İradə Rəsuli filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, “ Ədəbiyyat və Azərbaycan dili” kafedrasının dosenti, Az ərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti Ирада Расули



Yüklə 46,64 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix25.06.2018
ölçüsü46,64 Kb.
#51280


13

// Международный научный журнал «Интернаука» // № 2 (24), 2 т., 2017

// Филологические науки //

УДК 821.321



İradə Rəsuli

filologiya 

üzrə fəlsəfə doktoru,



Ədəbiyyat və Azərbaycan dili” kafedrasının dosenti,

Az

ərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti

Ирада Расули

доктор философии по филологическим наукам,

доцент кафедры «Литература и Азербайджанский язык»,

Азербайджанский государственный университет культуры и искусств

AZƏRBAYCAN MÜHACIRƏT ƏDƏBIYYATI  

VƏ ONUN TƏŞƏKKÜLÜ

МИГРАЦИОННАЯ ЛИТЕРАТУРА АЗЕРБАЙДЖАНА  

И ЕЕ ФОРМИРОВАНИЕ

Mücərrəd.  1909–1920-cu, 1920–1941-ci, 1941–1991-ci illər, 1991-ci ildən indiyədək olan mərhələlərdə Azərbaycan müha-

cir

ət  ədəbiyyatı və onun təşəkkülü haqqında araşdırmalar aparılmışdır. Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra, müha-

cir

ətşünaslığı özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.

Açar sözlər: Mühacirət, Azərbaycan mühacirəti, Vətən, “Vətən” Cəmiyyəti, Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı, dünya azər-

baycanl

ıları.

Аннотация. Проведено исследование миграционной литературы Азербайджана и ее формирование в 1909–1920, 

1920–1941, 1941–1991 годах, и начиная с 1991 года по настоящий момент. Азербайджан после приобретение независи-

мости, миграционная литература перешла в новый развитой этап.

Ключевые слова: Миграция, миграция Азербайджанцев, Родина, Общество “Родина”, Миграционная литература 

Азербайджана, азербайджанцы всего мира.

ФИЛО


ЛОГИЧЕ

СКИЕ


 НАУКИ

A

z



ərbaycan  mühacirət  ədəbiyyatı  Azərbaycanın  daxil‑

ind


ə yaranan ədəbiyyat qədər qədim və zəngindir.XX–

XXI 


əsrlərdə Azərbaycanın bir sıra qələm sahibləri müxtəlif 

s

əbəblər üzündən vətəndən kənarda yaşamaqlarına baxma‑



yaraq,  Az

ərbaycan  ədəbiyyatını  inkişaf  etdirmişlər.Öncə 

qeyd ed

ək ki, mühacirətşünaslıq müstəqil elm sahəsi kimi 



XX 

əsrin sonlarında təşəkkül tapsa da, Azərbaycan müha‑

cir

ətinin  öyrənilməsi  tarixi  daha  əvvəllərdən‑həmin  əsrin 



20–30‑cu ill

ərindən başlayır.Azərbaycan mühacirət ədəbi‑

yyat

ının inkişafını əsasən dörd mərhələyə ayırmaq olar:



1. 1909–1920‑cu ill

ər mərhələsi.

Bu ill

ərdə çar hökuməti Qafqazda bəzi islahatlar həyata 



ke

çirirdi.Bu  islahatlarla  əlaqədar  hökumət  Azərbaycanın 

azad  fikirli 

övladlarının  fəaliyyətinə  güclü  nəzarət  edirdi.

Bu  s

əbəbdən də bir çox qələm sahibləri Azərbaycanı tərk 



etm

əyə məcbur oldular.Sözü gedən mərhələdə Azərbaycan 

m

ühacirət  ədəbiyyatının  əsası  qoyuldu  və  bu  dövrün  nü-



may

əndələri  mühacirət  ədəbiyyatı  ideologiyasının  forma‑

la

şmasına böyük təsir göstərdilər.Bu mərhələnin görkəmli 



n

ümayəndələri sırasında Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy 

A

ğaoğlu  və  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  adını  çəkmək 



olar.M.

