görə verdiyi orta faiz dərəcəsi; bankın aktiv əməliyyatları
üzrə faiz dərəcəsi; bankın kredit resurslarının quruluşu; bank
kreditlərinə olan tələb və təklif; kreditin təminatlılığmdan
asılı olaraq risk səviyyəsi; inflyasiya prosesinin tempi ölkədə
pul tədavülünün stabilliyi; istehsalın mövsümiliyi və s.;
Kreditin vaxtında və tam qaytarılması şərtlərindən biri
də kreditin təminatlı olmasıdır. Təminatlıhq prinsipi kimi
kreditin ödəniş vaxtı çatarkən, kredit ödənilmə- dikdə onun
ödənilməsini təmin edən faktor başa düşülür. Əvvəllər
kreditin təminatı kimi əsasən mal materiallarından istifadə
edilirdi, yəni kreditlər vaxtında Ödənilmədikdə kreditor öz
borcunu və faizlərini həmin maddi qiymətlilərin
reallaşdırılması
vasitəsilə
təmİn
edirdi.
Bazar
münasibətlərinə keçid kreditin bu prinsipinin də mahiyyətini
dəyişdirmişdir. Son illərə qədər kreditin təminatlılığı dedikdə
onun maddi qiymətlilərlə təmin olunması, yəni kredit
müqabilində onun dövriyyəsində material qiymətliləri
mövcudluğu başa düşülürdü. Bazar münasibətlərinə keçidlə
əlaqədar təminatm digər formalarından ödəmə qabiliyyətli
müştərilərin zəmanəti, sığorta polisi və s.-dən istifadə edilir.
Təminatlıhq borcun vaxtında və tam ödənilməsinin
qarantı olmaqla borc alanın kreditora verdiyi hüquqi cəhətcə
rəsmiləşdirilmiş öhdəlik forması xarakteri daşıyır.
Kreditləşmə
prosesində
differensial
münasibət
prinsipindən də istifadə edilir. Bu prinsip əvvəllər borcalan-
ların yaxşı və pis işləməsindən asılı olaraq tətbiq edilirdi.
Yaxşı işləyən müştəri güzəşth qaydada kreditləşdiri- lir, pis
işləyənlərə isə kredit cəzaları tətbiq edilirdi.
Hal-hazırda kreditləşmə müştərinin kredit qabiliyyəti
əsasında həyata keçirilir. Bü prinsipə görə kredit
31
ehtiyacı olan müştərilərə deyil, kredit qabiliyyətli müştərilərə
verilir.
2.3.
KREDİTİN FUNKSİYALARI
I.
Yenidən bölüşdürmə funksiyası. Yəni kreditorun
sərbəst vəsaiti başqa əraziyə, başqa iqtisadi sahəyə keçə bilir.
II.
Tam dəyərli pulların kredit pulları Uə əvəzlənməsi
Kreditorla
borcalan
arasında
bağlanan
kredit
sövdələşmələri dəyərin yenidən bölgüsü mərhələsində
meydana gəlir. Mübadilə prosesində müvəqqəti sərbəst olan
dəyər borcalana verilir, sonra isə öz sahibinə qaytarılır. Kredit
üçün səciyyəvi olan bu proses onu göstərir ki, kreditin ilk və
köklü funksiyası yenidən bölgü funksiyasıdır. Formasından
asılı olmayaraq bütün hallarda dəyərin yenidən bölgüsü baş
verir. Kredit vasitəsilə resursların yenidən bölgüsü müxtəlif
səviyyələrdə baş verir. Kredit münasibətlərinin subyekti olan
müəssisələrin səviyyəsində baş verən dəyərin fərdi dövranı
və dövriyyəsi çərçivəsində mal-material qiymətliləri və pul
vasitələri yenidən bölünür. Ümumiqtisad səviyyəsində isə
dəyərin hərəkəti kredit vasitəsilə məcmu məhsulun, milli
gəlirin yenidən bölgüsündə təzahür edir.
Kreditin ikinci funksiyası həqiqi pulların kredit
əməliyyatları ilə əvəzlənməsi vasitəsilə tədavül xərclərinə
qənaət edilməsidir. Müasir iqtisadiyyatda bu cür əvəzlənmə
üçün zəruri şərait mövcuddur. Mal və xidmətlərə görə
nağdsız hesablaşmalarla əlaqədar pulların bir hesabdan
köçürülməsi, qarşılıqlı borcların ödənilməsi, qarşılıqlı
ödəmələrin yalnız saldosunun (qalığının) köçürülməsi nağd
pul ödəmələrini azaltmaq üçün pul dövriyyəsi quruluşunu
yaxşılaşdırmaq imkam yaradır.
