21
İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN
DİVERSİFİKASİYA
Əgər büdcə siyasətinin formalaşması, planlaşdırma və büdcələşdirmə arasında əlaqəsizlik varsa, bu
halda vəziyyətdən yeganə çıxış yolu MTEF tətbiq etməkdir. Bu çərçivə sənədi ənənəvi büdcə prosesinə
qədər hazırlanır və dövlət maliyyə islahatlarının ən mühüm elementi kimi çıxış edir. Büdcə xərclərinin
prioritetləşməsi problemli olan Azərbaycanda MTEF tətbiq olunmur.
Azərbaycanda 2000-ci illərin əvvəllərində büdcə xərclərinin əsas prioritet istiqamətləri (ayrı-ayrı xərc
maddələrinin ümumi büdcə xərclərinin 10%-dən çoxunu təşkil etməsinə görə) təhsil, sosial müdafiə və sosial
təminat və müdafiə xərcləri olub. 2002-2005-ci illərdə bu siyahıya məhkəmə hakimiyyəti, hüquq-mühafizə
və prokurorluq, həmçinin ümumi dövlət xidmətləri istiqamətləri də qoşulmuşdur. 2006-cı ildən sonra isə
birmənalı şəkildə dövlət investisiya xərcləri büdcənin əsas prioritetinə çevrilib. 2011-ci ildə bu xərc maddəsi
büdcə xərclərinin 38,1%-ə yaxını, ÜDM-in isə 11,7%-ini təşkil edib.
Diaqram 10. Büdcə xərclərinin ÜDM-ə nisbəti (%-lə)
Onu da qeyd edək ki, ayrı-ayrı dövlət proqramlarında və dövlət başçısının çıxışlarında hökumətin son 9 il
(2003-2011) və önümüzdəki 3 il üçün (2012-2014) elan etdiyi ölkənin əsas inkişaf hədəfləri bunlardır: qeyri-
neft sektorunun inkişafı və regionların inkişafındakı fərq lərin azaldılması; sosial ri fa hın yüksəldilməsi; insan
ka pi talının və infrastrukturun in ki şafı; ölkənin iqtisadi təhlü kəsizliyinin təmin olunması; dövlətin müdafiə
qabiliyyətinin artırılması; dövlət siyasətinin şəffaflığının təmin edilməsi. Beləliklə, dövlət büdcəsindəki payı
2000-2011-ci illərdə təxminən 11 dəfə artaraq əsas prioritetə çevrilmiş dövlət investisiya xərcləri effektiv icra
olunarsa, qeyd olunan hədəflərə çatmaqda mühüm təsiredici faktor ola bilərdi. Qeyd edək ki, 2005-2011-ci
illərdə bu istiqamətə 20 milyard manatdan çox vəsait xərclənib. Lakin istər beynəlxalq maliyyə qurumlarının
hesabatları, istərsə də yerli vətəndaş cəmiyyəti qruplarının qiymətləndirmələri göstərir ki, dövlət investisiyaları
məqsədyönlülük, səmərəlilik, həmçinin korrupsiya riskləri baxımından ən problemli sahədir.
Bu qiymətləndirmələri Prezident İlham Əliyev də Nazirlər Kabinetinin 2011-ci ilin sosial-iqtisadi inkişafının
yekunlarına həsr olunmuş iclasındakı çıxışında bölüşüb: “Bəzi hallarda... müvafiq qurumlar müəyyən layihələrə
ayırdığımız vəsaitdən vaxtında istifadə edə bilməmişlər. Əlbəttə ki, biz builki investisiya proqramımızda bu amili nəzərə
almalıyıq, bu qüsurları aradan qaldırmalıyıq. Vaxt var idi ki, hansısa işi görmək üçün vəsaitimiz yox idi. İndi isə
vəsaitimiz var, ancaq əfsuslar olsun ki, bəzi hallarda bu vəsaitin düzgün istifadə edilməsi sahəsində müəyyən problemlər
yaranır... Hesab edirəm ki, büdcənin investisiya hissəsini uğurla icra etmək üçün bizim bütün imkanlarımız vardır.
Elə etməliyik ki, büdcə maksimum dərəcədə icra edilsin. Eyni zamanda maliyyə intizamı daha da yüksək səviyyədə
22
İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN
DİVERSİFİKASİYA
olmalıdır. Büdcə artdıqca məsuliyyət də artmalıdır. Şəffaflıq tam şəkildə təmin edilməlidir və dövlət tərəfindən qoyulacaq
investisiyaların şəffaflığı tam şəkildə təmin edilməlidir”
30
.
