Məhəmməd Hadi və mətbuat
7
IV fəslin üçüncü bölümü M. Hadinin müharibədən sonrakı
yaradıcılığı barədədir. Məlum olduğu kimi 1917-ci ildə baş vermiş
Fevral inqilabından sonra Rusiya birtərəfli qaydada müharibəni
dayandırdığını elan etmiş və buna rəğmən azərbaycanlılardan
ibarət M. Hadinin də iştirakçısı olduğu diviziya cəbhə
meydanlarından geri dönmüşdü. Azərbaycana qayıdan M. Hadi
yenidən mətbuatla əlaqələrini qurmuş, “Bəsirət”, “Övraqi-nəfisə”
və “Azərbaycan” qəzetlərində həm poetik, həm də publisistik
yazılarla çıxış etmişdi ki, bütün bunlar monoqrafiyanın bu uyarlı
səhifələrində sistemli şəkildə araşdırılır.
Daha çox şair kimi tanıdığımız M. Hadini İ. Qəribli həm
də nasir, publisist, elm xadimi və tərcüməçi kimi öyrənmiş,
mütəfəkkir
sənətkarın
yaradıcılığının hərtərəfli, obyektiv
qiymətini vermək üçün M. Hadi haqqında yazılanlardan
bəhrələnməklə bərabər, ilk növbədə onun öz əsərlərinin elmi-
filoloji təhlilinə üstünlük vermişdir.
İslam Qəribli M. Hadi irsinin öyrənilməsi, nəşri ilə
sistemli və davamlı şəkildə məşğul olan tədqiqatçıdır. Onun bəzi
məziyyətləri barədə qısaca mülahizələrimizi bildirdiyimiz bu
bitkin struktura, mükəmməl və zəngin ədəbiyyat göstəricisinə
malik olan tədqiqatı, heç şübhəsiz ki, gərgin axtarışların
bəhrəsidir və hadişünaslıqda yeni, cəsarətli addımdır. Bu əsərlə
hadişünaslıqda yeni bir mərhələnin başlandığının qənaətindəyik
və əsəri ədəbiyyatşünaslıq eimimizin son uğurlarından biri hesab
edərək, klassik ədəbiyyatın tədqiqində və nəşr olunmasında bir
mətnşünas alim kimi təcrübə və səriştəyə malik olan İslam
Qəribliyə gələcək tədqiqatlarında uğurlar arzulayırıq.
BƏKĠR NƏBĠYEV,
akademik
İslam Qəribli
8
G Ġ R Ġ ġ
XIX əsrin axırları, XX əsrin əvvəlləri Yaxın Şərq
ölkələrinin, eləcə də Azərbaycanın ictimai-siyasi və ədəbi-elmi
həyatında baş vermiş bir sıra cahanşümul hadisələrlə tarixin
səhifələrinə
həkk
olunur. Milli
azadlıq mübarizələrinin
güclənməsi və dönməz xarakter alması, maarifçilik hərəkatının
genişlənməsi, “müsəlman dünyası deyilən ölkələrin qabaqçıl
ziyalılarının, siyasətçilərinin geniş dairəsində Qərb sivilizasiyasına
qoşulmaq və beləliklə, durğunluq vəziyyətindən çıxmaq
meyli”(424, 11) daha çox tarixin bu dönəmlərinə təsadüf edir. Bu
illərdən etibarən təməli Həsən bəy Zərdabinin “Əkinçi”si ilə
qoyulmuş (22 iyul 1875-ci li) Azərbaycan milli mətbuatı özünün
çiçəklənmə və intibah dövrünü keçirir, Bakıda, Tiflisdə, Təbrizdə,
İrəvanda bir-birinin ardınca qəzet və jurnallar nəşr olunur, mətbuat
sarıdan korluq çəkən azərbaycanlıların informasiya susuzluğuna
birdəfəlik son qoyulur. Realizmlə yanaşı milli Azərbaycan
romantizmi formalaşır, bir qütbündə “Molla Nəsrəddin”, digər
qütbündə “Həyat” və “Füyuzat” olmaqla yazıçı, şair, jurnalist və
ictimai-siyasi xadimlərin xalqla danışa bilməsi üçün geniş meydan
