Irəli sürülən tövsiyələr və onların yerinə yetirməsinin izlənilməsi metodologiyası qadinlara qarşi ayri-seçKİLİYİN
Yüklə 179,34 Kb. Pdf görüntüsü
|
| irəli sürülən tövsiyələr və onların yerinə yetirməsinin izlənilməsi metodologiyası QADINLARA QARŞI AYRI-SEÇKİLİYİN LƏĞVİ KOMİTƏSİNİN YEKUN QEYD ŞƏRTLƏRİ Bakı - 2015
QAD INLARA QARŞI AYRI - SEÇKİ L İ Y İN LƏĞVİ KOM İTƏSİ N İ N YEKUN QEYD ŞƏRTLƏRİ irəli sürülən tövsiyələr və onların yerinə yetirməsinin izlənilməsi metodologiyası Ümumi tərtibat və readktə: Sahib Məmmədov Bu nəşr ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAİD) vasitəsi ilə Amerika Xalqının təmənnasız yardımı hesabına işıq üzü görmüşdür. Burada əks olunmuş fikirlərə görə müəllif məsuliyyət daşıyır və bu fikirlər heç də mütləq olaraq USAİD-in və ya ABŞ Hökumətinın mövqeyi əks etdirmir. © Vətəndaşların Əmək Hüquqlarının Müdafiəsi Liqası © “Təmiz Dünya” Qadınlara Yadım İctimai Birliyi
BAKI-2015
MÜNDƏRĠCAT Qadinlara Qarşi Ayri-Seçkiliyin Ləğvi Komitəsinin yekun qeyd şərtləri, irəli sürülən tövsiyələr və onlarin yerinə yetirməsinin izlənilməsi metodologiyasi ..................................................... 3
Ümumi Məlumat .................................................................................................... 3 Tövsiyələrin icrası ilə bağlı məlumatların toplanması üçün istifadə edilə biləcək metodologiya və alətlər .............................................. 6
Qadinlara Qarşi Ayri-Seçkiliyin Ləğvi Komitəsinin (CEDAW) Azərbaycan Hökumətinin təqdim etdiyi beşinci dövri hesabati üzrə yekun qeyd şərtlər ............................................................................ 7 3
1 , irəli sürülən tövsiyələr və onların yerinə yetirməsinin izlənilməsi metodologiyası Ümumi Məlumat Qadınlara Qarşı Ayrı-Seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi üzrə Konvensiya BMT-nin Baş Assambleyası tərəfindən 1979-cy ildə qəbul edilmiş və ratifikasiya üçün açıq elan olunmuşdur. Konvensiya 1981-ci ilin sentyabrında 20 dövlətin ratifikasiya sənədlərinin qəbulundan sonra qüvvəyə minmişdir. Konvensiya ailə vəziyyətindən, siyasi, iqtisadi, sosial, mədəni vəziyyətindən və baxışlarından aslı olmayaraq kişi və qadınların bərabər hüquqlara malik olmalarını təsbit etməklə kifayətlənmir. Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətlər hüquqi, siyasi və proqram xarakterli tədbirlər həyata keçirməklə qadınlara münasibətdə mövcud olan ayrı-seçkilik hallarını aradan qaldırmağı öhdəlik olaraq öz üzərlərinə götürürlər. Bu öhdəliklər həyatın bütün sferalarını, o cümlədən nigah, ailə münasibətləri, həmçinin istənilən şəxs, təşkilat və təsisat tərəfindən qadınlara qarşı hər hansı ayrı-seçkiliyi aradan götürən müvafiq tədbirləri əhatə edir.
Azərbaycan Respublikası 1995-ci ildə “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması” üzrə konvensiyasına, 2000-ci ildə isə onun Əlavə Protokoluna qoşulmuşdur. Ötən dövr ərzində Azərbaycan dövləti BMT-nin “Qadınlara qarşı ayrı- seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması” üzrə konvensiyasının nəzarət orqanina-Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin Ləğvi Komitəsinə (CEDAW) mütamadı olaraq dövrü hesabatlar təqdim etmişdir. Sonuncu, beşinci dövrü hesabat üzrə Azərbaycan Dövlətinin məruzəsinə Komitənin 16 fevral-06 mart tarixlərində keçidiyi 60-cı sessiyada baxılmış və “ Yekun qeyd-şərtlər” (Ümumi xarakterli qeyd-şərtlər) hazırlanaraq hökumətə təqdim edilmişdir. Konvensiyanın 21-ci maddəsinə uyğun olaraq Komitə hesabatı öyrənərək və müzakirə edərək, həmçinin dövlətlərdən digər informasiyaları əldə edərək ümumi xarakterli tövsiyələr verə bilər. Ümumi xarakterli qeyd-Ģərtlər. BMT-nin hər bir müqavilə orqanı öz müşahidələri və qənaətləri əsasında insan hüquqlarının vəziyyətinə dair “ümumi xarakterli qeyd-şərhlər” hazırlayaraq dərc edirlər. Bu qeyd-şərtlər bir qayda olaraq dövlətlərin dövrü hesabat üzrə məruzələri dinlənildikdən sonra hazırlanaraq dərc edilir. Ümumi xarakterli qeyd-şərtlər müqavilələrin insan hüquqlarına dair hissələrinin şərhindən dövlətlərin məruzələrində təqdim etməli olduqları məlumatların ümumi göstəricilərinə qədər geniş spektrli sualları əhatə edir. Konvensiyada əks olunan hüquqların qruplaĢdırılması
1 Concluding observations on the fifth periodic report of Azerbaijan. Adopted by the Committee at its sixtieth session (16 February – 6 March 2015). 4
hüquqları və fundamental azadlıqlarının təminatı (maddə 3), Xüsusi tədbirlər (maddə 4), Cinslərin rolunda stereotiplər və mövhümat (maddə 5), Qadın alveri və fahişəliyin qarşısının alınmasına dair öhdəlik
(maddə 6).
