Məhəmməd Hadi və mətbuat
31
ikinci beytdəki “çalgilən” sözü “çal o” ifadəsi ilə əvəz edilmişdir
və bu göstərilənlər şeirin həcmini iki misra azaldıb 36-dan 34-ə
salsa da, məzmun və mahiyyətinə xələl gətirməmişdir. İkinci
şeirdə isə vəziyyət bir qədər başqa cürdür. Qəzet variantında
“Qələm nə söyləyir?” şeiri yetmiş, kitab variantlarında isə qırx
dörd beytdən ibarətdir. Söz və ifadələrin, demək olar ki, qorunub
saxlandığı kitab variantı ilə qəzet variantı arasındakı əsas fərq
şeirin həcmindədir ki, bu fərqlərin şairin özümü, yaxud naşirlər
tərəfindən edilməsi bizim üçün qaranlıqdır. M. Hadinin əsərlərinin
gələcək nəşrləri üçün gərəkli olacağını nəzərə alaraq mətnini
vermək imkan xaricində olduğundan hansı beytlərin ixtisar
olunduğunu göstərməklə kifayətlənirik. Kitab variantlarında
aşağıdakı beytlər yoxdur: 3, 5, 6, 7, 8, 16, 17, 18, 31, 32, 34, 36,
37, 38, 39, 51, 52, 53, 54, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 70. Qəzet
variantında şeir:
Behəqqi-seyyidül-kövneyni-ilahi,
Bizə göstərgilən rahi-fəlahi (120, N 84) ,-
beyti ilə tamamlanırsa, kitab variantında qəzetdə olmayan
aşağıdakı iki beytlə tamamlanır:
Əmanət namı vermiĢ əqlə mövla,
Buna bürhandır “Ġnna qərəzna..”.
Əgər insan isən etmə xəyanət,
Gözəl saxla, əmanətdir, əmanət(377, 143).
“Çağır islamı şəhrahi-vifaqə, İnani-milləti çək imtahana”
( Müsəlmanları həqiqətin əsas yoluna çağır, milləti idarə edənləri,
millət başçılarını imtahana çək – İ. Q.) misraları ilə bitən birinci
şeirdə qələmi “riyazi-kainatın əndəlibi” adlandıran M. Hadiyə
görə qələmin əsas vəzifəsi millətə, insanlığa xidmətdən ibarət
olmalıdır. Cahanı “darülfünun”, qələmi “müəllim” adlandıran şair
yazır:
Qələm, ey bülbüli-baği-məani,
Əzəl əsrarının sən tərcümanı.
..Deyildir vəqti-heyrət, nəğməsaz ol,
Təninəndazi-guĢi-əhli-raz ol.
İslam Qəribli
32
Sükutu tərk edib eylə təranə,
Ola nəğmən maarifpərvəranə.
Dayanma, çalgilən canbəxĢi-suru,
Həyata dəvət et əhli-qüburu.
Gələndə surun əlhan ilə zarə,
Gəlir bir tazə can əhli-məzarə(120, N 84).
Qələmə
“baisi-ümrani-aləm” (mədəniyyət aləminin
səbəbkarı) deyə müraciət edən şairin fikrincə, qələm bütün sirlərin
tərcümanıdır. Bu tərcümanlıq məqamında isə qələmin başlıca
vəzifəsi həqiqətləri xalqa çatdırmaq, millətə xidmət missiyasını
həyata keçirmək və İsrafilin suru tək cəmiyyəti qəflət yuxusundan
oyatmaqdan ibarətdir.
“Qələm nə söyləyir?” şeiri bir növ əvvəlinci şeirin davamı
təsirini bağışlayır. Birinci əsərdə qələm məna bağının bülbülü
adlandırılırsa, ikincisində qələm şəxsləndirilərək onun dilindən
şikayət dolu bir hekayət nağıl olunur. İlk beyti böyük sufi şeyxi və
mütəfəkkiri Cəlaləddin Ruminin “BeĢno əzney ke hekayət
mikonəd, Vəz codaiha Ģikayət mikonəd” misralarının sərbəst
tərcüməsi təsirini bağışlayan (“Eşit, millət, qələmdən bir hekayət,
Cidalıqdan qılır çox-çox şikayət”) şeirdə qələmin dili ilə iftira və
nifaqa lənət oxunur. Bir qədər sonra qələmin dili ilə bəşər
övladına cəhalətdən çıxmağın yolları göstərilir. Şair qələmin dili
ilə oxuculara müraciət edərək deyir:
Gəlin tövhidə, ey millət, amandır,
Nifaq isə böyük bir xəsmi-candır.
