6-rasm: Xo‟jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion) faoliyatdan
olingan daromadning tarkibi
Yuqorida keltirib o‘tilgan, xo‘jalik yurituvchi subekt asosiy (operatsion)
faoliyatidan olingan boshqa daromadlar tarkibiga quydagilarni kiritishimiz
18
mumkin:
7-rasm: xo‟jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion)faoliyatdan
olingan boshqa daromadlarning tarkibi
13
Iqtisodiyotni moderinzatsiya qilish va devirsifikatsiyalash sharoyitida har bir
xo‘jalik yurituvchi subekt o‘ oldiga o‘z maqsadlaridan biri sifatida ishlab chiqarish
tijorat faoliyatidan ko‘proq foyda olishni ko‘zlaydi. Har qanday iqtisodiyot
rivojlanishi uchun daromad muhim o‘rin egallaydi. Daromad ishlab chiqarishga
nisbatan hosila bo‘lib, ijtimoiy rivojlanish darajasini aks ettirib boradi. Xo‘jalik
yurituvchi subektlarida daromadlarining analetik hisobi mahsulotlar, tovarlar, ish
va xizmatlarni sotish turlari va boshqa boshqaruv uchun zarur segmentlar bo‘yicha
olib boriladi. Operatsion faoliyatdan olingan daromad tadbirkorlik subektining
odatdagi faoliyati doirasida sodir bo‘ladi va turlicha nomlanadi, shu
jumladansotishdan tushum, yig‘imlar, foizlar, dividentlar va royaltelardir.
Daromadlar resurslarni naqadar samarali ishlatish darajasiga bog‘liq bo‘lsada
daromadning o‘zi mazmunan iqtisodiy manfaatni bildiradi. Har bir tushunchaning
nazariy asoslanishiga katta etibor qaratadigan g‘arb hisobida_daromadning
mohiyatida uchta kontsepsiya yotadi: mahsulot kontsepsiysi, hisobdan chiqarish
kontsepsiyasi, o‘sish kontsepsiyasi.
14
Mahsulot kontsepsiyasi daromadni xo‘jalik yurituvchi subekt faoliyatining
natijasi sifatida qaraydi, boshqacha aytganda daromad –ma‘lum vaqt oralig‘ida
mahsulot, tovar va xizmatlarni yaratilgan jarayondir, lekin bunday tarif daromadni
tan olish vaqtini ham, uning miqdorini ham aniqlab bermaydi. Biroq, bu
kontsepsiyadan muhim bir jihat kelib chiqadi, daromad ishlab topilmagunga qadar
tan olinmaydi. Shunday qilib, ushbu kontsepsiya daromadlar tarkibida olingan
bunaklar (avanslar), qo‘shishni man etadi.
19
Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi ishlab chiqarilgan Tovar yoki xizmatlarga
berilishiga asoslanadi. Daromadlarni tan olishni tadqiq qilishda, ya‘ni realizatsiya
qilish vaqti deb, qachon yangi qiymat (tushum) tannarxni o‘zgartirsa, quydagi
uchta variant kelib chiqadi:
-yoki pul mablag‘larining olinishi, yani oldindan to‘lash;
-yoki mahsulotlarni ortib junatilishi;
-yoki mahsulotlarni omborga topshirilishi.
Hisobdan chiqarish kontsepsiyasi mahsulot va xizmatlarga egalik qilish
huquqi xaridorga o‘tmas ekan – daromad tan olmaslikni tamnlaydi. Biroq, bu
kontsepsiyaning kamchiligi maxsulot yoki xizmatlarni yitkazib bergunga qadar tan
olinish man qilinadi.
O‘sish kontsepsiyasi mahsulot yoki xizmatlarni yitkazib berish natijasida
aktivlarning
oqimi
yoki
majburiyatlarning
kamayishi
(yoki
ularning
kambinatsiyasi)ni daromad deb tan oladi. Bu kontsepsiyaning kamchiligi mavjud,
bunda daromadni baholash va vaqt bilan bog‘liqligi aralashib ketadi. Italiyalik
buxgalter Djino Dzappa (1879-1960) ―… korxona daromadlari ayon xarajatlar esa
shubhali deb etirof etgan. Firma kapitalining qiymati uning daromadiga bog‘liq
deb hisoblagan.‖ Xo‘jalik yurituvchi subektlarning iqtisodiy manfaati daromadda
mujassamlanadi. V.M. Raimova va I.A. Fedatova ushbu tushunchani quydagicha
tahlil etadilar:-― Korxonadadaromadlarning xarajatlardan barqaror ustunligining
o‘ziga xos ko‘zgusi moliyaviy barqarorlikdir. U moliyaviy resurslarning shunday
holatini aks ettiradiki, bunda korxona pul mablag‘larini bemalol va oqilona ishlatib,
ulardan samarali foydalansh yo‘li bilan ishlab chiqarish va maxsulotni sotish
uzluksizligini taminlay oladi‖. Korxonaning umumiy moliyaviy barqarorligi esa
pul mablag‘larining shunday harakatiki, u birinchi galda daromadlarning kelib
tushishi ularni sarflashdan doimo ustun bo‘lishini taminlashi lozim. Shuningdek,
uni kengaytirish va yangilash xarajatlarining bozor sharoitida u avvalambor,
mahsulot (ish, xizmatlar)ni sotishdan barqaror daromad olishi uchun, maxsulot
ishlab chiqarishni oshirish va mahsulot tannarxini kamaytirish, xo‘jalik
mexanizimini va faoliyatning barcha bo‘g‘inlarini boshqarish mexanizimini
20
takomillashtirish uchun kundalik ichki xo‘jalik nazoratini hamda alohida
jarayonlarning ekspertezasini olib boorish talab etiladi.
