İQTİsadiyyatin və İxracin diversiFİkasiyasinin
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DİVERSİFİKASİYA 5.2. İxrac diversifikasiyasını əks etdirən əsas indikatorlar İxracatın sahə konsentrasiyası.
- Cədvəl 27. 2000-2011-ci illərdə Azərbaycanın əsas məhsullarının ixracda payı
- Resursların ixracda payı.
- İxracın təkmilliyi ölçüsü ( measure of export sophistication (EXPY) ).
- Cədvəl 28. Azərbaycanın “ixrac səbəti”ndəki əsas məhsulların və ümumi ixracın gəlirlilik səviyyəsi (2010) Məhsulun adı Məhsulun kodu
- Məhsulun dünya ixracında payı (%)
- Diaqram 25. 2010-cu il üzrə xam neft ixracının ölkələrin ümumi ixracında xüsusi çəkisi (%-lə)
- Yüksək texnologiya ixracının ümumi ixracatda payı ( high tech exports as a share of total export ) və son
- DİVERSİFİKASİYA in total exports ).
- Cədvəl 29. Yüksək texnologiyanın ixracatda və sənayedə, sənaye məhsulunun ixracatda payı (%-lə)
79 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA 5.2. İxrac diversifikasiyasını əks etdirən əsas indikatorlar İxracatın sahə konsentrasiyası. Konkret əmtəələr üzrə ixrac diversifikasiyasının ölçülməsi üçün məhsullar seçilərkən təklif olunan tədqiqat metodologiyasına uyğun olaraq, dördrəqəmli əmtəə kodları üzrə seçim aparılıb, 10 əmtəə seçilib.
Məhsullar 2000 2005
2006 2007
2008 2009
2010 2011
Təzə meyvə 1,3
3,3 1,5
2,1 0,32
0,96 0,53
0,57 Şəkər
0 0 0,5 2,5 0,17
0,69 0,68
0,75 Pambıq lifi 2,1 0,93
0,6 0,52
0,03 0,12
0,02 0,02
Etilen polimerləri, ilkin formada
0 0,37
0,9 0,6
0,17 0,24
0,23 0,27
Qara metallar 0 0,84 0,65 0,9
0,13 0,11
0,35 0,39
Emal olunmamış alüminium 0,53 1,2
1,1 1,5
0,25 0,08
0,012 0,04
Alüminium oksidləri 1,2
2,3 2,4
1 0,11
0,02 0 0 Xam neft 56,4
51 60,4
53,1 92,5
81,7 86,7
86,2 Neft məhsulları 21,8 25,2
23,4 27,5
4,3 10,2
6 5,9
Təbii qaz 0 0 0 0,3
0,15 0,85
1,35 2,2
İxrac konsentrasiyası üzrə Herfindal indeksi 0,366 0,325
0,420 0,359
0,858 0,678
0,756 0,747
Təbii resursların ixracda payı, %-lə 56.4 51.0
60.4 53.4
92.6 82.6
88.1 88.4
Əsas məhsulların ixracda payı müəyyən olunduqdan sonra həmin məlumatlar əsasında Herfindal indeksi hesablanır. Bu indeks ayrıca götürülmüş əmtəələrin və ya sektorların ümumi ixracda payına əsasən ixracın təmərküzləşmə səviyyəsini əks etdirir. Herfindal indeksi aşağıdakı formul əsasında hesablanır:
İxracatın əsas məhsulları üzrə konsentrasiya səviyyəsini müəyyən etmək üçün hesablanan Herfindal indeksi 2008-ci ildə ən yüksək həddə olub – 0.858. 2009-cu ildə dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı düşməsi ixrac olunan neftin dəyərcə bir qədər azalması və uyğun olaraq ixracda xam neftin azalması ilə müşayiət olunub. Lakin 2010 və 2011-ci illərdə yenə ixracda xam neftin payının artmasını və Herfindal indeksinin yüksəldiyini müşahidə edirik. 80 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA Cədvəl 26-dan göründüyü kimi, ölkənin ixracında konsentrasiya səviyyəsi çox yüksəkdir: bütün ixracın 2008-ci ildə 92,5%-i, 2011-ci ildə isə 86,2%-i xam neftin payına düşür. 