2-ci hissə: Siyasi və şəxsi həyat (maddə 7), Təmsilçilik (maddə 8), Vətəndaşlıq (maddə
9). 3-cü hissə: Təhsil (maddə 10), Məşğulluq (maddə 11), Sağlamlıq (maddə 12), İqtisadi və sosial imtiyazlar(maddə 13), Kənd qadınları (maddə 14). 4-cü hissə: Hüquq (maddə 15), Nigah və ailə həyatı (maddə 16). Azərbaycan Hökumətinin növbəti dövrü hesabatının təqdim edilməsinə qədərki dövr üçün tövsiyələrin yerinə yetirilməsi mühüm göstəricidir. Bu baxımdan maraqlı tərflərin, xüsusən də qadın hüquqlarının müdafiəsi üzrə ixtisaslaşmış QHT-lərin tövsiyyələrlə bağlı hökumətin həyata keçirdiyi hüquqi və praktiki fəaliyyətlərin izlənməsi və qiymətləndirilməsi nəticəsində əldə olunan məlumatlar gəlcək alternativ hesabatın hazırlanmasında ən mühüm məlumat mənbəyi rolunu oynayır. İxtisaslaşmış QHT-lər ilk növbədə verilən tövsiyyələri qruplaşdırmalı və onlarla bağlı hökumətin fəaliyyətlərinin izlənilməsi (monitorinqi) üzrə metodologiya hazırlamalıdır. Ən evvefkit yol bir neçə QHT-nin bu fəaliyyəti birgə həyata keçirməsidir. Müxtəlif istiqamətlər üzrə ixtisaslaşmış QHT-lər (Məişət zorakılığı və erkən evlilik məslələri, insan alveri və fahişəliyə cəlb etmə, qadınların məşğulluğu və əmək hüquqları və s. sahələr üzrə) birgə fəaliyyət göstərməklə ciddi nəticələr əldə edə bilərlər. Tövsiyələrin izlənməsinin hansı nəticələri ola bilər? 1.
2.
İzlənilmə prosesi zamanı ortaya çıxan çatışmamazlıqlarla (məsələn hökumətin tövsiyəni natamam yerinə yetirməsi) bağlı ictimai kampaniyaların təşkili və hökumətin tövsiyələrin icrası istiqamətində daha ciddi səy göstərməyə təşviq etmək; 3.
Tövsiyədə əks olunan problemin həlli yollarına dair təkilf və tövsiyələr hazırlayarqa maraqlı tərəflərə təqdim etmək.
qüsurlu praktika geder bərabərliyini pozur və ya qadın iştirakçılığını əngəlləyir;
kifayət etmişdirmi 2 ?
Hökumət hansı tövsiyələrə etinasız yanaşmışdır. Bunun mümükün səbəbləri;
Tövsiyələrin icrasında vətəndaş iştirakçılığı təmin olunmuşdurmu. İxtisaslaşmış QHT-lər fəaliyyətlərə cəlb edilmişdirmi?
2
Məslən, 2009-cu ildə Komitə tövsiyə etmişdir ki, Ailə Məcəlləsində qadınlarla kişilərin nikaha girmə yaşları eyniləşdirilsin. Ailə Məclləsinə dəyişiklik edilmiş və qadınlarla kişilərin nikaha girməsi üçün aşağı yaş həddi bərabərləşdirilmişdir, lakin bu erkən evlilik probleminin həlli üçün kifayət etməmişdir.
5
tövsiyəsində göstərir ki, QHT qanunvericiliyinə edilən dəyişikliklər QHT-lərin və hüquq müdafiəçilərinin fəaliyyətinə ciddi problem yaradacaqdır. Komitə qadın hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində fəaliyyət göstərən QHT-lərə fəaliyyət mühütinin yaradılmasını israrla tövsiyə edir. Bu tövsiyyənin yerinə yetirilməsi üçün dövlər həm qanunvericilik, həm də praktikada QHT-lərin fəaliyyətini əngəlləyən problemələri aradan qaldırmalıdır. Hazırda qadın QHT-lərinin qəraraların qəbul edilməsi prosesində iştirakına yaxşı şərait yaradan “İctimai İştirakçılıq Haqqında” Qanun qüvvəyə minsə də (01 iyun 2014-cü il tarixindən) Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsində İctimai Şura yaradılmamış, ictimai iştirakçılığın digər formalarından demək olar ki, istifadə olunmur. Belə olan şəraitdə yalnız qanunvericilik tədbirləri kifayət deyildir və tövsiyyənin icrasını izləyən QHT (və ya fəal) belə problemləri diqqətdə saxlamalıdır. Digər bir misal, Komitə “Gender bərabərliyinin təminatları haqqında” Qanunun 3.2.6 maddəsinin praktikada tətbiqində ciddi problemlərin olmasını göstərir və diqqəti xüsusi ilə kənd qadınlarına, təminatsız qadınlara qarşı dolayı dskriminasiya hallarına yönəldir. Bu halda da qanunvericilikdə gedner bərabərliyi üçün təminat olsa belə praktikda bu təmin olunmamışdır. Nəticələrdən istifadə strategiyası Tövsiyələrlə bağlı dövlət tərəfindən həyata keçirilməsi (qanunvericilik, praktikada olan problemlərin aradan qaldırılması, əlavə mexanizmlərin yaradılmasə və s.) və onun nəticələri ilə bağlı tam və obyektiv məlumatlar əldə edildikdən və email edilərək hesabat (rəy, monitorinq hesabatı və s.) hazırlandıqdan sonra ondan aşağıdakı fəaliyyətlər zamanı istifadə etmək olar.
Qanunvericiliyə dair layihələrin hazırlanması;
Milli Strategiyalar, Milli Fəaliyyət Planları, Dövlət Proqramları (bu sənədlərlə bağlı Tədbirlər Planları) layihələri hazrlanan zaman müvafiq dövlət orqanlarına (sənəd layihəsinin hazırlanmasına məsul olan) müxtəlif tövsiyə, təkliflərin təqdim olunması;
BMT-nin Müqavilə orqanlarına alternativ, paralel, kölgə və s. hesabatların hazırlanması;
məlumatın hazırlanması;
İctimai və maarifləndirici kampaniyaların və fəaliyyətlərin təşkili;
6
biləcək metodologiya və alətlər
Qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi, yeni normativ-hüquqi aktların qəbulu ilə bağlı tövsiyyələrin icra gedişi ilə bağlı məlumatı qanunvericilikdə baş verən dəyişikliklərin (edilən əlavələrin), yeni qəbul olumuş normativ hüquqi aktların toplanması və təhlili (edilən dəyişiklik və ya yeni qəbul olnan norma verilən tövsiyəyə uyğundurmu?);
Məhkəmə praktikası ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlərlə bağlı məhkəmə aktlarının təhlili;
yaradan amillərin aradan qaldırılmasına yönələn tədbirlərlə bağlı məlumatların toplanması və təhlili;
(Məslən, məişət zorakılığı qurbanları üçün yardım mərkəzlərinin, o cümlədən sığınacaqların yaradılması və onların fəaliyyəti) məlumatların toplanması və təhlili. İstifadə edilə bilən alətlər aşağıdakılar ola bilər:
Statistikanın təhlili;
İnformasiya sorğuları;
İntervülər;
Anket sorğuları və rəy sorğuları;
Bilavasitə müşahidələr.