yaranır. Şərq ölkəsi olan Azərbaycana mütərəqqi Qərb
düşüncəsinin axını güclənir, ədəbiyyatın mövzu, mündəricə, ideya
və sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə yanaşı, forma və şəkillərində də
köklü yeniləşmələr əmələ gəir, bədii söz klassik Şərq poetikasının
qəliblərindən qurtularaq tamamilə yeni formalarda təqdimatını
tapır. Burada sadalananlar və sadalanmayanlar barədə indiyə
qədər tarixşünaslığmızda və ədəbiyyatşünaslğımızda çox sayda
əsərlər yazılıb, dissertasiyalar müdafiə olunub, fərqli-fərqli
monoqrafiya və kitablar nəşr edilib. Bu işlərin böyük bir qismi
Sovetlər dönəmində, müəyyən hissəsi isə dövlət müstəqilliyimizin
bərpasından (1991-ci il) sonrakı illərdə görülüb. Təbii ki, dövrün
Məhəmməd Hadi və mətbuat
9
tələblərinə uyğun olaraq, özəlliklə Sovet vaxtı bu əsərlər zamanı
ilə səsləşib və bunlarda həqiqətlə yanaşı, bir sıra yanlışlıqlar da
özünə yer alıb. Bu sıradan Məhəmməd Hadinin də irsi zaman-
zaman tədqiqatlara obyekt olmuş, ədibin yaradıcılığı ilə ya
dolayısı, ya da birbaşa bağlı olan çoxlu məqalə, bir sıra kitab və
monoqrafiyalar nəşr edilmişdir(A. Şaiq, “Məhəmməd Hadinin
faciəsi”;
Seyid
Hüseyn,
“Ədəbiyyatımız
tarixindən:
Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi”; Mir Cəlal, “Şair vətəndaş”;
Məmməd Cəfər, “Səni kim unudar?”; Ə. Mirəhmədov,
“Məhəmməd Hadi”; B. Vahabzadə, “Sənətkarın faciəsi”; K.
Talıbzadə, “Mən bir kitab”; A. Zamanov, “Ülvi əməllər şairi”; M.
Ağamirov. “Məhəmməd Hadinin fəlsəfəsi”; M. Əlioğlu, “Faciləi
istedad”; Z. Əkbərov, “Görkəmli pomantik şair”; K. Əliyev,
“Hadi kədəri”; Z. Əsgərli, “Qüdrətli romantik şair”; R. Zəka,
“Məhəmməd Hadi”; İ. Vahabzadə, “Millətimin imzası”; İ.
Qəribli, “Məhəmməd Hadinin “İnsanların tarixi faciələri, yaxud
əlvahi-intibah” poeması”; V. Osmanlı, “Məhəmməd Hadinin
pomantizmi” və s.). Lakin bu monoqrafiyada müraciət olunan
mövzu indiyə kimi müstəqil tədqiqat predmeti kimi seçilməmiş
və
M.
Hadinin
mətbuatla
əlaqələri, demək olar ki,
öyrənilməmişdir.
Bu bir həqiqətdir ki, XX əsr Azərbaycan yazıçılarından ən
çox dövri mətbuatla əlaqə saxlayan M. Hadi olmuş, yazdığı
əsərlərin demək olar ki, böyük əksəriyyətini isti-isti müxtəlif
mətbuat orqanlarında nəşr etdirmiş, həm də bir mühərrir olaraq bir
çox qəzet və jurnallarda ədəbi işçi kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Əfsuslar olsun ki, mütəfəkkir sənətkarın mətbuatla əlaqələri
qədərincə öyrənilmədiyindən, onun əsərlərinin müəyyən qismi
tədqiqatlardan kənarda qalmış, əllidən artıq şeiri, doxsana yaxın
publisistik və nəsr əsəri, bir neçə tərcüməsi nə kiril, nə də latın
qrafkası ilə nəşr olunmamışdır. Bu isə, öz növbəsndə M. Hadi
irsinin yarımçıq öyrənilməsinın təkzibolunmaz faktıdır.
XX əsr Azərbaycan mətbuatını Cəlil Məmmədquluzadə,
Ömər Faiq Nemanzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Əli bəy
Dostları ilə paylaş: |