İslam inanç Sİsteminde akilcilik ve kadi abdulcebbar

e. Fiilin İşlenmesi için Gerekli Güç: İstitaat

İstitaat, iş yapabilme gücü, bir fiili veya zıddını yapma kudreti anlamlarına gelmektedir. Kelâm ilminde istitaat, insan fiillerinin oluşması için gerekli enerji ve kudretin insanda fiili yapmadan önce bulunup bulunmadığı açılarından ele alınmaktadır. Mu'tezile, istitaatın insanda bulunan ve onun fiili yapmasına imkân sağlayan el, ayak gibi vasıta (âlet), bedende mevcut bir sıfat olduğunu söylemekte ve fiilden önce onda bulunduğunda birleşmektedir. ⁶⁵⁸ İnsan, onunla iş yapar, durma yerine hareket eder. Allah, bu gücü insana isyan veya itaat etsin diye vermiş, iyilik yaptığı takdirde elde edeceği ödülü, kötülük yaptığı takdirde de karşılaşacağı cezayı açıklamıştır. Bu anlamda kudret, hem yumruk vurmaya hem de sadaka vermeye vasıta olan ele, hem bir mümini öldürmeye hem de Allah yolunda cihada vasıta olan bıçağa benzemektedir. Bu nedenle Allah onu insana fiilden önce vermiş, ⁶⁵⁹ buna bağlı olarak da hiç kimseyi gücünün üstünde bir şeyle mükellef tutmayacağını bildirmiştir. ⁶⁶⁰ Bişr b. el-Mu'temir, Sümame b. el-Eşres ve Gaylan ed-Dimaşkî'ye göre istitaat organların sağlam ve ku­sursuz olması demektir. Ebü'l-Hüzeyl'e göre ise o organların sıhhat ve selâmetinden ayrı bir şeydir. ⁶⁶¹ Basra Mutezilîlerinin çoğuna göre Allah zulme kadirdir fakat hikmetinden dolayı onu yapmaz. Vasıl b. Ata ve Kasım ed-Dımaşkı ise hastalık, kıtlık, ceza gibi hüsün ve kubhu izafî olan şeylerin (mecazî şer) Allah'tan sadır olmasının imkân dahilinde olduğunu söylemektedirler. Ünlü Mu'tezili âlim Abbâd b. Süleyman bu düşünceye karşı çıkarak Allahın şer türünden herhangi bir şeyi yaratmasının söz konusu olmadı­ğını söylemektedir. İbrahim en-Nazzâm ise bu konuda Allah'ın şerre kadir olmadığını ve adaletle hareket edenin, başkasına zulmetmeye gücünün yetmemesi gerektiğini iddia etmektedir. Kadı Abdülcebbâr da istitaatın insanda fiilden önce mevcut olduğunu ve bedende bir nitelik (araz) olarak bulunduğunu söylemekte,⁶⁶² kudretin taalluk ettiği fiilleri mübtedi ve mütevelled olmak üzere ikiye ayırmakta, birincisine örnek olarak iradeyi, ikincisine örnek olarak ise sesi göstermektedir. Kudretin fiille beraber olduğunu söyleyen Mücbire'nin yanlış yolda olduğunu da kaydetmektedir. ⁶⁶³

f. Tevlîd ve Tevellüd

Bir iradî fiilin sonucunda, ona bağlı olarak yeni fiille­rin meydana gelmesine tevlid-tevelüd denir. Örneğin insan bir taşı atar, bu taş gidip bir insana isabet eder ve onun ka­fasını yarar ve adam ölür. Burada taşın atılması iradî fiil, buna bağlı olarak ortaya çıkan ölüm ise mütevelled (iradî fiilden doğan) fiildir. Birinci fiile doğrudan işlenen (mübaşir) fiil, ikinciye ise bu fiilin sebep olması sonucu mey­dana gelen (mütevelled) fiil denir. Mu'tezilîlerin iradeyi ilk fiil olarak nitelediklerini hatırlarsak, murat edilen ikinci fiil ve sonuç (mütevelled fiil) da üçüncü fiil olmuş olmakta­dır. ⁶⁶⁴ Mu'tezile, fiillerin oluşumunda bu yöntemin önemli bir yeri olduğunu savunmaktadır. Tevlid-tevellüd kavramını ilk olarak Bişr b. el-Mu'temir ortaya atmış sonra diğer kelâmcılar onu takip etmişlerdir.