Və s.
7
(CEDAW) AZƏRBAYCAN HÖKUMƏTININ TƏQDIM ETDIYI BEġINCI DÖVRI HESABATI ÜZRƏ YEKUN QEYD ġƏRTLƏRI *
1. 18 fevral 2015-ci il tarixində keçirilən öz 1279 və 1280-ci görüşlərində Komitə Azərbaycan hökumətinin təqdim
etdiyi beşinci
dövri hesabatını (CEDAW/C/AZE/CO/5) nəzərdən keçirmişdir (bax CEDAW/C/SR.1279 və 1280). Komitənin irad və sualları CEDAW/C/AZE/Q/5, Azərbaycan tərəfinin cavabları isə CEDAW/C/AZE/Q/5/Əlavə.1-də qeyd olunub.
GiriĢ
2. Komitə üzv ölkənin beşinci dövri hesabatı təqdim etməsi faktını yüksək qiymətləndirir. Həmçinin sessiya qabağı işçi qrup tərəfindən hazırlanan irad və suallara üzv ölkənin yazılı cavablandırılması çox müsbət qarşılanmışdır. Komitə nümayəndə heyəti ilə konstruktiv dialoqu, nümayəndə heyətinin şifahi çıxışını və sonradan yaranan sualların cavablandırmasını çox yüksək dəyərləndirir. 3. Komitə üzv ölkədən yüksək səviyyəli nümayəndə heyəti cəlb etmişdir. Nümayəndə heyətinə Ailə, Qadın və Uşaq Məsələləri üzrə Dövlət Komitəsinin sədri Xanım Hicran Hüseynova başçılıq edib və digər yüksək vəzifəli şəxslər – 6 nazir müavini (Daxili İşlər Nazirliyi, Səhiyyə Nazirliyi, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi, Gənclər və İdman Nazirliyi və Təhsil Nazirliyi), Dövlət Statistika Komitəsi sədrinin müavini, Ədliyyə Nazirliyi, Xarici İşlər Nazirliyi və Maliyyə Nazirliyi nümayəndələri və Azərbaycanın BMT Cenevrə Ofisində Daimi Nümayəndəsi daxil edilmişdir. B. Müsbət cəhətlər
4. Komitə üzv ölkənin 2009-cu ildə təqdim etdiyi dördüncü dövri hesabatından (CEDAW/C/AZE/CO/4) sonra əldə olunan irəliləyişləri və qanunvericilikdə edilən islahatları yüksək qiymətləndirir və aşağıdakı qanunların qəbul olunmasını qeyd edir: (a) 2011-ci ildə Ailə Məcəlləsinə qadın və kişilər üçün nikah yaşının 18 kimi müəyyən edilməsini qeyd edən dəyişikliklərin edilməsi; (b) 2011-ci ildə Cinayət Məcəlləsinə insan alverinin sərt cəzalanmasını, xüsusilə də məcburi və erkən nikaha məcbur edilməni cəzalandıran dəyişikliklər (maddə 176-1);
(c) 2010-cu ildə qəbul olunan Məişət Zorakılığı Haqqında Qanun. 5. Komitə qadınlara qarşı ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması yönümündə üzv ölkə tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətləri, institusional və siyasət çərçivəsində olan səyləri yüksək dəyərləndirir və aşağıda qeyd olunan sənədlərin qəbul olunmasını alqışlayır: (a) 2014-cü ildə qəbul olunan insan alveri qurbanları olan uşaqlarrın sosial reabilitasiyası və cəmiyyətə inteqrasiyası üzrə dövlət proqramı; (b) 2014-cü ildə qəbul olunmuş kontrasepsiyanın müasir metodlarından istifadəni təmin olunması məsələsi də daxil olunan 2014-2020-ci illər üçün Səhiyyə Nazirliyinin strateji planı; (c) 2012-ci ildə başladılan “Azərbaycan: 2020-ci ilə Baxış” strategiyasının hazırlanması. Bura bütün sahələrdə gender bərabərliyinin təmin olunması məsələsi daxil olunub; (d) İnsan alverinə qarşı mübarizə aparmaq üçün Üçüncü Milli Fəaliyyət Planı (2014-2018).