Ə.Rəsulzadə  İranda  yaşadığı  müddətdə  Şərqdə 

ilk  Avropa  standartlar

ına  uyğun  “İrani‑novin”  qəzetinin 

n

əşrinə  başlamışdı.Bu  qəzetdə  onun  ədəbi  məqalələri, 



şeirləri  və  tərcümələri  nəşr  olunurdu.Ə.Hüseynzadə  və 

Ə. Ağaoğlu bu dövrdə İstanbulda yaşayırdılar, “Türk ocağı”, 

İttihad və tərəqqi” cəmiyyətlərində fəaliyyət göstərirdilər.



2. 1920–1941‑ci ill

ər mərhələsi.

Bu d

övrün nümayəndələri olmuş ədəbi simalardan Məm‑



m

əd  Əmin  Rəsulzadənin,  Mirzə  Bala  Məmmədzadənin, 

Ə.  Yurdsevərin,  Ə.  Topçubaşovun,  Yusif  Vəzir  Çəmən‑

z

əminlinin,  Ceyhun  Hacıbəylinin,  Əhməd  Cəfəroğlunun, 



H.  Baykaran

ın,  Almas  İldırımın  və  başqalarının  adlarını 

çəkmək olar.Bu mərhələdə, daha dəqiq desək, 1924‑cü ildə 

M. 


Ə. Rəsulzadə İstanbulda Azərbaycanlıların Milli Mərkəz‑

ini  yaratd

ı.Azərbaycan  mühacirət  ədəbiyyatının  bütün 

n

ümayəndələri  bu  mədəni  mərkəzin  üzvləri  idilər.  Onlar 



əmin idilər ki, Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə 

h

əm  siyasi,  həm  də  mədəni  istiqamətlərdə  aparılmalıdır.



M

ühacirət  ədəbiyyatının  inkişafında  M. Ə.  Rəsulzadənin 

m

üstəsna rolu vardır.Mirzə Bala Məmmədzadə qeyd edirdi 



ki, M. 

Ə. Rəsulzadənin İstanbula gəlişinə qədər Azərbaycan 




14

// Філологічні науки //

// Міжнародний науковий журнал «Інтернаука» // № 2 (24), 2 т., 2017

m

ühacirət ədəbiyyatı xaotik vəziyyətdə idi.O, Türkiyədə və 



Avropan

ın digər bölgələrində yaşayan azərbaycanlıları bir 

amal 

ətrafında  birləşdirməyə  nail  oldu.1922‑ci  ildən  nəşr 



olunma

ğa  başlayan  Azərbaycan  qəzet  və  jurnalları  müha‑

cir

ət  ədəbiyyatının  inkişafına  təkan  verdilər.Bu  dövrün 



n

ümayəndələrinin  əsərləri  Türkiyədə,  Avropanın  bir  çox 

ölkələrində  çap  olunur  və  yayılırdılar.”Yeni  Qafqaziya”, 

“Az


əri‑Türk”,”Odlu‑Yurd”,  “Azərbaycan  yurd  bilgisi”, 

“Qurtulu


ş”  kimi  jurnallar,  “Bildiriş”,  “İstiqlal”  və.s  kimi 

q

əzetlər Avropanın müxtəlif şəhərlərində nəşr olunurdu.



3. 1941–1991‑ci ill

ər mərhələsi.

Bu  m

ərhələnin  başlanğıcı  Böyük  Vətən  Müharibəsinin 



ba

şlanması ilə eyni vaxta düşmüşdür.Almanlar tərəfindən əsir 

g

ötürülmüş  bir  çox  azərbaycanlılar  siyasi  səbəblər  üzündən 



v

ətənə  dönə  bilməmişdilər.Sovet  hökuməti  almanlara  əsir 

d

üşmüş sovet əsgərlərinin sonradan alman kəşfiyyat orqan‑



lar

ına xidmət etdiklərini zənn edirdi.Ona görə də əsirlikdən 

v

ətənə dönən əsgərlərin bir çoxu ya yenidən sürgün olunur, 



ya da h

əbs olunurdular.Onların arasında müharibədən sonra 

Sovet Ittifaq

ına dönməyərək xaricdə yaşayan və Azərbaycan 

m

ühacirət ədəbiyyatının gələcək inkişafını müəyyənləşdirən 



yaz

ıçı və şairlər də var idi.Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə bu 