32
Kreditin mühüm funksiyası kapitalın təmərküzləşməsi və
mərkəzləşməsinin sürətləndirilməsi funksiyasıdır. Kredit
mexanizminin vasitəsilə izafi dəyərin kapitallaşması prosesi
daha sürətlə baş verir. Kapitalın təmərküzləşməsinin güclü
amili kimi çıxış etməklə kredit fərdi yığımın hüdudlarını
genişləndirir. Kreditin köməyi ilə bir fərdin kapitalı onlara
digər fərdlərin kapitallarını əlavə etməklə artırılır. Bu mənada
kredit fərdi müəssisələrin səhmdar cəmiyyətlərə çevrilməsi və
yeni şirkətlərin yaradılması, inhisarların və beynəlxalq
şirkətlərin meydana gəlməsi amillərindən biridir. Məhz
kapitalların mərkəzləşdirilməsi mexanizmi kimi çıxış etməklə
kredit rəqabətin güclü vasitəsinə çevrilir. Çox vaxt iri
şirkətlər, kiçik şirkətlərə nisbətən daha münasib, yüngül
şərtlərlə kreditləşdirilir.
2.4.
KREDİTİN FORMA VƏ NÖVLƏRİ
Kreditləri verən və alan şəxslərə, sektorlara, kreditin
istifadəsinə, məqsədinə, təminatına və müddətinə görə
kreditləri belə qruplaşdırmaq mümkündür.
1)
krediti verən qurumlar bank kreditləri və qeyri- bank
kreditləri, alan qurumlar isə özəl sektora açılan kreditlər,
dövlət sektoruna açılan kreditlər;
2)
iqtisadi sektorlara görə kreditlər - kommersiya
kreditləri, kənd təsərrüfatı kreditləri, sənayeyə açılan
kreditlər, inşaat sektoruna açılan kreditlər şəklində ayıra
bilərik. Kreditin iqtisadi sektorlar arasında paylanmasının
iqtisadi inkişaf və sosial ədalət baxımından böyük önəmi
vardır;
3)
kreditdən istifadə məqsədlərinə görə - istehlaka və
istehsala açılan kreditlərlərə bölünür. İstehlak xərc
33
lərini qarşılamaq məqsədilə alınan kredit, kredit alanın cari
gəlirindən ayıracağı pul ilə geri ödənilir.
Bu ödəmənin həyata keçirilməsi kredit alanın gələcəkdə
gəlir və xərc durumundan asılıdır.
İstehsalı maliyyələşdirmək üçün alanın kredit istehsal
edilən malların satışından əldə edilən satış gəliri ilə kreditdən
istifadə etdiyi əməliyyatdan əldə təminata görə kreditlər iki
yerə bölünür təminatlı və təminatsız qazanc ilə qarşılanır;
4)
təminata görə kreditləri təminatlı və təminatsız
kreditlər olmaq üzrə ikiyə ayırdıqdan sonra, təminatlı
kreditlər zəmanət əmtəə, sənət, ipoteka qarşılığı açılan
kreditlərə bölünür.
5)
müddətlərinə görə kreditlər-qısa, orta, və uzun
müddətli kreditlərə bölünür.
Kreditin iki əsas forması mövcuddur: kommersiya və
bank krediti.
Kommersiya krediti-z^mam
kreditor kimi təsərrüfat
subyektləri, yəni müəssisə, firma, şirkətlər çıxış edir. Kreditin
bu forması bir mal istehsalçısının və yaxud malı topdan satan
müəssisənin digər müəssisəyə mal və xidmətin nisyə satışı
zamanı meydana gəlir. Deməli, kommersiya kreditinin
əsasında satıcı müəssisənin əmtəə dəyərinin ödənilməsi üzrə
möhlət verməsi və müəyyən edilmiş müddət keçdikdən sonra
əmtəə dəyərini ödəmək öhdəliyi kimi alıcı müəssisənin veksel
verməsi durur. Bu səbəbdən kommersiya kreditinə veksel
krediti də deyilir. Göründüyü kimi kommersiya kreditinin
obyekti dəyərin əmtəə formasıdır, aləti isə kommersiya
vekselidir. O, əsasən qısamüddətli (1 ilə qədər) səciyyə
daşıyır. Onun iştirakçıları təsərrüfat fəaliyyətinin subyektləri
olduğundan kommersiya krediti topdansatış münasibətləri
tətbiq olunur. Kommersiya krediti daxi-
34
Dostları ilə paylaş: |