətləri dəyi‐ şiklik göstərməkdədir. Bir neçə yüz ildir ki, respublikamız da özünün milli iqtisadiyyatına malik olmayıb. Bəs görəsən müstəqillikdən bəri həyata keçirilən islahatlar bu gün respublikamızda sərbəst bazar iqtisadiyyatının forma‐ * 23 avqust 2001. ‐ 369 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı laşdığını söyləməyə imkan verirmi? İki səbəbə görə bu gün respublikada bazar iqtisadiyyatının formalaşdığını söyləmək çətin görünür. Birincisi, sərbəst bazar iqtisadiyyatı son dərəcə güclü inkişaf etdirilmiş və təkmilləşdirilmiş özəl bir hüquq sis‐ temidir. Müstəqillikdən sonra hüquq sahəsində həyata keçiri‐ lən islahatlara baxmayaraq bu gün ölkədə sərbəst bazar iqtisa‐ diyyatının hüquq sistemi və mədəni mühiti formalaşdırılma‐ yıb. İkincisi, dövlətin bu gün iqtisadi həyata müdaxiləsinin məzmunu sərbəst bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə uyğun gəlmir. Belə ki, bəzi iqtisadi qurumlar öz iş prinsipləri ilə sər‐ bəst bazar modelindən çox, korrupsiya doğuran və qayda – qanun tanımayan bir model qurmaqdadırlar. Çünki bu qu‐ rumlara rəhbərlik edən kadrların çoxu sovet dövründə işləmiş kadrlardır. Bunlar sərbəst bazar iqtisadiyyatının qaydalarına bələd olmamaqla bərabər yeni şəraitə də uyğunlaşmaq istə‐ mirlər. Sərbəst bazar iqtisadiyyatı hər kəsin öz qabiliyyətini real‐ laşdıra bildiyi, insanların öz həyatını istədiyi kimi yaşadığı, si‐ yasi dünyagörüşündən asılı olmayaraq hər kəsin qanunverici‐ liklə qadağan olunmayan istənilən müstəqil iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul ola bildiyi bir sistemdir. Lakin o da qeyd edil‐ məlidir ki, hər hansı bir model o modelin işləyişini təmin edə bilən hüquqi və siyasi mədəniyyətlə birlikdə mövcud ola bilər. Azərbaycanda isə sərbəst bazar iqtisadiyyatı təfəkkürü hələ də arzu edilən səviyyədə formalaşmayıb. İnsanlara qarşı tətbiq edilən iqtisadi və siyasi təzyiqlər onların iqtisadi fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Bu gün mövcud siyasi rejimin himayəsində olmadan hər hansı bir müstəqil iqtisadi fəaliyyət növü ilə məş‐ ğul ola bilmənin çətinliyi hər bir respublika vətəndaşı tərəfin‐ dən bilinməkdədir. ‐ 370 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Hal‐hazırda respublikada dəyişməkdə olan sosial ‐ iqtisadi şərait kadr probleminə yeni meyarlarla yanaşmağı tələb edir. Çünki mövcud kadr potensialı ilə sərbəst bazar iqtisadiyyatı sistemini qurmaq və idarə etmək mümkün deyildir. Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Azərbaycanda sərbəst bazar iqtisadiy‐ yatı münasibətlərinin bərqərar olmasını yalnız bu sistemə dair dərin biliklərə və yüksək iqtisadi təfəkkürə malik olan kadrlar həyata keçirə bilər. ‐ 371 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐ 372 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı Neft Fondunun vəsaitlərindən necə istifadə etməli? * Əkbər Eldaroğlu Rəsmi məlumatlara görə, artıq bu günə qədər Neft Fondu‐ nun hesabına 350 milyon ABŞ dollarına qədər vəsait toplanıb. Həmçinin mütəxəssislərin hesablamaları yaxın 30 ildə Azər‐ baycana neftdən təqribən 45 milyard dollar vəsaitin daxil ola‐ cağını göstərir. Bu, Neft Fondunun (NF) icraçı direktoru Samir Şərifov tərəfindən də təsdiqlənib. Onun sözlərinə görə, indiki mərhələdə ölkə neft və qaz sənayesinin strateji inkişafından ilkin nəticələr əldə etməyə başlayıb. Mənfəət neftinin satışın‐ dan ilk gəlir əldə edilib və onun əhəmiyyətli dərəcədə artacağı gözlənilir. NF rəhbərliyinin digər məlumatlarında Azəri, Çı‐ raq, Günəşli yataqlarından neft hasilatının, deməli həm də val‐ yuta daxilolmalarının ən yüksək həcminin 2008‐2015‐ci illərə təsadüf edəcəyi göstərilir. Bu dövrdə respublika ildə təqribən 5‐6 milyard dollar (son yekunda 35‐42 milyard dollar) əldə edəcək. Şahdəniz yatağının işlənməsindən gözlənilən daxilol‐ malar isə, 2000‐2029‐cu illər ərzində 7 milyard dollardan artıq olacaq. Qeyd edilməlidir ki, bu proqnozlar qiymətlərin bir ba‐ rel üçün 25 dollar olmaqla nəzərdə tutulub. Azərbaycan hökuməti neftdən gələn gəlirlərin ölkə iqtisa‐ diyyatının başqa