8
6. Komitə əvvəlki hesabatın təqdim olunmasından sonra keçən dövrdə üzv ölkənin aşağıdakı beynəlxalq və regional sənədlərin qəbul etməsini təqdir edir: (a) Qadın və kişi işçilərə qarşı bərabər münasibət və bərabər imkamlar: Ailə öhdəlikləri olan işçilərdən bəhs edən Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 156 saylı konvensiyası; və (b) Analığın Müdafiəsi üzrə Konvensiyanın 2000-ci il üçün Təftiş olunmasını əks etdirən Beynəlxalq Əmək Təşkilatının 183 saylı Konvensiyası (2011-ci ildə). C. Əsas narahatçılıq doğuran məqamlar və tövsiyyələr: Milli Məclis 7.Komitə qanunverici orqanın Konvensiyanın tam həyata keçirilməsində əsas rol oynamasını qeyd edir (bax: Komitənin 2010-cu ildə 44-cü sessiyada parlament üzvləri ilə münasibətlər haqqında bəyanatı). Bu Milli Məclisi öz mandatını həyata keçirməklə bərabər Konvensiya üzrə əvvəlki hesabat dövrü ilə gələcək hesabata qədər qeyd olunan tövsiyyələrin həyata keçirilməsi üçün lazımi tədbirlərin görülməsinə çağırır. Konvensiyanın görünməsi və Fakultativ Protokol 8.Komitə Gəncə Apelyasiya Məhkəməsinin Konvensiyaya uyğun verdiyi 2 qərarı tanıyır – Azərbaycan tərəfinin göndərdiyi cavab siyahısında bunlar Əhmədov və Məmmədovun işləri kimi qeyd olunub. Lakin Konvensiyanın görünməsi və birbaşa olaraq Konvensiyadan istifadə məsələsisində olan çatışmazlıqlar və yerli məhkəmələrdə cinsi ayrıseçkiliklə müşayət olunan işlərin olması narahatçılıq doğurur. 9. Komitə üzv ölkəyə tövsiyyə edir: (a)Qadınların Konvensiya tərəfindən onlara verilən hüquqlar və bununla bağlı olaraq Fakultativ Protokolda qeyd olunan prosedurlar barədə bilgilərinin artırılmasını; (b) Qadınları hər hansı bir cinsi və ya gender ayrıseçkiliyi halları barədə müvafiq məhkəmə və kvazi-məhkəmə orqanlarına müraciət etmələri üçün inandırmaq; (c) Hakim, prokuror və vəkillər üçün Konvensiya, Fakultativ Protokol, Komitənin ümumi tövsiyyələri barədə bilik və bacarıqlarının artırılması yönümündə proqramlar həyata keçirmə. Bununla da onların iĢlərə baxıĢ zamanı yerli qanunvericiliklə bərabər Konvensiyanın müddəalarına istinad etməsi və ondan istifadə etməsi prosesi güclənəcək. Qadınların sülh prosesində iĢtirakı 10. Komitə üzv ölkənin sülhyaratma prosesinə daha çox qadınların cəlb olunması və bu məqsədlə Cənubi Qafqaz Qadınları Konqresinin yaradılması halını təqdirəlayiq hesab edir. Eyni zamanda Komitə üzv ölkə tərəfindən BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1325 saylı qətnaməsinin (2000) tələblərinin həyata keçirilməsi üçün milli fəaliyyət planının hazırlanmasını yüksək qiymətləndirir. Lakin Milli Fəaliyyət Planının qəbul olunması üçün hər hansı bir müddətin qoyulmamasına təəssüf edir. 11.Komitə üzv ölkəni qadın təĢkilatlarının nümayəndələri ilə birlikdə BMT
(a) Bu zaman BMT Təhlükəsizlik ġurasının qadın, sülh və təhlükəsizlik sahəsində qəbul etdiyi bütün sənədlər nəzərə alınmalıdır. Məsələn, 1820 saylı Qətnamə (2008), 1888 (2009), 1889 (2009) və 2122 (2013) saylı qətnamələr və 9
mövzusunda olan 30 saylı Ümumi Tövsiyyə (2013); (b)Qadınların bütün növ sülh danıĢıqları zamanı vasitəçi kimi iĢtirakının təmin edilməsi. Qadınlar fərdi olaraq, və ya hər hansı bir beynəlxalq təĢkilatın nümayəndəsi kimi üçüncü tərəflərin təĢəbbüsü ilə sülh danıĢıqları zamanı təĢkil olunan tədbirlər də aktiv Ģəkildə cəlb olunmalıdır; (c)Sülh yaratma prosesi və münaqiĢədən sonrakı siyasi proseslər zamanı qadınların effektiv iĢtirakını təmin etmək üçün liderlik təlimləri keçirilməlidir. Məcburi köçkün qadın və qızlar 12.Komitə qeyd edir ki, son zamanlar əksəriyyəti qadın və qız olan məcburi köçkünlrlə bağlı bir sıra dövlət proqramları həyata keçirilib. Buna baxmayaraq Komitə onların həyat şəraiti, yüksək işsizlik dərəcəsi, və gəlir əldə etmək üçün imkanlarının olmaması faktından narahatdır. Eyni zamanda məcburi köçkün qadın və qızların məişət zorakılığı, erkən və məcburi nikah, əməyin istismarı və insan alverinə məruz qalması, yoxsulluq, təhsil və səhiyyə müəssisələrinə çıxış zamanı cinsi ayrıseçkilik, siyasi proseslərdə və ictimai həyatda iştirak üçün imkanların olmaması faktı da narahatçılıq doğurur.Həmçinin Komitə narahatdır ki, məcburi köçkün qadın və qızlar onların ehtiyaclarının ödənilməsi üçün həyata keçirilən fəaliyyətlərin planlaşdırılması və icra edilməsi proseslərindən kənarda qalır. 