Iqtisadiyyatında "Maliyyə-kredit"

Pul  kütləsinin  ən  başlıca  göstərici  aqreqatı  M
2
-dir. 
Ümumiyyətlə, pul kütləsinin aqreqatları aşağıdakı kimidir: 
Mo=dövriyyədə olan nağd pul, 
Mı=Mo+tələb olunanadək depozitlər. 
M
2
=M
1
+müddətli depozitlər. 
M
3
=M
2
+SDV depozitlər, 
1.9.
 
İQTİSADİ VAHİDLƏRİN PUL 
SAXLAMAQ MOTİVLƏRİ 
Pul  tələbi  milli  iqtisadiyyatda  müəyyən  bir  anda  bütün 
fərd  və  qurumlann  yanlarında,  kassalannda  və  bank 
hesablarında dərhal xərcləyə biləcək pul kütləsidir. 
Pul  hər  kəs  tərəfindən  qəbul  edilən  bir  dəyişmə  aləti 
olduğu  üçün,  istənilən  mal  və  xidməti  satın  almaq  dərhal 
mümkün olur. Məhz bu səbəbdən iqtisadi vahidlər əldə pu! 
saxlamaq məcburiyyətində qalır. 
İnsanların pul tələbi ilə gəlir tələbi bir-birindən fərqlidir. 
Bir işçinin müəyyən bir səviyyədə yaşamasını davam etdirə 
bilmək məqsədi ilə sahib olmaq istədiyi aylıq miqdar, onun 
gəlir tələbidir. Ancaq işçi əldə etdiyi bu pulun bir hissəsini 
likvid olaraq yanında saxlamaq istəyəcəkdir. Bu işçinin pul 
tələbidir. 
Fərd  və  qurumlar  hansı  motivlərə  əsaslanaraq 
gəlirlərinin bir hissəsini əllərində pul olaraq tutmaq istəyir. 
Keynesə  görə  fərd  və  qurumlar  üç  motiv  əsasında  pul 
tuturlar, yəni: 
1)
 
iş görmə motivi; 
2)
 
gələcəyi düşünmə motivi; 
3)
 
spekulyasyon motiv. 
16 

---

Spekulyasyon motivlə əldə pul tutmanın məqsədi qazanc 
saxlamaqdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə spekulyasyon daha çox 
istiqraz 
bazarlarında 
aparılır. 
İstiqraz 
və 
aksiya 
qiymətlərindəki dəyişmələrdən qazanc əldə etmək məqsədilə 
pul  tələbi  (spekulyasyon  motiv  ilə  lik-  vidliyə  üstünlük) 
faizin bir funksiyasıdır. 
Yəni L
2
=f(r). 
Burada  L
2
  -  spekulyasyon  motiv  ilə  pul  tələbini  (lik- 
vidliyə üstünlük), r - bazar faiz dərəcəsini göstərir. 
1.10.
 
PUL MULTİPLİKATORU 
Monetar  tənzimləmə  alətləri  bank  sisteminin  pul 
yaratmaq  və  yaxud  pul  miltiplikasiya  etmək  imkanına  təsir 
göstərməsi  məqsədilə  tətbiq  olunur.  Pulun  miltipli-  kativ 
artım mexanizmini aşağıdakı misalla izah edilir. 
Kommersiya bankı 1000$ məbləğində depozit cəlb edir, 
bunun rəsmi qaydada müəyyən edilmiş 10%-i, yəni 100$-nı 
məcburi  ehtiyat  norması  olaraq  ayırır.  Yerdə  qalan  900$ 
vəsaiti isə, müştəriyə kredit verə bilər. 
Müştəri 
aldığı 
kredit 
hesabına 
digər 
bazar 
subyektlərindən  əmtəə  və  xidmət  alır,  əmtəə  və  xidməti 
realizə  etmiş  subyekt  isə  qazandığı  900$  vəsaiti  bankında 
depozit  şəklində  yerləşdirir.  Bank  da  öz  növbəsində 
yerləşdirilmiş depozitin 10%-ni, yəni 90$-ı məcburi ehtiyata 
yönəldir,  qalan  810$  vəsaiti  müştərisinə  kredit  verir. 
Beləliklə də, zəncirvari proses davam edir. 
Pulun miltiplikativ atrımı prosesinə dair misal: 
17 

---

Bank
 
Depo7Jtlar
 
Kreditlər
 
Məcburi 
ehtiyat 
norması, (10%)
 