..Edib qeyrət açaq ali məkatib,
Edək bu yolda ehrazi-məratib.
..Mükəmməl məktəbə hər kəssə malik,
Səadət rahinə olmuĢ o salik.
Bu iĢ vabəstədir həp ittihadə,
Deyil vabəstə əğrazi-inadə(120, N 84).
Hələ bunlar deyilənlərin hamısını əhatə etmir. İslam
məmləkətlərindəki gerilik, maarifsizlik azmış kimi, təriqətlər də
cəmiyyətin inkişafında əngələ çevrilib. Maarif və mədəniyyət
olmadan tərəqqi və təkamülün mümkünsüz olduğunu iddia edən
Məhəmməd Hadi və mətbuat
33
qələm daha nələr söyləyir? Qələm söyləyir ki, yekdil olub bir
araya gəlmədən, ittifaq bağlayıb birləşmədən əmin-amanlıq,
xoşbəxt yaşayış mümkün deyil. Çünki:
Nə sünni-Ģiə var Quranımızda,
Üxüvvət ləfzi var fürqanımızda(120, N 84).
Qələm bir də onu söyləyir ki, “hər söz təslimi-vicdan
olmalı”, kimsə xəyanət yolunu tutmamalıdır. Şair oxucusuna
dönə-dönə xatırlamağı lazım bilir ki, Allah yaratdıqlarının əşrəfi
olan insana ağıl və dərrakə vermişdir və əgər ağıl sahibi olan insan
əməllərinə cavabdehlik daşımayıb əmanətə xəyanət edərsə, o,
insanlıqdan kənardır. Ədəbi aləmdə ilk və uğurlu addımlarını atsa
da, kamil və püxtələşmiş sənətkar kimi görünən M. Hadi qələmin
dili ilə fikrini belə tamamlayır:
Kənara daĢlayaq rahi-səqimi,
Qılaq dərpiĢ rahi-müstəqimi.
Behəqqi-seyyüdül-kövneyn, Ġlahi,
Bizə göstərgilən rahi-fəlahı(120, N 84).
“Rahi-səqimi”(burada insanları doğru yola dəvət
etməyənləri – İ. Q.) aramızdan qovaq və “rahi-müstəqimi” (doğru
yolu) tapaq, həmin yolun yolçusu olaq”, - deyən M. Hadinin
“Həyat”ın səhifələrində çap olunmuş daha iki şeiri vardır. “Elmi-
əbdanə həqiqi bir nəzər” silsilə məqaləsinin tərkibində verilmış bu
şeirlərdən birini şair sonralar “İnsan nə ilə mükərrəm olur?”(133,
N 191), ikincisini isə “Biz nə haldayıq?”(133, N 193)
adlandırmışdir. Birincisi on iki beytlik qəsidə, ikincisi isə doqquz
beytlik məsnəvi formasında olan bu şeirlər, demək olar ki,
dəyişiklik edilmədən həm “Firdövsi-ilhamat”a(377, 57-58, 56-57),
həm də sonrakı kitablara salınmışdır(379, 8, 9). Hər iki şeirə
əvvəlki əsərlərdəki ruh hakimdir. Maarif və mədəniyyətin təbliği
məqsədi ilə yazılmış bu əsərlərdə əvvəlki şeirlərdə nisbətən zəif,
hələ yetişməkdə olan ideyalar artıq qabarıq şəkildə görünməkdədir
ki, bunlardan ikisi M. Hadinin bütün gələcək, sonrakı yaradıcılığı
üçün səciyyəvidir: insan, onun cəmiyyətdəki mövqeyinə
Dostları ilə paylaş: |