13.Komitə üzv ölkəyə aĢağıdakıları tövsiyyə edir: (a)Məcburi köçkün qadın və qızların təhlükəsizliyinin təmin olunması və hər hansı bir zorakılıq zamanı onların müdafiəsi üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi. Bu zaman əsas diqqət məcburi köçkün qadın və qızlara qarĢı zorakıklığın qarĢısının alınması və günahkarların cəzalandırılmasına yönəlməlidir; (b)Məcburi köçkün qadın və qızların ehtiyaclarının ödənilməsi üçün bütün adekvat resursların cəlb olunması, xüsusilə də bu onların və uçaqlarının təhsil alması və adekvat gəlir əldə etmək imkanlarının geniĢlənməsinə yönəldilməlidir; (c) Məcburi köçkün qadın və qızların adekvat səhiyyə və təhsilin rahat əldə etməsi və hərəkət azadlığının təmin olunması. Qadınların inkiĢafı üçün milli mexanizm 14.Komitə narahatçılıqla bildirir ki, qadınların irəli çəkilməsi üçün milli siyasi liderlik tərəfindən dəstək və Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin səylərinə baxmayaraq aydın olmayan mandat və hökumət strukturlarında gender bərabərliyinin təmin olunması üçün hər hansı bir siyasət və qurumun olmaması qadınların inkişafı və irəli çəkilməsi üçün əngəllər törədir. Komitə həmçinin narahatdır ki, müvafiq hökumət strukturları və idarələrində qərar qəbul etmə səviyyəsində gender bərabərliyi nəzərə alınmır, bütün bölgələrdə mövcud deyil və bütün qanunlar, siyasətlər və proqramlar qəbul olunan zaman gender bərabərliyinə riayət olunmur. Eyni zamanda Komitə təəssüflə qeyd edir ki, gender bərabərliyinin təmin olunması və bu sahədə de yure və de fakto arasında olan fərqin aradan qaldırılması üçün milli fəaliyyət planı hələ də yoxdur. 15.Komitə üzv ölkəyə aĢağıdakı tövsiyyələri verir:
10
etmək və bu iĢi BMT-nin tövsiyyələri və hesabatlara olan Ģərhləri nəzərə almaqla həyata keçirmək; (c)Bütün rayon və bölmələrdə gender mərkəzlərinin yaradılması və inkiĢafı, onların qərar qəbul etmə prosesinə cəlb olunması və qadınlar tərəfindən qərar qəbul etmə zamanı ən yüksək vəzifələri tutmasını təmin etmək. QHT-lər və qadın hüquq müdafiəçiləri 16.Komitə 2014-cü ilin sonunda qanunvericilikdə müstəqil QHT-lərin ölkədə fəaliyyətinə ciddi əngəllər törədən dəyişikliklər edilməsindən narahatdır. Maliyyə resurslarının idarə olunması və şəffaflığı ilə əlaqədar olan dəyişikliklər vacib olsa da bəzi dəyişikliklər ölkədə qadın təşkilatları da daxil olmaqla QHT-lərin və ictimai təşkilatların fəaliyyətinə mənfi təsir göstərir və onların fəaliyyətini məhdudlaşdırır. Eyni zamanda Komitə qadın jurnalist və hüquq müdafiəçilərinin işinə ciddi əngəllər yaradılması və hətta bəzi hallarda onların həbs və təqib olunması halından narahatdır. 17. Komitə üzv ölkəni aĢağıdakıları həyata keçirməyə çağırır: (a) Qnunvericilikdə olan dəyiĢiklikləri yenidən nəzərdən keçirmək və bu dəyiĢikliklərin QHT-lərin, xüsusilə də qadın təĢkilatların fəaliyyətinə mənfi təsirini aradan qaldırmaq, qadın təĢkilatlarının rahat yaradılması, azad fəaliyyəti və resurslar cəlb etməsi üçün münbit Ģəraitin yaradılması; (b) Qadın jurnalist və hüquq müdafiəçilərinin hüquqlarına tam hörmət olunmasını təmin etmək. Müvəqqəti xüsusi tədbirlər 18.Gender bərabərliyinin təmin olunması barədə qanunun 3.2.6 maddəsində qeyd olunmasına baxmayaraq defakto bərabərliyin təmin olunması və qadınların ictimai siyasi həyatda təmsil olunması və kəndlərdə yaşayan qadınlar, fiziki məhdudiyyəti olan qadınlar, məcburi köçkün və qaçqın qadınlar və yaşlı qadınlar kimi qruplara məxsus və müxtəlif növ ayrıseçkiliyə məruz qalan qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırlılması üçün müvəqqəti xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməməsi faktı Komitəni narahat edir. 19.Komitə tövsiyyə edir ki, üzv ölkə müvəqqəti xüsusi tədbirlər qəbul etsin.
20.Komitə narahatçılıqla bildirir ki, əvvəlki hesabat üzrə qeyd şərtlərdə (CEDAW/C/AZE/CO/4, bölmə 20) tövsiyyələr kimi qeyd olunmasına baxmayaraq qadın və kişinin ailə və cəmiyyətdə rolu və vəzifələri sahəsində patriarxal münasibət və stereotiplər dərin kökə malikdir və tövsiyyələrdə qeyd olunmasına baxmayaraq oğlan övlada üstünlük vermə nəticəsində yeni doğulmuş körpələrin cinsi göstəriciləriarasında fərq artmışdır və 166 oğlana qarşı 100 qıza bərabərdir. Komitə qeyd edir ki, stereotiplər Azərbaycan cəmiyyətində kişilərin qadınlardan üstünlüyünü göstərən tədris materialları və mətbuatda qadın portreti yaradılması zamanı kəskinləşir və qadınların sosial statusu, onların ictimai 11
həyatda iştirakı azaldılır və qadınlar üçün ödənişli məşğulluq zamanı aşağı əmək haqqı təyin edilir. 21.Komitə üzv ölkəni aĢağıdakıları həyata keçirməyə çağırır: (a) Dərhal oğul övlada üstünlük verilməsi fenomeninin aradan qaldırılması üçün çoxĢaxəli Fəaliyyət Planının qəbul edilməsi; (b) Dövlət rəsmiləri də daxil olmaqla qadın və kiĢilərin maarifləndirilməsi və cəmiyyətin bütün sahələrində mövcud olan cinsi ayrıseçkiliyin aradan qaldırılması üzrə onların məlumatlandırılması vasitəsi ilə oğul övlada üstünlük verilməsi stereotipinə qarĢı qəti tədbirlər həyata keçirmək; (c)Radio, televiziya və çap da daxil olmaqla bütün mətbuatın ictimai, iqtisadi və siyasi proseslərdə fəal iĢtirak edən müsbət qadın portreti yaratmaqla gender stereotiplərinin ləğv olunmasının vacibliyi barədə məlumatlandırmaq; (d) Onların təsirini qiymətləndirmək məqsədi ilə gender stereotiplərinin aradan qaldırılması üçün həyata keçirilən tədbirlərin mütəmadi olaraq monitorinqinin