Daromad tushunchasi haqida respublikamizning bir qator professor olimlari
o‘z fikir va muloxazalarini etirof etgan masalan:
A.A. KArimov ―Daromadlar – bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar
oqimi yoki ko‘payishi shaklida o‘sishi yoki passivlarni qatnashchlarning
kapitalidagi omonatlaridan farq qiluvchi o‘sishiga olib keluvchi kamayishdir‖- deb
ta‘rif berib o‘tgan.
A.K. Ibragimov era daromadlar mazmunini quydagicha izohlagan: ―daromad
korxona aktivlaridan foydalanish, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar
evaziga vkorxonaga kelib tushgan tushumdir. Daromadlar korxonada ushbu
jarayonlar bilan bog‘liq malum turdagi xarajatlarni vujudga keltiradi‖
18
diya
takidlab o‘tganlar.
Xo‘jalik yurituvchi subektlarda asosiy (operatsion) faoliyat daromadlari
hisobini yuritishda asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarning shakillanishi
BHMS №2-sonli ―asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan olinadigan daromadlar‖
bilan tartibga solinadi. Milliy standartga asosan : asosiy xo‘jalik faoliyatidan
olingan daromadlar – xo‘jalik yurituvchi subektning odatdagi faoliyati daromadi
vujudga keladigan davir ichida mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan
bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib
keladigan tushumlarga aytiladi‖.
Demak asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar – xo‘jalik
yurituvchi subektning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davir ichida
mulk egalarining o‘z sarmoyalariga badali bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘payishlarni
istisno etganda, o‘z sarmoyasi ko‘payishiga olib keladigan tushumlardir.
Asosiy xo‘jalik faoliyatidan olinadigan daromad xo‘jalik yurituvchi subekt
tomonidan uning schyotiga kelib tushadigan yalpi tushumlardan yoki olinishi
mumkin bo‘lgan tushumlardan iborat. Uchinchi shaxslar nomidan undirib
olinadigan, xo‘jalik yurituvchi subektga kelib tushadigan va xususiy kapitalning
ko‘payishiga olib kelmaydigan bilvosita soliqlar so‘mmasi asosiy xo‘jalik
21
faoliyati daromadiga kiritilmaydi.
Tovarlarni realizatsiya qilishdan va xizmatlarni ko‘rsatishdan
olinadigan daromad subektlar o‘rtasida shartnomada ko‘zda tutilgan sotish narxlari
bo‘yicha aniqlanadi. Bitimdan kelib chiqadigan daromad so‘mmasi olingan
yoki olinishi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlari so‘mmasidan
subektga o‘tib beriladigan savdo chegirmalari so‘mmasi yoki narxlarni
tushirish xajmini hisobga olgan holda qiymat bo‘yicha o‘lchanadi. Biroq agar
pul mablag‘lari yoki pul ekvivalentlarining tushumi kechiktiriladigan bo‘lsa,
bunday holda joriy narxlarda ifodalangan iqtisodiy naf qiymati olingan yoki
olinishi lozim bo‘lgan qiymat pul mablag‘larining nominal miqdoridan kam
bo‘lishi mumkin. Bitimlar tuzish natijasida moliyaviy operatsiyalarni o‘tkazish
chog‘da to‘langan mablag‘ning joriy narxdagi qiymati muqobillashgan foiz
stavkasini qo‘llagan holda hisoblagan kelgusidagi barcha tushumlarni
diskontlash yo‘li bilan aniqlanadi. Sotish qiymati va olinadigan qoplama
(kompensatsiya)ning nominal qiymati o‘rtasidagi farq so‘mmasi №2 BHMSning
20 va 21 – bandlariga muvofiq foiz ko‘rinishidagi daromad sifatida tan olinadi.
Tayyor
mahsulotlar,
olingan
daromadlar,
shuningdek,
sotilgan
tovarlarning qaytarilishi, sotish narxlaridan chegirmalar to‘g‘risidagi
axborotlar 9000 ―asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oluvchi‖
schyotlarda aks ettiriladi.
19
9010, 9020, va 9030- schyotlar transit schyotlar hisoblanadi, ko‘payishi
kridetida, kamayishi debitida aks ettiriladi. 9040 va 9050 schyotlari kontrpassiv
schyot bo‘lib 9010, 9020 va 9030 – schyotlar so‘mmasini korrekterovka qilib
turadi. Operatsion faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oladilar (9010,
9020, 9030, 9040, 9050) schyotlar bo‘yicha analitik hisob sotilgan mahsulot
(Tovar), bajarilgan ish va ko‘rsatilgan xizmatlarning har bir turi bo‘yicha
alohida yuritiladi. Asosiy xo‘jalik faoliyatidan ko‘rilgqan daromadni
hisobga olishda daromadni tan olish vaqtini aniqlash asosiy xo‘jalik
faoliyatidan ko‘rilgan daromad xo‘jalik subektiga kelgusida iqtisodiy
manfaat kelish imkoniyati mavjud vaqtda aks etadi, shu bilan birga ushbu
22
manfaat ishonchli va aniq o‘lchanadigan bo‘lishi lozim.
Operatsion faoliyatdan
olingan daromatlarni 3
ta
tarmoqqa
bo‘lish mumkin ularning har birini o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari
bor ular quydagilar:
Tovarlar sotish tarmog‘i;
Xizmatlar ko‘rsatish (ishlarni bajarish) trmog‘i;
Boshqa daromadlar tarmog‘i.
Tovarlarni sotish tarmog‘ida 2-son BHMSga muvofiq
quydagi shartlarni bajargan holda tovarlarni sotshdan olingan daromad
sifatida tan olinadi:
Dostları ilə paylaş: |