sahələrinin də inkişafı üçün səmərəli istifadə edilməsinə xüsusi diqqət yetirməlidir. Hələ keçən ilin iyun ayında “British Know How Fund” NF‐nun modeli ilə bağlı he‐ sabat hazırlamışdı. Azərbaycan hökumətinə təqdim edilən hə‐ min hesabatda təklif edilirdi ki, neft ixracından əldə olunan vəsaitləri xarici banklarda yerləşdirmək və ancaq ondan əldə * 21 iyun 2001. ‐ 373 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ediləcək gəlirlərdən istifadə etmək lazımdır. NF‐nun öz vəsait‐ lərindən nə üçün istifadə edilməməsinin zəruriliyi isə açıq şə‐ kildə göstərilməmişdi. Bu təklifin həyata keçirilməsini zəruri edən əsas səbəb kimi sadəcə o göstərilirdi ki, NF‐nun gələcək fəaliyyəti və vəsaitlərin düzgün istifadə olunmaması nəticə‐ sində Azərbaycan iqtisadiyyatı “Holland Sindromu”na yoluxa bilər. Yəni ki, neft sektorundan gələn gəlirlər ölkədə mövcud pul kütləsini artıracaq, bu isə, valyutanın mübadilə kursunun artımına gətirib çıxaracaq. Nəticədə isə qeyri neft sektorunda fəaliyyət göstərmək səmərəsizləşəcək və ölkə iqtisadiyyatı bir tərəfli inkişaf edəcək. Hazırda isə Azərbaycanda ʺHolland Sindromuʺndan da təhlükəli vəziyyət yaranmışdır. Belə ki ixracatda neft və neft məhsullarının xüsusi çəkisi 90 faizi keçmişdir. Büdcə gəlirləri‐ nin 50 faizə qədəri neft və neftlə əlaqədar sahələrdən forma‐ laşmaqdadır. Beləliklə, büdcənin neft gəlirlərindən, neft gəlir‐ lərinin isə dünya bazarının konyekturasından asılılığı ʺHol‐ land Sindromuʺnun daha ağır variantını da Azərbaycan üçün meydana çıxarmışdır. Yalnız qeyri‐neft sektoru xaricindəki ix‐ racat yönümlü sahələr deyil, ixracat yönümlü olmayan sahələr də inkişaf etməmişdir. Dünya ölkələrinin inkişaf təcrübəsi göstərir ki, Azərbaycan kimi daxili bazarı kiçik olan ölkələr id‐ xal əvəzedici sənayeləşmə modelini deyil, ixracata yönəlik sə‐ nayeləşmə modelini seçməlidirlər. Xüsusilə, Azərbaycan kimi iqtisadiyyatı neftdən asılı olan ölkələrdə bu problem daha qa‐ barıq şəkildə gözə çarpır. Bu baxımdan Azərbaycanda ixracat yönümlü olmayan sahələrin inkişafı hələ ʺHolland Sindromuʺ probleminin aradan qaldırılması üçün kifayət etməyəcək. Bu günlərdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı siyasətinin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi üzrə tədqiqatlara başlana‐ caq. Tədqiqatlar Dünya Bankının maliyyələşdirdiyi “Azərbay‐ canda Kənd Təsərrüfatının Kreditləşdirilməsi və İnkişafı” layi‐ ‐ 374 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı həsinin “Kənd Təsərrüfatının Strategiyası” komponenti çərçi‐ vəsində müsabiqə yolu ilə seçilmiş təşkilatlar tərəfindən həya‐ ta keçiriləcək. Strategiyaya görə, NF‐na daxil olan vəsaitlərin bir hissəsi aqrar sektorun maliyyələşdirilməsinə yönəldilməli‐ dir. Biz, NF vəsaitlərindən kənd təsərrüfatının inkişafı üçün is‐ tifadə edilməsinin əleyhinə deyilik. Lakin bu vəsaitlərin aqrar sektora yönəlməsi ölkəni düçar olduğu “Holland Sindro‐ mu”ndan xilas edə bilməyəcək. Ölkə iqtisadiyyatının bu xəstə‐ likdən azad olması ixrac yönümlü sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi ilə mümkündür. Burada NF‐nun vəsaitlərindən is‐ tifadə edilməsində sənayeləşmə siyasətində olduğu kimi “seçi‐ cilik prinsipi” əsas götürülməlidir. Yəni, bu vəsaitlərdən istifa‐ də edilməsində sənaye sahələri üçün zəruri olan investisiya la‐ yihələrinə üstünlük verilməlidir və eyni zamanda bu sahələrin də ixrac yönümlü olmasına diqqət yetirilməlidir. Çünki, Azər‐ baycan kimi daxili bazarı kiçik olan ölkələr yalnız ixrac yö‐ nümlü sənayeləşmə ilə yüksək inkişafa nail ola bilərlər. Eyni zamanda NF‐nun vəsaitlərindən bu istiqamətdə istifadə edil‐ məsi Azərbaycan iqtisadiyyatının düçar olduğu “Holland Sin‐ dromu”ndan da xilas olmasını təmin edə bilər. ‐ 375 ‐ Yeni Dünyada Yeniləşən Azərbaycan İqtisadiyyatı ‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Çapa imzalanıb: 06.06.2006. Formatı: 60x84 1/16. Həcmi: 23,5. “CBS”, POLYGRAPHIC PRODUCTION Tel/Fax: 447 75 04, Tel.: 447 75 05 mətbəəsində çap olunub ‐ 376 ‐ Yüklə 119,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|