aparılması və izlənməsi. Qadınlara qarĢı zorakılıq 22. Komitə üzv ölkənin nümayəndələri tətəfindən Nazirlər Kabinetinin Məişət Zorakılığının aradan qaldırılması üçün Milli Strategiyanın və Məişət Zorakılığının qarşısının alınması üçün Milli Fəaliyyət Planını müzakirə etməsi, və qadınlara qarşı zorakılığı əks etdirən onlayn məlumat bazasının hazırlanması barədə verdiyi məlumatı yüksək qiymətləndirir. Lakin Komitə aşağıdakılardan narahatdır: (a) Məişət Zorakılığına Qaşı Qanunun zəif icra olunması. Bu qanundan istifadə ilə müşayət olunan işlərinin sayının az olması və az sayda uzun müddətli və qısa müddətli mühafizə orderlərin verilməsindən görünür. (b)Məişət zorakılığına dair sistematik olaraq məlumatların toplanmaması; (c) Məişət zorakılığı qurbanları üçün dəstək və müraciət mərkəzlərinin sayının az olması və onların əksəriyyətinin QHT-lər tərəfində yaradılması; (d) Məişət zorakılığının qurbanı olan qadınlar üçün dövlət tərəfindən maliyyələşən bir neçə sığınacaq var. Hazırda onların sayı 3-dür və onlar Əmək və Əhahilinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin tərkibində yaradılıb; (e) Qadınlara qarşı və məişət zorakılığına qarşı mübarizə və onların qarşısının alınması üçün Avropa Şurasının Konvensiyasının qəbul olunması məsələsinin təxirə salınması. 23.Özünün 19 saylı Ümumi Tövsiyyəsini (1992) xatırladaraq Komitə üzv
12
qarĢısının alınması üçün Avropa ġurasının Konvensiyasının qəbul olunması üçün vaxtın müəyyən edilməsi. Ġnsan alveri və fahiĢəlik 24. Komitə insan alveri qurbanları olan qadın və qızların effektiv müdafiəsini təmin etmək üçün həyata keçirilən qanunvericilik və siyasət üzrə tədbirləri və proqramları yüksək dəyərləndirir. Lakin Komitə aşağıdakılardan narahatdır: (a) Üzv ölkə cinsi istismar və məcburi əmək məqsədi ilə qadın və qızların alveri üzrə hələ də mənbə, tranzit və təyinat ərazi kimi qalmaqdadır; (b) İnsan alveri ilə mübarizə üzrə siyasətlərinin ölkədə həyata keçirilməsi üzrə mexanizmlər çox zəifdir; (c)Cinayət Məcəlləsində qızlar da daxil olmaqla uşaq pornoqrafiyasını qadağan edən xüsusi müddəalar yoxdur və yerli qanunvericiliklə heç bir hüquqi şəxs bu kimi işlərə görə cinayət məsuliyyətinə calb oluna bilməz; (d)Dövlət bərpa və reinteqrasiya tədbirləri yalnız ümumi olaraq insan alveri qurbanlarına xidmət edir və xüsusi olaraq ayrıca pornoqrafiyada istismar edilən qadınlar və fahişəlik üçün satılan qızların ehtiyaclarını nəzərə almır; (e)İnsan alverinin ən əsas hədəfi olan küçə uşaqları, xüsusilə qızlar barədə rəsmi statistika yoxdur; (f) Ölkədə fahişəliyin əsas səbəblərini öyrənən xüsusi heç bir araşdırma yoxdur. 25.Komitə üzv ölkəyə aĢağıdakıları tövsiyyə edir: (a) Qadın və qızların fahiĢəlik, orqan alveri və köləlik üçün satılması kimi halların qarĢısının effektiv alınması və onlarla mübarizə üçün müvafiq azlıqların hüquqları və problemləri üzrə yerli Komissiyaları bütün lazımi insan, maliyyə və texniki vasitələrlə təmin etmək; UĢaqların, xüsusilə qızların müdafiəsi üzrə siyasətlərin, proqramların və digər faəliyyətlərin daha da yaxĢılaĢdırılması üçün yerli uĢaq müdafiəsi üzrə sistemi yenidən qurmaq və inkiĢaf etdirmək; (b)Ġnsan alveri ilə mübarizə üzrə milli siyasəti tam həyata keçirmək üçün effektiv mexanizmlərin təmin edilməsi; (c) UĢaqlar, xüsusilə qızlarla bağlı pornoqrafiyanın qadağan olunması və cinayət kimi tanınması üçün qanunvericilikdə dəyiĢikliklər olunması və bu iĢlərə görə hüquqi Ģəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmasının təmin edilməsi; (d) Dövlət bərpa və reinteqrasiya tədbirlərinin xüsusi olaraq pornoqrafiyada istismar edilmək və fahiĢəlik üçün satılan uĢaqlar və xüsusilə qızların ehtiyaclarını nəzərə alması təmin edilsin; (e) Küçə uĢaqları, xüsusilə qızlar barədə məlumat toplanılmasını inkiĢaf etdirmək və sistematik olaraq cinslər üzrə ayrı-ayrı belə məlumatların toplanması; (f) Qadınları fahiĢəliyə sürükləyən faktorları müəyyən etmək, fahiĢəlikdən əl çəkmək istəyən qız və qadınlar üçün xüsusi mərkəz və reabilitasiya/reinteqrasiya proqramlarının yaradılması və inkiĢaf etdirilməsi. Siyasi və ictimai həyatda iĢtirak 26.Komitə üzv ölkənin nümayəndələri tətəfindən 2014-cü ildə ölkədə qadınların bələdiyyədə təmsilçiliyin 35% qədər artması və ölkə prezidenti tərəfindən qadınların rayon icra başçılarının müavinləri kimi vəzifələrə təyin olunması faktları barədə olan məlumatı yüksək qiymətləndirir. Bununla belə Komitə qadınların milli və yerli qanunverici orqanlarda, Hökumətdə, dövlət qulluğunda, ən yüksək və qərar qəbul edən vəzifələrdə zəif təmsil olunması faktından narahatdır. 13