Cahız, organlarla yapılan fiillerle zaruri bilgide ol­duğu gibi mütevelled fiillerin tab'an (kendiliğinden/ızdırarî), irade ve ihtiyarla vaki olan fiillerde ise sadece ha­reketlerin altında bulunan iradenin tab'an olduğunu iddia etmektedir. İbrahim en-Nazzâm ve Muammer cansız varlık­larda değişikliklerin mekânın özelliklerine göre meydana geldiğini, Sümame b. el-Eşres ise irade dışındaki bütün fiil­lerin yaratıcısı bulunmayan işler olduğunu iddia etmektedir­ler. ⁶⁶⁵ Muammer, ayrıca mütevelled fiillerin insana ait ol­madığını söylemekte, bir kişi attığı bir taş ile bir insanı öl­dürse. Öldürme fiilinin bu insana değil, taşa ait olduğunu id­dia etmektedir. Salih Kubbe ve ona tabi olanlar ise cansız olan taşa fiil nispet edilemeyeceğini söyleyerek, öldürme fi­ilini Allah'a nispet etmektedirler. ⁶⁶⁶ Kadı Abdülcebbâr bu­nun cebir taraftarlarınca savunulan bir görüş olduğunu söyle­yerek karşı çıkmaktadır. Bağdat Mutezililerinin çoğunluğu ise mütevelled fiili ve ona sebep olan fiili insana nispet etmektedirler. Onlar bu konuda o kadar ileri gitmişlerdir ki renk, tat, idrak, bilgi ve diğer mütevelled fiillerin de insana ait olduğunu iddia etmişlerdir. ⁶⁶⁷

Kadı Abdülcebbâr, doğrudan işlenen fiil (el-fi'lü'1-mübaşir) İle mütevelled fiili aynı konumda mütalaa eder. “Mütevelled fiilin sebebi olan ihtiyar, insanın kendine ait olduğu takdirde, bu fiil de insana aittir. Böyle bir ihtiyar bulunmadığı takdirde ise söz konusu fiil o insana ait değildir ve ondan sorumlu da olmaz” demektedir. ⁶⁶⁸ Ona göre mübaşir fiiller ile mütevelled fiilleri birbirinden ayıran üç fark bulunmaktadır. Mütevelled fiil başka bir fiilin etkisi sonucu olmuştur. Burada insanın sorumluluğu niyet ve kastına bağlı­dır. Eğer mütevelled fiil kastedilmişse sorumluluk gerekir, kastedilmemişse buna da mütevelled fiil denir fakat sorum­luluk gerekmez. ⁶⁶⁹ İlk fiilin etkisi sonucu meydana gelen mütevelled fiili “Failin iradesi dışı” diye nitelemek müm­kündür. Fail bunu irade etmemiş olabilir. Mütevelled fiilin sebebi olan ilk fiil oluştuğu zaman, artık mütevelled fiilin meydana gelmesine engel bir şeyin olması söz konusu olamaz. Halbuki ilk fiilde durum böyle değildir. Ancak Kadı bu görüşe karşı çıkarak müvellid ilk fiil ile mütevelled fiili aynı konumda görür.

Kadı Abdülcebbâr fiilleri tevellüd açısından ses, elem gibi yalnızca mütevelled olarak vuku bulanlar, bilgi, çekim kuvveti gibi hem ilk fiil hem de mütevelled fiil olma im­kânı olanlar, irade, düşünme, zan, sanı gibi sadece ilk fiil olmaları söz konusu olanlar olmak üzere üçe ayırmakta­dır. ⁶⁷⁰

g. İrade ve Kesb

Fiillerin işlenmesinde hem insanın hem de Allah'ın et­kisinin olup olmadığı ve varsa bunun ne ölçüde olduğu tartışmalı bir konudur. Bu bağlamda üzerinde sıkça tartışılan bir kavram da iradedir. Ehl-i Sünnet'in fiillerde insanın et­kisini ifade etmek üzere kullandığı “Kesb” tabiri iradenin rolünü ifade eden anahtar bir kelimedir. Bu hususta insanın hiçbir etkinliğinin olmadığını savunan cebir yanlıları, onun tamamen hür olduğunu söyleyen özgürlükçüler ve kısmen hür, kısmen de cebir altında olduğunu söyleyen mu'tediller söz konusudur. Cebriyye birinci görüşü, Mu'tezile ikinci görüşü, Ehl-i Sünnet ise üçüncü görüşü, savunmaktadır.

Mu'tezile'ye göre insan, fiillerinde irade hürriyetine ve bunları yapacak kudrete sahiptir. İnsanda iradenin bulunduğu hem dinî hem de aklî delillerle sabittir, dinî deliller sevap ve ceza düşüncesine dayanır. İnsan, fiillerinden dolayı ya mükâfat ya da ceza görür. Kendisinin yapmadığı işlerde ise bu durum söz konusu değildir. Eğer insanın fiillerini Allah yaratmış olsa; insan, kendisi yapmadığı için bunlar­dan sorumlu tutulmaması gerekir. Zulüm, baskı ve fesat gibi insana ait fiiller Allah'a nisbet edilecek olursa, O zulüm iş­lemekle, baskıcı olmakla ve fesat çıkarmakla itham edilmiş olur.Dolayısıyla hidayet ve dalâlet insana aittir ve onları Allah yaratmamaktadır,