2011-ci ildə Azərbaycandan olan bütün ixraxın 94,3%-ini xam neft, təbii qaz və neft məhsulları təşkil edib. Bu isə o deməkdir ki, son illər ölkənin ixracı məhz neft və qaz hasilatı həcmlərinin artması və dünya neft bazarında neft və qazın yüksək qiymətləri hesabına baş verib. Resursların ixracda payı. Əsas məhsulların ixracda payını əks etdirən cədvəlin (26-cı cədvəl) məlumatlarında diqqəti çəkən məqamlardan biri də ixracda ümumiyyətlə təbii resursların və xammalın payının yüksək olmasıdır. Belə ki, ixracda təbii qazın da payı son illər artmaq üzrədir. Azərbaycanın hasil etdiyi və ixrac etdiyi qazın həcmləri son illər artmaqdadır və növbəti illərdə qaz ixracı həcmlərinin sürətli artması gözləniləndir. Cədvəl 27-dən göründüyü kimi, 2011-ci ildə xam neft və təbii qaz ixracı ölkənin bütün ixracının 88,4%-ni təşkil edib. Cədvəl 27-də təbii resursların ixracda payı hesablanarkən iki məhsul götürülüb: xam neft və təbii qaz. Təbii qazın payı son üç ildə artmağa başlayıb. Qeyd etmək lazımdır ki, bunlardan əlavə ölkədən, ümumi ixracda payı və həcmləri az olsa da, xammal şəklində ixrac olunan başqa məhsullar da var. Məsələn, pamlıq lifi, yun, emal edilməmiş alüminium və s. Əgər bunlar da nəzərə alınarsa, yaxın illərdə ölkənin ixracının 90%-dən çoxunu xammal və təbii resurslar təşkil etməkdə davam edəcək.
səviyyəsinə malik malları ixrac edən ölkələrin iqtisadi artım templəri daha stabil, iqtisadi rifah səviyyəsi isə daha yüksək olur 100
. Milli gəliri yüksək olan ölkələrin “ixrac səbəti” daha təkmil hesab edilir və az gəlirli ölkələr həmin struktura nail olmağa can atır. Ölkənin ümumi ixracının zənginliyini (sophistication), gəlirliyini və keyfiyyətini ölçmək üçün öncə ixracın strukturunda önəmli yer tutan hər bir məhsulun assosiasiya olduğu gəlir səviyyəsi ölçülür. Bu indikator PRODY adlandırılır və aşağıdakı formulla hesablanır: Burada:
– oxşar məhsulları ixrac edən ölkələrin ümumi ixracatının strukturunda müvafiq məhsulun xüsusi çəkilərinin cəmidir; – oxşar məhsulu ixrac edən ölkələrdə adambaşına düşən milli gəlirin (ÜDM) səviyyəsidir. PRODY bu və ya digər məhsulu ixrac edən ölkələrin həmin məhsulun fərdi və ölkə qrupları üzrə ixracdakı payı da nəzərə alınmaqla hesablanan adambaşına düşən ÜDM məbləğidir. Konkret əmtəəni əgər (i) yüksək gəlirli ölkələr ixrac edirsə, (ii) həmin məhsul onu ixrac edən ölkələrin ixracının strukturunda təqribən bərabər paylanıbsa, PRODY məbləği daha da yuxarı olur. Ümumiyyətlə, bu indikator “müqayisəli üstünlük” əmsalının (Revealed Comparative Advantage – RCA) və Herfindal indeksinin (belə ki, ixracın strukturundakı malların gəlirliyini nəzərə almır) daha təkmil forması hesab olunur 101 . RCA bu və ya digər məhsulun ölkənin ixracındakı payının həmin məhsulun dünya ticarətindəki payına bölünməsi ilə hesablanır və belə hesab olunur ki, RCA-in 1-dən böyük olduğu əmtəə və xidmətlər üzrə ölkə müqayisəli üstünlüklərə (müvafiq istehsal səriştəsi, xammal və kapitalla optimal təchizat, yerləşmə və daşınmada üstünlüklər, digər xərclərin azlığı və s.) malikdir 102