27.Komitə tövsiyyə edir ki, üzv ölkə qadınların xüsusilə də ən yüksək və qərar qəbul edən vəzifələrdə, siyasi və ictimai həyatda və dövlət qulluğunda tam və bərabər təmsil olunmasını təmin etsin. Xüsusilə tövsiyyə olunur ki, üzv ölkə siyasi partiyaların seçki üzrə namizədlərin siyahısında qadınlar üçün məcburi kvota təyin etsin, və ya qadınların seçilənlərin ən azı 30% təĢkil etməsini təmin etmək üçün alternativ sistem tətbiq etsin. Eyni zamanda Konvensiyanın 4-cü maddəsinin 1-ci bəndinə və 25 saylı Ümumi Tövsiyyələrə (2004) əsasən qadınların yüksək vəzifələrə təyin olunmasında paritet sistemi və onların yüksək vəzifələrə cəmləĢməsini sürətləndirmək üçün müvəqqəti xüsusi tədbirlərin qəbul edilməsi. Təhsil 28. Komitə ölkədə kişi və qadınların savadlılıq dərəcəsinin yüksək olması və qızların orta təhsil müəssisələrinə cəlb olunması dərəcəsini yüksək qiymətləndirir. Bunlara baxmayaraq Komitə aşağıdakılardan narahatdır: (a)Ucqar bölgələrdə və qaçğın və məcburi köçkün məskənlərində qızların orta məktəblərdə davamiyyətinin aşağı olması və erkən nikah nəticəsində qızların təhsilinin əsasən orta məktəblərdən sonra dayandırılması; (b) Ali məktəblərə qəbul zamanı qadınların kişilərə nisbətən sayının azlığı; (c)Təhsil sahələrinin seçimi zamanı sterotiplərə əsaslanmaq, bunun nəticəsində də qadınlar əsasən səhiyyə, xidmət sahələri kimi ənənəvi olaraq qadınların daha çox olduğu sahələrdə cəmləşirlər; (d)Təhsil materiallarında gender stereotiplərinin olması; (e)Məktəb kurrikulumunda qadın hüquqları və gender bərabərliyi kimi fənnlərin olmaması və bu sahədə müəllimlər üçün profesional təlimlərin keçirilməməsi. 29.Komitə üzv ölkəyə aĢağıdakıları tövsiyyə edir:
30.Komitə qadınlar arasında işsizlik göstəricilərinin aşağı olması faktını xüsusi qeyd edir. Lakin buna baxmayaraq əmək bazarında qadınların əsasən aşağı məvacibli və qeyri-rəsmi işlərdə cəmlənməsi, cinslər arasında əmək haqqında böyük fərq, uşağa baxma müəssisələrinin çatışmaması və kişilərlə müqayisədə qadınlar üçün daha az təqaüd təyin olunması kimi şaquli və üfiqi fərqlərin olması mənfi hal kimi qiymətləndirilir. 31. Komitə üzv ölkəyə aĢağıdakıları tövsiyyə edir: (a)Qadınların iĢ yerlərində rəsmi qeydiyyatı və rəsmi iĢlə təmin olunması hallarının artırılması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi, qadın və kiĢilər 14
üçün səylərin artırılması və həm Ģaquli, həm də üfiqi fərqlərin ləğv edilməsi; (b) Bütün sektorlarda qadın və kiĢilərin əmək haqlarının mütəmadi analizini aparmaq və eyni iĢ üçün eyni məvacib prinsipinin tətbiq olunması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi və bununla da cinslər arasında əmək haqqı fərqlərinin azaldılması; (c) UĢağa baxma müəssisələrinin sayının artırılması və məcburi atalıq məzuniyyəti də daxil olmaqla qadın və kiĢilərin iĢ və Ģəxsi həyatlarının uzlaĢması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi; (d)Qadınlara təqaüd və digər sosial müdafiə yardımlarının təyin olunması zamanı uĢaq doğumu və böyüdülməsi nəticəsində yaranan iĢ fasilələri nəzərə alınmalıdır və onlar üçün yarım iĢ günü təyin olunsa da tam kimi nəzərə alınmalıdır. Səhiyyə 32.Komitə bütün vətəndaşlar üçün əlçatan və əlverişli səhiyyə xidmətlərini təmin etmək üçün üzv ölkə tərəfindən həyata keçirilən tədbirləri bəyənir. Lakin səhiyyə üçün qeyri adekvat xərclərin olması, qadınların öz sağlamlığı barədə qərar qəbul etməsi zamanı hüquqlarının məhdudlaşdırılması, ana ölümləri barədə rəsmi məlumatların beynəlxalq hesablamalardan fərqlənməsi faktı Komitəni narahat edir; 2011-ci ildə aparılan Azərbaycan Demoqrafik və Səhiyyə Araşdırması nəticəsində müəyyən olunmuş körpə ölümü, xüsusilə 5 yaşından kişik olan uşaqların ölümü zamanı qız və oğlanlar arasında olan fərq narahatçılıq doğurur. Qadınlar arasında yüksək azqanlılıq olması, ailə planlaşması zamanı əsasən abortlardan istifadə, bura məcburi abortlar və uşağının cinsinin seçilməsi üzrə abortlar da daxildir, müasir kontrasptik vasitələrdən istifadə olunmaması, zəif səhiyyə infrastrukturu (xüsusilə bölgələrdə) və səhiyyə xidməti göstərənlərin aşağı səriştəsi əsas problemlər arasında qeyd oluna bilər. Həmçinin Komitə Cinsi və reproduktiv sağlamlıq üzrə qanunun qəbul olunmamasında narahatdır. 33.Komitə 24 Saylı Ümumi Tövsiyyələri (1999) nəzərə alaraq üzv ölkəni qadınların yüksək səviyyəli səhiyyə ilə təmin olunmasına və aĢağıdakıları həyata keçirməyə çağırır: (a) Ana ölümləri hallarının azaldılması üçün səylərin gücləndirilməsi, onun yayılma dərəcələri, səbəbləri və fenomenin ölçülməsi üçün lazım olan dəqiq informasiyaların təmin edilməsi; (b) Ana və körpə ölümlərinin azaldılması üçün doğum öncəsi, doğuĢ zamanı və yeni doğulan körpələrə qulluq zamanı yüksək səviyyəli xidmətlərin təmin olunması; (c) Ailə planlaĢdırılması və reproduktiv sağlamlıq barədə maarifləndirmə və tədris, xüsusilə də müvafiq yaĢ qrupları üçün orta məktəblərdə; (d) Müasir kontraseptik vasitələrin Səhiyyə Nazirliyinin Əsas Dərman Vasitələri Siyahısına salınması da daxil olmaqla əhali arasında müasir kontraseptik vasitələrdən istifadəni təĢfiq etmək; (e) Təxirə salmadan Əhalinin Reproduktiv Sağlamlığı və Ailə PlanlaĢdırılması üzrə qanunun qəbul edilməsi; (f) Qadın və uĢaqlar arasında qida mikroelementləri çatıĢmazlığının aradan qaldırılması üçün Qidadan Ġstifadə Qanununun qəbul edilməsi; (g)Anadan uĢağa xəstəliklərin keçməsinin qarĢısının alınması üçün proqram və xidmətlərin təĢkili (xüsusilə bölgələrə); (h) HĠV damğasının aradan qaldırılması üçün məlumatlandırma kampaniyalarının təĢkili. 15
