Ислам маарифи илә ХҮласә танышлыг

16-CI DƏRS: ŞƏRİƏT, TƏRİQƏT, HƏQİQƏT.

Ariflərlə fəqihlər arasında ən çox ixtilaf doğruran məsələ “şəriət, təriqət, həqiqət” məsələsidir. Fəqihlər şəriət dedikdə insanı xoşbəxt edəcək İslam hökmlərini nəzərdə tuturlar və şəriətə əməl etməyi yeganə yol bilirlər. Ariflər isə şəriəti yol kimi başa düşür və bu yolu təriqət adlandırırlar. Onların fikirincə bu yolun sonu həqiqətdir. Demək, ariflərin nəzərincə, şəriət təriqət üçün, təriqət isə həqiqət üçün bir vasitədir. Fəqihlərin fikirincə İslam əqidə, əxlaq və əməldən ibarətdir. Əqidə ağıla, əxlaq nəfsə, əhkam isə əzalara aiddir.

Lakin ariflər sırf zehni etiqadı kifayət bilmir, iman gətirdikdən sonra fəaliyyət göstərib, həqiqətlə insan arasındakı pərdələrin aradan qaldırılmasını əqidə məsələsi kimi tanıyırlır.

Ariflər fəqihlərin əxlaq proqramı əvəzinə xüsusi tərkibə malik ürfani proqram təklif edirlər.

Dini hökmlərə gəldikdə isə fəqihlərlə ariflər arasında elə bir ziddiyyət yoxdur.

Demək, fəqihlərin “əqidə, əxlaq, əməl” üçlüyünə qarşı ariflər “şəriət, təriqət, həqiqət” üçlüyünü çıxarırlar. Ümumiyyətlə, insan cism, nəfs və əql üçlüyündən təşkil olunduğu üçün ürfanın da fəqh kimi üç istiqamət müəyyənləşdirməsi təbiidir. Həm fiqh, həm də ürfandakı üçlüklərdən biri zahirə, digəri batinə, üçüncüsü isə batinin batininə aiddir.

17-Cİ DƏRS: ÜRFANDA MƏNZİLLƏR.

Ürfanda həqiqətə çatmaq üçün mənzillər müəyyənləşdirilmişdir.

İlk mənzil “iradədir”. İradə həqiqətə çatmaq üçün insanda yaranmış rəğbətdir. O, əslində yatmış şüurun oyanmasıdır. İradə insanın tənhalıq hiss edərək öz əslinə qayıtma istəyidir. İnsan elə bir həqiqətə çatmaq istəyir ki, tənhalıq hiss etməsin.

İkinci mənzil”riyazət”dir. Riyazətin üç hədəfi var: yoldan maneləri kənarlaşdırmaq, əmmarə nəfsi cilovlamaq, batini, agahlıq üçün yumuşaltmaq.

“Riyazətin” ürfanı mənası nəfsi incitməkdir. Amma bu sözün lüğət mənası cavan atın təlimidir.

İradə və riyazətdən sonra insanın qəlbində olduqca ləzzətli ani işıqlanmalar olur. Ariflər bu halı “ovqat” adlandırırlar.

Nəhayət, riyazət bir həddə çatır ki, “ovqat” “səkinə” halı ilə əvəz olur. Qəlbdəki qığılcım daimi şöləyə çevrilir. Səkinə halında olan insana baxan şəxs onun qeyri-adi halda olduğunu hiss edir.

Lakin insan bu məqamda dayanmır. Anba an həqiqətə yaxınlaşdıqca insan öz ixtiyarından çıxır və hər zaman özünü Allahın hüzurunda hiss edir. Bu mərhələyə çatmış insan hətta özünə baxdıqca həqiqəti müşahidə edir.

Nöbəti mərhələdə insan özünü unutmağa başlayır və həqiqətə qovuşur.

18-Cİ DƏRS: FİQH ÜSULU (USULİ-FİQH)

Mövzumuz üsul elmidir. Üsul elmi fiqh və üsul elmlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Üsul elmi fiqh elmi üçün müqəddimə rolunu oynayır.

Fiqhin lüğət mənası dərin fəhmdir. Qurani-Kərimdə, peyğəmbər və imamların buyuruqlarından tez-tez “təfəqqüh” kəlməsi ilə rastlaşırıq. Təfəqqüh din elmlərinin öyrənməsinə işarədir.

Sözsüz ki, İslam hökmlərində bütün məsələlər işıqlandırıla bilməz.