Mu'tezililer bu tezlerini savunurken müşriklerin kendi­lerini temize çıkarmak için

“Eğer Allah dilemeseydi şirk koşmazdık” ⁶⁷¹, dediklerini delil getirmekte ve eğer kulun fiillerini Allah yaratsaydı müşrikler bu sözlerinde haklı olur ve şirkleri sebebiyle cezalandırılmazlardı, demektedir­ler. ⁶⁷²

İnsan fiillerini Allah'ın yarattığını kabul eden Eş'ârîler

“O, sizden istikamete ulaşmayı isteyenler için bir öğüttür. Âlemlerin Rabb'i olan Allah istemedikçe siz isteyemezsiniz.” ⁶⁷³ ayetini delil getirerek küfrü imandan ve masiyeti itaattan ayırmaksızın her şeyin Allah'ın dilemesi ile meydana geldiğinin bildirildiğini, dolayısıyla sevap ve ikabın mükellefin fiili sonucu olmadığını, bu nedenle de di­lediği takdirde Allah'ın kula doğrudan nimet ve azap vere­bileceğini savunurken, Mu'tezile bu görüşe karşı çıkarak şu karşılığı vermektedir: Bu ayetleri umûmî ve lafzı anlamları ile almak doğru değildir. Çünkü burada sözü edilen sadece itaat türü fiillerdir. Nitekim ilgili ayetlerde geçen “İstikamet”, “Allah”a yol arama” gibi ifadeler bunu göster­mektedir. Bu da Allah'ın masiyetleri değil sadece itaatlan irade ettiğini gösterir. Allah Teâlâ'nın kâfirlerden iman et­melerini istemesi gerçek bir irade değil, sadece bir temenni­dir. Allah kullarından kendi istekleri ile inanmalarını is­temektedir.

“Allah dilediğini dalâlete, dilediğini ise doğru yola sevkeder.” ⁶⁷⁴ ifadesindeki dalâlete sevketmeden mak­sat, “Lütfunu esirgeme ve hızlanı (yardımını kesme) ile mu­amele etme” demektir. ⁶⁷⁵ Eş'ârîlerin, görüşlerini ispatlamak için delil olarak getirdikleri

“Onlara melekleri gönderseydik, ölüler de onlarla konuşsaydı ve her şeyi toplayıp karşı­larına getirseydik, Allah dilemedikçe yine de inanacak değillerdi.” ⁶⁷⁶ mealindeki ayette

“Allah dilemedikçe inana­cak değillerdi”, ifadesini Zemahşerî ikrah ve ızdırar yo­luyla inanma anlamına almakta, Allah Teâlâ'nın ihtiyarî bir şekilde inanmalarını istemiş olmasına karşın onların inanmadıklarını kaydetmektedir. ⁶⁷⁷

Öte yandan müşrik çocuklarına azabın takdir edilme­sini, hayvanların boğazlanmasının caiz kılınmasını ve sı­nırlı günahtan dolayı ebedî azabın takdir edilmesini irade-i ilâhîyyeye bağlayan ve bu hususta insan aklının tayin edici bir fonksiyonunun olmadığını söyleyen Eş'ârîlere karşı Kadı Abdülcebbâr Allah'ın ahirette mazluma adaletle davranma­sının aklen vacip olduğunu söyleyen Ebû Ali'nin ve kula ivaz ödenmesinin dinen hasen ve kulun hakkı olduğunu ve tecili ile bu hakkın sakıt olamayacağını savunan Ebû Hâşim'in gö­rüşleri ile cevap vermektedir. ⁶⁷⁸

İnsanda irade hürriyetinin bulunduğunun aklî delillerini ortaya koyarken Kadı Abdülcebbâr şöyle demektedir: Eş'ârîlerin, “Fiilleri kula nisbet ilâhî kudreti sınırlandırır ve kemale engel olur” ⁶⁷⁹ şeklindeki iddialarına karşı Mu'tezile, ilâhî fiilleri insanî fiillerden ayırmakta, kulla­rın fiillerini, Allah'ın kudreti dahilinde görmemektedir. İnsandaki kudret, fiilin hem müsbet hem de menfi yönüne taalluk eder ve insan bunlardan birini tercih ederek yapar; Allah'ın bunlardan birini irade etmesi ise cebre götürür ve teklifi ortadan kaldırır. ⁶⁸⁰ Binaenaleyh, fiillerimiz irade­mize göre olup aksini iddia etmek iradesiz olarak yapılan fiille aynı olur. ⁶⁸¹ Akıllı olan kişi iradî fiillerle irade dışı olan fiilleri birbirinden ayırır. Söz gelimi bir bina yapmak için gerekli olan malzemeyi bir araya getirdikten sonra Allah'ın bunlardan bir bina yapmasını beklemez. Çünkü böyle bir bekleyiş cehaletten başka bir şey değildir.