. Məsələn: 2010-cu ildə xam neftin Azərbaycanın ixracındakı payının 86%, xam neftin dünya ticarətindəki payının isə 7,98% olduğunu nəzərə alsaq, RCA=86/7.98=10.8. Bu göstəriciyə əsasən, Azərbaycan xam neft üzrə müqayisəli üstünlüyə malikdir və konkret bu məhsul üzrə rəqabətliliyi yüksəkdir. 100
101
César A. Hidalgo. “The Dynamics of Economic Complexity and the Product Space over a 42 year period”. CID Working Paper No.189. December, 2009 102
J. Boccardo, V. Chandra, Y. Li and I. Osorio. “Why export sophistication matters for growth?”. PRMED, November 6, 2007 81 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA Ölkənin ümumi ixracında əsas yer tutan məhsulların hər biri üzrə PRODY ayrılıqda hesablandıqdan sonra müvafiq PRODY-lər həmin məhsulların ixracdakı payına vurularaq aşağıdakı formul üzrə cəmlənir. EXPY göstəricisi yüksək olan ölkələrin ümumi xüsusiyyətləri onların bir qayda olaraq adambaşına yüksək ÜDM göstəricisinə malik olması, insan kapitalının yüksək inkişaf səviyyəsi və işçi qüvvəsinin sayca çox olması, dünya bazarında daha yüksək qiymətə satılan mallar ixrac etməsidir. Cədvəl 28-də BMT-nin Ticarət və İnkişaf Konfransının xarici ticarət üzrə statistika bazasına (UNCTAD
müqayisəli üstünlük əmsalı verilib. Bu zaman ölkənin ixrac səbətində 2010-cu ildə ilk 10-u təşkil edən mallar (3-digit) götürülüb. Daha sonra BMT-nin məlumat bazasında ayrı-ayrı göstərilən bitki və heyvan mənşəli yağlar bir məhsul kimi birləşdirilərək 9 mal üzrə PRODY dəyəri və yekunda ölkə ixracı üzrə ümumi EXPY dəyəri hesablanıb. Hesablama zamanı bəzi mallar üzrə (xam neft, neft məhsulları, təbii qaz) 25 əsas ixracatçı seçilib, digər mallar üzrə isə əsas ixracatçıların sayı və onların dünya bazarındakı payı nəzərə alınmaqla 12- 20 ölkə üzrə hesablama əməliyyatı aparılıb. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, analoji tədqiqatlar da məhz yuxarıda göstərilən mənbələr əsasında aparılır və UNCTAD statistika sistemi bəzi ixrac məlumatlarını 2009- 2010-cu illərin ortalama göstəricisi şəklində təqdim etdiyindən ayrı-ayrı ölkələrin rəsmi statistik məlumatları ilə bəzi fərqlər qeydə alına bilər. Cədvəl 28. Azərbaycanın “ixrac səbəti”ndəki əsas məhsulların və ümumi ixracın gəlirlilik səviyyəsi (2010) Məhsulun adı Məhsulun kodu (SITC Revision 3) PRODY (nominal USD) Müqayisəli üstünlük əmsalı (RCA ≥ 1) Məhsulun dünya ixracında payı (%) Xam neft 333 14197
10.8 7.98
Benzin və digər neft məhsulları 334 22382
1.28 4.31
Təbii qaz 343
18091 0.6
1.51 Şəkər
061 5322
1.92 0.26
Meyvələr (təzə və quru) 057
10825 1.33
0.45 Bitki və heyvan yağları 421, 422, 431 3771