1
 
1000
 
900
 
100
 
2
 
900
 
810
 
90
 
3
 
810
 
729
 
81
 
4
 
729
 
656.10
 
72.90
 
5
 
656.10
 
590.49
 
65.61
 
6
 
590.49
 
531.44
 
59.05
 
7
 
531.44
 
478.30
 
53.14
 
8
 
478.30
 
430.47
 
47.83
 
9
 
430.47
 
387.42
 
43.05
 
10
 
387.42
 
348.68
 
38.74
 
Cami 10 bank
 
6513.22
 
5861.90
 
651.32
 
Digar
 
banklar
 
3486078
 
3138.10
 
348.6
 
Bülün
 
banklar
 
lOüÜO
 
9000
 
1000
 
Göründüyü  kimi,  hər  bir  bank  cəlb  etdiyi  depozitlərin 
90%-ni  kredit  kimi  müştərilərə  verir.  Bütövlükdə,  bütün 
banklar  son  nəticədə  ilkin  mərhələdə  cəlb  edilmiş  1000$ 
həcmində  depoziti  9  dəfə  artırır  və  beləliklə  də,  9000$ 
həcmində  kredit  qoyuluşunu  həyata  keçirir.  Depozitlərin 
multiplikativ  artımı  onun  tamamilə  məcburi  ehtiyat 
normalarına yönəldilməsinə qədər davam edir. 
Multiplikativ  prosesin  gedişatında  Mərkəzi  Bank  bir 
tərəfdən  kredit  dəyərinə,  digər  tərəfdən  isə  bankların 
likvidliyinə təsir göstərə bilər. Birinci halda faiz dərəcəsinin 
dəyişdirilməsi, ikinci halda isə məcburi ehtiyat normaları və 
açıq bazar əməliyyatları kimi alətlər tətbiq edilir. 
1.11.
 
PUL KÜTLƏSİ 
Pul icmalı - maliyyə sektoru ilə digər sektorlar arasında 
olan  maliyyə  münasibətlərini  əks  etdirir,  pul  icmalı  Milli 
Bankın aylıq mühasibat balansının və 
18 

---

kredit icmal mühasibat balansının analitik qruplaşdı- nlması 
yolu  ilə  hesablanan  Milli  Bankın  və  Kredit  təşküatlarmm 
analitik balans hesablarının birləşdirilməsinə əsaslanır. 
Xalis  xarici  aktivlər  -  pul-kredit  tənzimlənməsi 
orqanları  və  kredit  təşkilatlarmın  qeyri-rezidentlərlə  xarici 
valyutada  və  qiymətli  metallarla  aparılan  aktiv  və  passiv 
əməliyyatların saldosudur. 
Xalis  daxili  aktivlər  -  bank  sisteminin  mərkəzi 
hökumətlə, fərdi sektorla, müəssisə və təşkilatlarla, maliyyə 
təşkilatları İlə, dövlət idarəetmə orqanları ilə aparılan aktiv və 
passiv əməliyyatların saldosudur. 
Geniş mənada pul kütləsi - ölkə iqtisadiyyatında ödəniş 
vasitəsi kimi ani istifadə oluna biləcək bütün pul vəsaiti. Bu 
göstərici  xalis  xarici  aktivlərin  və  xalis  daxili  aktivlərin 
məcmusu  kimi  və  ya  banklardan  kənardakı  nağd  pul  ilə 
əmanət və depozitlərin məcmusu kimi hesablanır. 
Pul  kütləsi  (M2)  -  iqtisadi  siyasətin  işlənməsi, 
makroiqtisadi  proporsiyalann  müəyyən  edilməsi  zamanı 
istifadə  edilən  mühüm  maliyyə  aqreqatı.  Dövriyyədə  olan 
nağd pul ilə nağdsız vəsaitlərin cəmi kimi hesablanır. Geniş 
mənada pul  kütləsindən  fərqli olaraq bura xarici  valyuta ilə 
əmanət və depozitlər daxil edilmir. 
1.12.
 
PUL DƏYƏRtNDƏKt DƏYİŞMƏLƏR 
Pulun  dəyərinin  müəyyənləşdirilməsi  üçün  ən  əsas 
göstərici -qiymət indeksləridir. Qiymət indeksləri bizə, pulun 
dəyərində görülən eniş və çıxışlan təsbit etməyə imkan verir. 
Qiymətlər,  pul  dəyərində  ortaya  çıxan  artım  və 
azalmaların bir göstəricisidir. Ancaq bir neçə mal və 
19 

---