Kesb, cebir görüşünü benimseyenlerin, fiillerin oluşu­munda insanın rolünü belirlemek için kullandıkları bir terimdir. Özellikle Eş'ârîler, salt cebirden kurtulmak için kula ait fiillerin Allah tarafından yaratıldığını, ancak kulun bu fiillerden sorumlu tutulabilmesi için kendisi tarafından ter­cih edilmiş olması gerektiğini savunmakta ve fiilin oluşu­munda ilk aşama olan bu tercihe “Kesb” adını vermektedir­ler. Mu'tezile'ye göre bu görüş hem aklen hem de dinî delil­ler açısından yanlıştır. Zira insan tasarrufları insana aittir ve meydana gelmek için de ona muhtaçtır. Halbuki Cehm b. Safvan'a göre onlar insanlara değil, Allah'a aittir. Dolayısıyla insanların fiillerle ilişkisi sadece yaratılmala­rına konu olmalarından ibarettir. Eğer fiiller Allah tarafın­dan yaratılmasaydı meydana gelmezlerdi. Dırar b. Amr'a göre ise fiiller insanla ilgili ve ona muhtaç olup bu cihet “Kesb” kavramı ile ifade edilir. Dırar b. Amr'ın görüşünün Cehm'in görüşüne göre daha anlaşılır durumda olduğu orta­dadır. Cebri reddedenler insan fiillerini insan iradesine da­yanan fiil (el-fi'lü'1-mübaşir) ve irade dışı fiil (el-fi'lü'l-mütevelled) olarak ikiye ayırarak birincisinin insanla ilgili olduğunu, ikincisinin ise insanla ilgisinin bulunmadığını söylemektedirler.

Kesbi, faydayı celbeden, zararı da gideren fiil şeklinde tanımlayan Kadı Abdülcebbâr, bu görüşü savunanların kav­rama, lugavî ve örfî mânâsı ile ilgisi olmayan anlamlar yüklediklerini söyler. Ayrıca kesb anlayışının anlaşılır ol­madığını ve bu nedenle de Zeydiyye, Mu'tezile, Havariç ve İmamiyye'nin onu reddettiklerini bildirir. Ona göre kesb in­sanı cebirden kurtaramaz, ⁶⁸² dolayısıyla bu düşünceye da­yanarak insanın, fiilleri üzerinde kadir olduğunu, onları bil­diğini ispatlamanın ve fiillerin insanın irade ve seçimine göre meydana geldiğini söylemenin imkânı yoktur. ⁶⁸³ Zira insan kesbe ya bir kudret vasıtasıyla ya da başka bir kesb yoluyla sahip olur. Eğer ona kudret vasıtasıyla sahipse, bu kudreti ya insan kullanıyordur ki bu bizim söylediğimizdir yada Allah yaratıyordur ki bu da cebir taraftarlarının görüşüdür. Bu görüşlerin her ikisi de reddedilerek insandaki kesb, başka bir kesbe dayandırılacak olursa, bu da bilinme­yeni bir başka bilinmeyenle açıklama demek olur ki bu da anlamsızdır. ⁶⁸⁴

Kadı Abdülcebbâr Eş'ârîlerin ihtiyarî fiilleri ızdırarî olanlardan ayırmak için kesb kavramını kullanmalarına itiraz ederek, böyle bir ayırımın ancak Mu'tezilenin görüşünün benimsenmesi durumunda yapılabileceğini söyler. ⁶⁸⁵ Bir şey (makdur) için iki kudret veya kadiri gerektirmesi ve irade çatışmasını doğurması sebebiyle kesb teorisini isabetli bulmaz. ⁶⁸⁶

Öte yandan Kadı Abdülcebbâr'a göre Allah'ın bizatihi âlim oluşunun bütün bilinenleri kapsaması gibi, bizatihi kadir oluşunun da bütün yapılanları ve bu arada insan fiilleri­nin yaratılışını kapsayacağı şeklinde bir kıyas doğru değil­dir. ⁶⁸⁷ Ayrıca o, yaratmanın Allah'a ait olduğunu ve kulla­rın fiillerinin Allah tarafından yaratıldığını bildiren ayet­leri karşılarına çıkaranlara cevap verirken, söz konusu ayet­lerin bir kısmının övgü ifade ettiğini, bir kısmının sözlük an­lamda kullanıldığını, bir kısmının ızdırarî fiilleri kapsadı­ğını ve bir kısmının da ilâhî adalet ve hikmet çerçevesinde tevillerinin gerekli olduğunu kaydetmektedir. ⁶⁸⁸