Dünya Bankının 2009-cu il ölkə memorandumunda isə Azərbaycanda büdcə xərclərinin prioritetləşməsinin
problemli olduğu vurğulanmış və ortamüddətli investisiya büdcəsinin hazırlanması sahəsindəki
çatışmazlıqlar göstərilib
31
:
-
Azərbaycanda xərclərin kəskin artırılması hökuməti neft bumunun erkən mərhələsindən başlayaraq yüksək xərclər
ssenarisinə “bağlamışdır”;
-
büdcə vəsaitlərinin zaman baxımından xərclənməsi hökumətin prioritetləri barədə sual doğurur;
-
hökumətin həyata keçirdiyi irimiqyaslı investisiya proqramları onun icra qabiliyyətindən yuxarıdır;
-
Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq absorbsiya potensialından tam şəkildə istifadə edir ki, bu da özəl sektor üçün
təzyiqlər yaradır;
-
büdcə təzyiqləri investisiya proqramlarının icrası zamanı daha yaxşı prioritetləşdirmənin tətbiqi nəticəsində
azaldıla bilər;
-
hökumət daxilində maliyyə nəzarəti və audit sistemlərinin yaradılmasına ehtiyac duyulur;
-
büdcə prosesində Milli Məclisin rolunun və Hesablama Palatasının işinin şəffaflığına zərurət yaranıb;
-
effektiv dövlət xərclərinin vacib hissəsi kimi tənzimləmədən başlayaraq icra olunana qədər müasir, ədalətli və şəffaf
satınalma qaydalarına riayət etmək vacibdir;
-
Azərbaycan hökuməti büdcəyə daha çox strateji məzmun əlavə etməlidir və bunun üçün 5, yaxud 10 illik ətraflı
strateji çərçivə sənədi faydalı olardı;
-
xərclərin prioritetləşməsi tələb olunarsa, qlobal böhran zamanında gücləndirilmiş əlaqələndirmə xüsusilə dəyərli
olacaq;
-
ortamüddətli büdcə xərclərinin yuxarı hədlərinin müəyyən olunması və strateji prioritetləşdirmə daha mühümdür;
-
büdcə məqsədləri aydınlaşdırılıb və kəmiyyətləşdirildikdən sonra proqramların icrasının qiymətləndirilməsi daxili
və xarici audit vasitəsilə həyata keçirilə bilər;
-
büdcə vəsaitlərinin xərclənməsinin effektivliyi barədə hökumətlə ictimaiyyət arasında müzakirələrin aparılması
mühümdür;
-
mövcud büdcə xərclərinin və proqramların daha yaxşı monitorinqi büdcə idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi üçün
əsas töhfə olardı.
Büdcə prioritetləri adətən sosial qruplar arasında kompromisin göstəricisidir. Lakin bu kompromisin təşkilatçısı
bütün sosial qrupların effektiv təmsilcisi olan parlamentdir. Bu baxımdan parlament real siyasi iradəyə sahib
olmadıqda büdcə kompromisin göstəricisi olmur və nəinki nəzarət mərhələsində, hətta büdcənin müzakirəsi,
icrası və qəbulu mərhələsində də bu boşluq özünü göstərir. Büdcə prioritetləri də tədricən elastikləşir. Bunun
baş verməməsi üçün MTEF-in işlənib hazırlanması zəruridir. Bu, həm beynəlxalq büdcə praktikasının tələbidir,
həm də optimal xərc siyasəti istiqamətlərinin nədən ibarət olması barədə cəmiyyətin məlumatlandırılmasını
nəzərdə tutur
32
. Azərbaycanda MTEF-in tətbiqi (a) maliyyə intizamı yolu ilə makroiqtisadi balansa nail
olmağa, (b) resursların daha optimal sektoral bölgüsünə, (c) inzibati xərc istiqamətlərinin daha öncədən
görüləbilən (predictability) olmasına, (d) dövlət maliyyəsindən daha effektiv istifadə olunmasına, (e) legitim
30
http://president.az/articles/4098
31
Azerbaijan Country Economic Memorandum – new silk road: export-led diversification. World Bank. 23 December
2009
32
İnqilab Əhmədov, Kənan Aslanlı. İctimai vəsaitin idarə edilməsi islahatları: səmərəliliyin, hesabatlılığın və
proqnozlaşdırmanın təmin edilməsi. AAİMK. Bakı – 2007