0.77 0.52
Etilen polimerləri 571
24158 0.47
0.43 Gəmi və qayıq hissələri 793 20853
0.86 1.05
Alüminium 684
23497 0.28
0.72 İxracın əhatə olunma əmsalı (%-lə): 95,3 EXPY: $ 13.993
82 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA PRODY dəyəri 10.000$-dan az olan mallar nisbətən aşağı gəlirli, 10.000-20.000$ arası olan mallar orta gəlirli, 20.000$-dan yuxarı olan mallar isə yüksək gəlirli hesab olunur. Eyni zamanda, PRODY dəyəri 40.000$-dan yuxarı olan çox yüksək gəlirli mallarda var. Məsələn, mirvari və digər çox qiymətli daşlar bu qəbildəndir. Bu sadalananları nəzərə alaraq demək olar ki, yuxarıdakı cədvəldən də göründüyü kimi, Azərbaycanın “ixrac səbəti”ndə həm aşağı gəlirli, həm orta gəlirli, həm də nisbətən yüksək gəlirli məhsullar var. Ancaq əsas problem ondan ibarətdir ki, Azərbaycanın “ixrac səbəti”ndə başlıca yer tutan məhsullar əsas etibarilə elm və innovasiyatutumlu olmayan xammal və yarımfabrikatlardır. Diaqram 25. 2010-cu il üzrə xam neft ixracının ölkələrin ümumi ixracında xüsusi çəkisi (%-lə) Xam neft ixracının ölkələrin ümumi ixracında xüsusi çəkisi (2010, %) 0,00% 10,00%
20,00% 30,00%
40,00% 50,00%
60,00% 70,00%
80,00% 90,00%
100,00% İra q A nq ol a A zərb ay ca n N ig eriy a Li vi ya Ek v. Q vi neya İra n Səu diy yə Ə rəb . K üve yt V en es uel a Q az axı stan O man Ek vad or Ə lcəza ir Q atar B.Ə .Ə . N orv eç Ru siy a Ko lu m biy a
Azərbaycan ixracının strukturunda xüsusi çəkisinə görə birinci yer tutan xam neft (Crude petroleum &
və ya “SITC Revision 3” sisteminin üçrəqəmli (3 digit) təsnifatı üzrə əmtəə kodu 333-dür. 2010-cu ildə dünyada 63 ölkənin (bu tədqiqat çərçivə sində aparılan PRODY hesablamasında dünya üzrə cəmi xam neft ixracında payı 0,7%-
ixracatında xüsusi çəkisinə görə birinci yeri tutub. İxracın strukturunda xam neftin xüsusi çəkisinin 85%-dən çox olduğu cəmi üç ölkə olub ki, bunlar da İraq, Anqola və Azərbaycandır. İxracatında xam neftin xüsusi çəkisi birinci olan ölkələr arasında Sudan, Konqo, Yəmən, Qabon kimi yoxsul ölkələrlə yanaşı, Kanada, Norveç və Küveyt kimi zəngin ölkələr də var 103
. Məhz buna görə də xam neft məhsulunun bir xammal olmasına baxmayaraq, PRODY dəyəri aşağı deyil (14.197$). Ölkənin ixracının təkmillik və ümumi gəlirlilik göstəricisi olan EXPY isə 13.993$-a bərabərdir. Bu səviyyə EXPY dəyəri 5.000-10.000$ intervalında dəyişən Afrika ölkələrinə nisbətən yüksək olsa da, EXPY dəyəri 18.000-20.000$-dan yüksək olan Avropa və Uzaq Şərq ölkələrinə nisbətən bir qədər aşağıdır 104
. Yüksək texnologiya ixracının ümumi ixracatda payı (high tech exports as a share of total export) və son məhsul formasına salınan sənaye malları ixracının ümumi ixracatda payı (exports of manufactured goods 103
http://www.unctad.org (Handbook of Statistic for 2011) 104
Asier Minondo. “Exports’ quality-adjusted productivity and economic growth”. Department of Economics. Universidad de Deusto – ESTE. 2008