34. Komitə qadınların iqtisadi imkanlarının genişləndiriliməsi zamanı ayrı- seçkiliyə məruz qalması, və qadınların cəmiyyətdə rolu və pul qazanmada ikinci dərəcəli hesab edilməsi, müəyyən bacarıqların olmamasıvə digər bu kimi səbəblər gətirilərərk qadınlara kredit verilməməsi məsələsindən narahatdır. 35.Komitə üzv ölkəyə tövsiyyə edir ki, qadınların (xüsusilə regionlarda)
36. Komitə region qadınlarının torpaq və bu kimi resurslar, eləcə də ictimai və səhiyyə xidmətləri, iqtisadi imkanlar, yeni texnologiyalarla zəif təmin olunması, icmalarda qərar qəbul etmə prosesində iştirak da daxil olmaqla ictimai və siyasi həyatda iştirak səviyyəsinin aşağı olmasını faktını narahatçılıqla qeyd edir.Komitə kəndlərdə və rayonlarda uşağa qulluq müəssisələrinin çatışmaması, məişət zorakılığı qurbanları üçün xüsusi sığınacaqlar və xidmətlərin olmamasından narahatdır. 37.Komitə üzv ölkənin region qadınlarının torpaq və bu kimi resurslara,
38. Komitə qadın və kişilər üçün eyni minimum nikah yaşının (18 yaş) təmin olunmasını bəyənir. Lakin Komitə uşaq evliliyi hallarının artması, bu kimi halların rəsmi statistikasının olmaması və erkən nikaha görə cəzaların tətbiq olunmaması faktından narahatdır. Eyni zamanda Komitə rəsmi nikah əvəzinə qadın və uşaqlara heç bir hüquq verməyən dini nikah (Kəbin) hallarının artmasını narahatçılıqla qeyd edir. Eyni zamanda təqaüd hüququ kimi qeyri maddi əmlakların nikah əmlakı kateqoriyasına aid edilməməsi halını pisləyir. 39.Komitə üzv ölkəni aĢağıdakıları həyata keçirməyə çağırır: (a) Məktəblərdə qızların davamiyyətinin monitorinqi və digər vasitələrlə erkən və uĢaq nikahlarının qarĢısının alınması, mütəmadi olaraq bu sahədə araĢdırma aparmaq, erkən nikahla əlaqəsi olan Ģəxslərin istintaqa cəlb olunması və cəzalandırılması (31 saylı Ümumi Tövsiyyəyə əsasən); (b) Rəsmi dövlət nikahı olmadan dini nikah (Kəbin) hallarının qadağan olunması və qadınların və uĢaqlarının hüquqlarının qorunması üçün onları qeyri-rəsmi nikahlardan qorumaq (29 saylı Ümumi Tövsiyyəyə əsasən); (c)Təqaüd və sığorta mənfəətləri kimi qeyri-maddi əmlakların nikah əmlakı kimi qəbul olunması üçün hüquqi tədbirlər həyata keçirmək və boĢanma zamanı onların bölünəcək əmlak kimi tanınmasını təmin etmək. Pekin Bəyannaməsi və Fəaliyyət Platforması 40.Konvensiyanın tələblərinin həyata keçirilməsinin təmin olunması üçün Komitə üzv ölkəni Pekin Bəyannaməsi və Fəaliyyət Platformasını tətbiq etməyə çağırır. 16
41.Komitə Konvensiyanın tələblərinin təmin olunması üçün gender
43.Komitə üzv ölkəyə tövsiyyə edir ki, Konvensiyanın tələblərinin yerinə yetirilməsi zamanı regional və beynəlxalq texniki yardımdan istifadə etsin. Digər müqavilələrin və insan haqları alətlərinin ratifikasiyası 44.Komitə qeyd edir ki, üzv ölkənin doqquz əsas insan haqların mexanizmlərinə qoĢulması 3 bütün həyat sahələrində qadınların öz hüquqlarından və əsas azadlıqlardan istifadə etməsinə yardım edər. Buna görə də Komitə tövsiyyə edir ki, üzv ölkə Bütün Ģəxslərin Məcburi Ġtmədən Qorunması üzrə Beynəlxalq Konvensiyanı və UĢaq Hüquqları Konvensiyasının Protokolunu ratifikasiya etsin. Yekun qeyd Ģərtlər üzrə davamlılıq 45.Komitə üzv ölkədənxahiĢ edir ki,iki il ərzində yuxarıda qeyd olunan 15 (a) və (b) və 23 saylı tövsiyyələr üzrə həyata keçirilən fəaliyyətlər barədə yazılı məlumat versin. Növbəti hesabatın hazırlanması 46.Komitə üzv ölkəni 2019-cu ilin mart ayında altıncı dövri hesabatı təqdim etməyə dəvət edir. 47.Komitə üzv ölkədən xahiĢ edir ki, bu zaman “Ümumi əsas sənədlər və müqavilə xüsusiyyətli sənədlərin hazırlanması qaydaları da daxil olmaqla Beynəlxalq insan haqları müqavilələri üzrə hesabatların hazırlanması qaydalarından” istifadə etsin. (HRI/MC/2006/3 və Corr.1).
3 İqtisadi, Sosial və Mədəni Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt; Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt; İrqi Ayrıseçkiliyin Bütün formalarının aradan qaldırılması üzrə Beynəlxalq Konvensiya; Qadınlara Qarşı Ayrı-seçkiliyin bütün formalarının aradan Qaldırılması üzrə Konvensiya; İşgəncə və digər Qəddar, Qeyri- insani və ya Ləyaqəti alçaldan Rəftar və ya Cəza Əleyhinə Konvensiya; UşaqHüquqları üzrə Konvensiya; Bütün əməkçi miqrantlar və onların ailə üzvlərinin müdafiəsü üzrə Beynəlxalq Konvensiya; Məcburi İtmədən Qorunma üzrə Beynəlxalq Konvensiya; Əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsinə dair Beynəlxalq Konvensiya . Yüklə 179,34 Kb. Dostları ilə paylaş:
|