Fiqh elmi ilə məşğul olan alimin, yəni fəqihin vəzifəsi mötəbər mənbələrə əsaslanaraq yeni hadisələr barədə öz nəzərini bildirməkdir. Fiqh etiqad yox, əməli hökmlər haqqında elmdir.

Hər bir fəqih aşağıdakı elmlərdən müqəddimə kimi istifadə edir:

1. 
   Ərəb ədəbiyyatı, yəni nəhv, sərf lüğət, məani, bəyan, bədi.
   
2. 
   Qurani-Kərimin təfsiri
   
3. 
   Məntiq
   
4. 
   Rical elmi (rical elmi hədisləri nəql etmiş raviləri tanımaqdır)
   
5. 
   Hədis elmi
   
6. 
   Fiqh üsulu
   

Üsul elmi hər hansı bir hökmün sübutu elmidir. Bu elm fiqh mənbələrindən istifadə edərək düzgün subut etmə üsulunu öyrədir.

19-CU DƏRS: FİQH ÜSULU ELMİNİN MƏNBƏLƏRİ

Şiə məzhəbində fiqh elminin dörd mənbəsi vardır: 1. Quran; Sünnət, yəni peyğəmbər və imamların buyuruğu və əməli; 3. İcma; 4. Əql.

İslam hökmlərinin ilkin mənbəsi Qurandır. Əlbəttə ki, Quran yalnız əməli hökümlərdən ibarət deyil. Quranın 6666 ayəsindən beş yüz ayəsi əməli hökmlərə aiddir.

Müsəlmanlar İslamın əvvəl vaxtlarında bir hökmün sübutu üçün Qurana müraciət ıedərdilər.Sonradan özünü işə hesab edən “əxbariyyin” adlı kiçik bir qurup adi insanlara Qurana əsaslanmağı caiz bilirdilər.

Sünnət dedikdə peyğəmbər və məsum imamların sözü və əməli nəzərdə tutulur. Demək olar ki, bütün məzhəblər sünnətə müraciət edir. Şiələr belə hesab edirlər ki, yalnız şiə və adil insanların, ən azı doğruçuluğu sübut olunmuş insanların nəql etdiyi hədislər etibarlı sayıla bilər. İcma bir məsələ haqqında müsəlman alimlərin yekdil rəyidir. Əgər peyğəmbər dövründə yaşamış əksər alimlər müəyyən məsələlər barədə vahid rəydə olmuşlarsa, demək, onların rəyi peyğəmbərin nəzərinə uyğundur. Demək icma yalnız peyğəmbər və imamların müasiri olmuş alimlərə aiddir.

Fiqh elminin dördüncü mənbəsi əqldir. Əgər əql yolu ilə gətirilən dəlildən yəqinlik hasil olarsa, əqlə əsaslanmaq olar.

20-Cİ DƏRS: FİQH ELMİ

Fiqh elminin tarixi bütün digər İslam elmlərindən qədimdir. Bu günkü dünyada hüquq adı altında birləşən müxtəlif sahələrə aid hüquqlar fiqh elmində İslam baxımından təsbit olunur. Amma fiqh elmində elə məsələlər var ki, dünya hüququnda təsbit olunmayıb. Məsələn, ibadət.

Əlbəttə ki, səhabələrdən olan alimlər fəqih adlandırılmırdı. Qeyd etdik ki, fiqh və fəqih kəlmələri Quran və sünnətdəki “təfəqqüh” kəlməsindəndir. Tarixi məlumatlara əsasən məsum imamlar öz tələblərini və bəzi səhabələri fəqih adlandırardılar.

Quran və sünnətdə fiqh geniş elm kimi tanıtdırılsa da tədricən yalnız əməli hökmlərə aid edilmişdir. Qeyd etmişdik ki, İslam təlimi üç hissədən ibarətdir. Bu üç hissənin sonuncusu əhkam və əməli məsələlər fiqh elmini təşkil edir.

Şiə fiqhinin tarixi on ikinci imamın (ə) kiçik qeybət dövrünə təsadüf edir. İmamların dövründə tanınmış şiə fəqihləri olsa da, onlar fitva verməkdən çəkinərdilər. Son imamın qeybətindən sonra isə vəziyyət dəyişdi.

Hicri üçüncü əsrdən başlayaraq fiqh elminin həyatında heç bir fasilə olmamışdır. Fiqhin ilkin mərkəzi Bağdad, sonra Nəcəf, sonra رجبل عامل daha sonra Hillə və Hələb olmuşdur. İran şəhərlərindən yalnız Qum şəhəri İslamın ilkin əsrlərində fiqh mərkəzi kimi tanınmışdır.