d

övrün yaradıcı potensialı o qədər də böyük deyildir.Lakin 



b

ütün  çətinliklərə  baxmayaraq,  mühacir  ədiblərin  bu  nəsli 

d

ə Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında az iş görməmişdir.



Bu d

övr yazarlarının əsərləri Almaniyada nəşr olunan” Azər‑

baycan”  q

əzetində, həmçinin Türkiyə mətbuatında işıq üzü 

g

örürdü.Ən görkəmli nümayəndələri M. Kəngərli, A. Dağlı, 



S. T

əkinər və başqaları hesab olunurlar.Seyid Cəfər Pişəvəri, 

M

əhəmməd  Biriya,  Həmzə  Fəthi,  Hökumə  Billuri,  Balaş 



Az

əroğlu, Mədinə Gülgün, Qulamrza Səbri Təbrizi, Həmid 

Nitqi v

ə başqa yazıçı və şairlər İran hökumətinin despotiz‑



mind

ən  yaxa  qurtararaq  dünyanın  müxtəlif  yerlərinə,  bir 

hiss

əsi isə Şimali Azərbaycana mühacirət etmişdilər.Bu proses 



1945–1946‑c

ı illərdə Cənubi Azərbaycanda Milli Hökumə-

tin s

üqutundan sonra baş vermişdi.Bununla da Azərbaycan 



ədəbiyyatında  “Cənub  mövzusu”  yaranmağa  və  inkişaf  et‑

m

əyə başladı. İkiyə bölünmüş Azərbaycan dərdi, yurd, el‑oba 



h

əsrəti bu poeziyanın toxunduğu əsas mövzular idi.

4. 1991‑ci ild

ən indiyədək olan mərhələ.

1990‑c

ı  illərdə  Azərbaycanı  tərk  edən  və  mühacirətdə 



ədəbi fəaliyyətlə məşğul olan yazıçıların sırasında aşağıda‑

k

ıların adlarını çəkmək olar: Nuridə Atəşi, Azər Əbilbəyli, 



V

üqar Dəmirbəyli (hər üçü Almaniya), Əli Əkbər (İsveçrə) 

v

ə.s. Əgər milli mühacirətşünaslığımızın təşəkkül mərhələsi 



M. B. M

əhəmmədzadənin şərəfli adı və fəaliyyəti ilə bilava‑

sit

ə bağlıdırsa, sözügedən yeni mərhələsi, heç şübhəsiz, ilk 



n

övbədə, Elçinin, rəhbəri olduğu “Vətən” Cəmiyyətinin və 

bu c

əmiyyətin mətbu orqanı “Odlar yurdu” qəzetinin adı və 



f

əaliyyəti ilə səciyyələnir [1].Azərbaycan mühacirət ədəbi‑

yyat

ının  araşdırılmasını  və  ədəbi  prosesə  cəlb  edilməsini 



ədəbiyyatşünaslıq elmimizin və ədəbi tənqidimizin mühüm 

v

əzifələrindən biri kimi irəli sürən xalq yazıçısı Elçin yazırdı: 



“Hiss

ə  qapılmadan,  “mühacirətdə  nə  yazılıbsa,  hamısı 

əladır!” –kimi prinsiplə yox, obyektiv elmi‑nəzəri meyarlar‑

la apar


ılan araşdırmalar nəticəsində xalqımızın uzun müddət 

ayr


ı düşmüş mənəvi sərvəti, təbii ki, özünə qaytarılmalıdır” 

[2]. Ümumiyy

ətlə, Vətən vəfadarlığı, əlbəttə, böyük məsuli‑

yy

ət hissi, borc duyğusu yaradır: həmvətənlər Vətənin vəfa‑



darl

ığına eyni vəfadarlıqla da cavab verməli, Vətənə yaxın‑

la

şmaq, vətənin sevincini bölüşmək, kədərinə şərik çıxmaq 



namin

ə vətəndaşlıq qeyrəti göstərməlidirlər [3].