83 İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN DİVERSİFİKASİYA in total exports). Yüksək texnologiyalar üçün daha geniş istifadə olunan definisiya Amerika Milli Elm Fonduna (National Science Foundation) məxsusdur. Həmin definisiyaya əsasən, “əgər bu və ya digər texnoloji məhsulun istehsalı ilə məşğul olan sənaye sektorunda “araşdırma və texniki işləmələr”lə (R&D) məşğul olan işçilərin ümumi işçilərin sayına nisbəti bütün digər iqtisadi sektorlar üzrə müvafiq göstəricinin ədədi ortasından (average) böyük olarsa, həmin məhsul yüksək texnologiyalara (high-tech) aid edilir 105 ”. Cədvəl 29. Yüksək texnologiyanın ixracatda və sənayedə, sənaye məhsulunun ixracatda payı (%-lə) Yüksək texnologiya ixracının ümumi ixracatda payı (%-lə) 1996 1997
1998 1999
2000 2001
2002 2003
2004 2005
2006 2007
2008 2009
2010 0.29
0.44 1 0.57 0.29 0.39
0.37 0.26
0.18 0.06
0.06 0.07
0.02 0.03
- Yüksək texnologiya ixracının sənaye ixracında payı (%-lə) 1996 1997
1998 1999
2000 2001
2002 2003
2004 2005
2006 2007
2008 2009
2010 2.2
4.4 13.7
8.5 4.6
8.8 7.9
5.15 2.2
1.1 1.7
3.4 0.92
0.98 1.1
Son məhsul formasına salınan sənaye malları ixracının ümumi ixracatda payı (%-lə) 1996
1997 1998
1999 2000
2001 2002
2003 2004
2005 2006
2007 2008
2009 2010
20 14.2
13 9.9
7.7 4.4
5.9 6.5
10.5 13.3
8.1 7.5
1.5 3 2.5 Mənbə: Dünya Bankının məlumat bazası OECD və Avropa Birliyinin yanaşmasına görə isə, R&D xərcləri yüksək texnologiyalara aid edilən məhsullarda və sektorlarda bir qayda olaraq maya dəyərinin orta hesabla 10%-ni təşkil etməlidir 106
. Cədvəl 29-da Azərbaycanın yüksək texnologiya ixracının ümumi ixracatda və sənaye ixracında payı, həmçinin son məhsul formasına salınan sənaye malları ixracının ümumi ixracatda payı öz əksini tapıb. Yüksək texnologiya ixracının ümumi ixracda payı 1996-2010-cu illərdə ən yüksək göstəricisinə 1998-ci ildə çatıb (1%), 2009-cu ildə isə bu göstərici 0,03%-ə qədər azalıb. Yüksək texnologiya ixracının sənaye ixracında payı da 1998-ci ildəki 13,7% səviyyəsindən 2010-cu ildə 1,1%-ə düşüb. Son məhsul formasına salınan sənaye malları ixracının ümumi ixracda payı 1997-ci ildəki 14,2% qarşılığında 2010-cu ildə 2,5% olub. Beləliklə, göründüyü kimi, hər 3 indikator üzrə son 15 ilin trendi azalandır. Ancaq bu azalan trendin mühüm səbəblərindən biri ümumi ixrac dövriyyəsinin bu dövrdə kəskin artmasıdır. 105
http://www.gccc.com/pdf/tech/defining.pdf 106 http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/download/fulltext/5lgsjhvj7nkj.pdf?expires=1332748854&id=id&accname=guest&check sum=2180F1665A56B43EF556F757E827EE9D QANUN NƏŞRLƏR EVİ Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9. Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18 Mobil: (+994 55) 212 42 37 e-mail: info@qanun.az www.qanun.az Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|