Respublikam

ızda  baş  verən  ictimai‑siyasi  hadisələri 

m

üntəzəm  izləyən  mühacirlərin  böyük  əksəriyyətində 



Az

ərbaycanda cərəyan edən hadisələri obyektiv qavramaq 

v

ə ona real münasibət bəsləmək meyli yaranmışdır [4].



Yeri  g

əlmişkən  qeyd  edək  ki,  Dünya  Azərbaycan‑

l

ılarının I  Qurultayı  ümummilli  lider  Heydər  Əliyevin 



t

əşəbbüsü ilə 2001‑ci ildə, II qurultay Prezident İlham Əli‑

yevin S

ərəncamına əsasən 2006‑cı ildə, III qurultay 2011‑ci 



ild

ə, IV qurultay isə 2016‑cı ilin iyunun 3‑də keçirilib.İki gün 

davam ed

ən Dünya Azərbaycanlılarının IV qurultayında 49 

ölkədən 500‑dən çox diaspor nümayəndəsi və qonaq iştirak 

etdi.Haz


ırda dünyada 462 diaspor təşkilatı fəaliyyət göstərir.

Bu g


ün dünyada ölkəmizin 92 diplomatik nümayəndəliyi və 

62 s


əfirliyi fəaliyyət göstərir.Tədqiqatçılarımızın mühacirət 

m

övzusunda  qələmə  aldıqları  hər  bir  əsər  çağımızda  ciddi 



maraq  do

ğurur.Fikrimizcə, mühacirətin tarixi ilə bağlı qa‑

ranl

ıq  məsələlərin  öyrənilməsinə,  ciddi  araşdırmalara  və 



fundamental t

ədqiqlərə daha çox ehtiyac duyulur.



X

ülasə

70  illik  sovet  rejimi  d

övründə  Azərbaycan  siyasi 

m

ühacirəti  haqqında,  əsasən  qərəzli,  subyektiv  fikirlər 



s

öylənilmiş, mühacirət hərəkatının görkəmli xadimlərin‑

in 

ünvanına  təhqirlər  yağdırılmış,  onların  elmi  araşdır‑



malar

ı,  bədii‑publisistik  yaradıcılığı  marksist‑leninçi 

metodologiyan

ın  prinsipləri  baxımından  tənqid  edilm‑

i

şdir.1980‑ci  illərin  sonlarında  keçmiş  SSRİ  məkanında, 



o c

ümlədən Azərbaycanda gedən ictimai‑siyasi proseslər 

obyektiv olaraq m

ühacirət problemini də aktuallaşdırmış, 

bel

əliklə,  Azərbaycan  mühacirətşünaslığı  özünün  yeni 



inki

şaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. Cabbarl

ı N. Elçin və Azərbaycan mühacirətşünaslığının problemləri. Bakı, “Təhsil”, 2014, 96 s.

2. El


çin Ə.İ, Seçilmiş əsərləri. 10 cilddə, 7‑ci cild, Bakı, Çinar‑Çap, 2005, 570s.

3. El


çin Ə. İ. Azərbaycan mühacirəti haqqında.”Odlar yurdu”qəzeti, Noyabr 1991, N21.

4. Tahirli A. Az

ərbaycan mühacirəti, Bakı, “Tural‑Ə”, Nəşriyyat, Poliqrafiya Mərkəzi, 2001, 344 s.

5. Cabbarl

ı N. Mühacirət və klassik ədəbi irs.Bakı, Elm, 2003, 172 s.

6. Ibrahimli X. Az

ərbaycan mühacirəti tarixi, Bakı.Elm və təhsil, 2012, 372 s.

ФІЛО


ЛОГІЧНІ

 НАУКИ

Yüklə 46,64 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə