8
istifadə etdikləri rəqəmlər kimidir. Qədim yazıda istifadə etdiyimiz rəqəmlər isə şərq müsəlmanlarının istifadə
etdikləri rəqəmlərdir. Buna görə də avropalıların istifadə etdikləri rəqəmlərin sahibi də müsəlmanlardır.
Bir az da irəliyə doğru gedirəm. Qarşımızda bizi zəif hesab edib lovğalanan insanların hesablamalar
apararkən istifadə etdikləri metodları onlara verənlər də müsəlmanlardır. Bu necə olmuşdur? Baxın, şərqşünas
gəlib bizə deyir ki, müsəlmanlar qədim hindlilərdən, misirlilərdən və yunanlardan elm öyrənmişdir. Bu necə
öyrənmədir ki, qədim Yunanıstanda rəqəmlər 60-dan daha böyük deyildi, çünki qədim yunanların neçə hərfi
vardırsa, o qədər də rəqəmləri vardı, yəni hərflər bitir, rəqəmlər də bitir. Müsəlmanlar gəlib deyirlər ki, “bizim
geniş üfüqümüzə sizin bəsit kitablarınız kifayət etməz”. Biz yeni bir rəqəm sistemi quracağıq. Məsələn, “bir”
rəqəmini götürək. Bunu belə, (1) işarəsi ilə ifadə edəcəyik. Bunu belə yazıb qarşısına bir nöqtə qoysanız, bu o
zaman (10) olacaq, iki nöqtə qoysanız, (100) olacaq, üç nöqtə qoysanız, (1000) olacaq, – deyib bugünkü
“onluq” (“əşəri”) sistem dediyimiz sistemi kəşf edirlər.
Bununla sonsuz sayı ifadə etmək mümkün olur. Ardı var. Bu onluq sistemi kəşf etməklə bugünkü toplama,
çıxma və bölmənin də prinsiplərini ortaya çıxarırlar. Halbuki qədim yunanlar toplama, çıxma, vurma və bölmə
əməliyyatlarını həyata keçirə bilməzdilər, çünki onların rəqəm sistemləri buna imkan vermirdi. Bu cür toplama
və çıxmaları yerinə yetirmək üçün çubuqlarla işləyirdilər. Müxtəlif ölçülərdə çubuqları uc-uca düzməklə
hesablamalar aparırdılar. Nəhayət, müsəlmanlar bunların etdiklərini araşdırdılar. Yetərsiz görüb bu onluq
sistemi gətirdilər. Bu onluq sistem insanlıq üçün edilən ən böyük xidmətdir. …
Müsəlmanlar “biz hər şeyi sizə veririk, amma yalnız bizim onluq sistemimizi özümüzə qaytarın” – desələr,
ortada Avropaya aid heç bir şey qalmaz, lakin bəylər gəlib deyirlər ki, bu sizin müsəlmançılıq dediyiniz şey
köhnəpərəstlikdir. Biz bu köhnəpərstliklə razıyıq, lakin bizim mallarımızı bizə qaytarın, qarşımıza çıxıb
“uzaqgörənik deyə artıq biz onluq sistemdən istifadə etməyəcəyik”, – deyin. Yeni bir hesablama metodu
gətirin, görək sizi. Bu cür hesablama metodlarını gətirən və bu cür elmləri insanlığa hədiyyə edən
müsəlmanlardır, lakin biz özümüzü tanıya bilmirik. Baxın, müsəlmanların gördükləri işlər bu qədər də bəsit
deyil. Müsəlmanlar cəbr elmini də kəşf etmişlər. Cəbr elmi dediyimiz bu elm nədir? Cəbr elmi sözü əl-Cabir
3
adlı İslam alimindən gəlir. Avropalılar da buna əl-Cabir deməyə dilləri dönmədiyi üçün, bunun oxunmasını
bacarmadıqları üçün əl-Cabir adını Alqebra deyə oxuyurlar. Bu gün İngiltərədə və Almaniyada nəşr olunan
bütün cəbr kitablarının üzərində Alqebra deməklə əl-Cabirin adına nisbətlə bu elmi liseylərdə cəbr deyə
oxuyuruq. Bunları kim kəşf etmişdir? Əlbəttə, müsəlmanlar kəşf etmişlər. Yaxşı, bu Cabir nə etmişdir? Cabir
qədim yunanların və hindlilərin etdiklərini araşıdrmışdır, lakin şərqşünasların dediyi kimi onlara sahib
çıxmamışdır. Bəs nə etmişdir? Onların araşdırdıqları məsələlərə baxmış, bəzi cəbr məsələlərini üçbucaqlarla,
həndəsi şəkillərlə həll etdiklərini görmüşdür, çünki cəbr elmi qədim Yunanıstanda, Misirdə və Hindistanda yox
idi. Cabir bəzi böyüklükləri hərflərlə göstərərək bugünkü cəbrin əsaslarını ortaya qoymuşdur. Bu gün
təkəbbürlə qarşımızda söylədikləri bu elmin sahibi də Cabirdir… Yəni cəbrin sahibi də müsəlmanlardır. Bir
bərabərliyin iki tərəfinə eyni miqdar əlavə edilərsə, çıxılarsa, vurularsa və ya bölünərsə, bu bərabərlik
pozulmaz, – deyən Cabirdir. Cabir nə etmişdir? Öz kitabında birdərəcəli və ikidərəcəli tənliklərin həllini
göstərmişdir…
Eyni zamanda üçdərəcəli tənliklərin həllini vermişdir. Ayrıca kvadrat kökü oxuyan tələbələrimizin çoxu
üçdərəcəli tənlikləri həll edə bilmirlər, lakin Cabir, yəni müsəlmanların elmləri inkişaf etdirdiyi dövrün böyük
bir alimi olan əl-Cabir, üçüncü dərəcəli tənlik həll etməyi göstərmiş və həm də bütün bunların yanında kub kök
almağı da göstərmişdir. Bunlar elə böyük məsafələrdir ki, bu məsafələri keçmiş bəsit vəziyyətindən alıb
aparmaq yalnız müsəlmanların fərasəti ilə mümkün olmuşdur. Peyğəmbərimiz buyurur ki: “Möminin
fərasətindən qorxun. Onlar Allahın nuru ilə baxırlar”. Bu baxış yalnız mənəvi sahədə olmamışdır, maddi
sahədə də olmuşdur. İslam alimlərinin bu elmlərə gətirdikləri qayda-qanunları araşdırdığımız zaman insan
heyran qalır. Bunlar bu böyük nüfuzu, bu böyük intizamı necə qurmuşlar, – deyə heyrət edərsiniz, çünki
qədimdə çubuqlarla, şəkillərlə bu məsələlərin həll edilməsi haradadır? Bu gün on əsr keçməsinə baxmayaraq,
hələ də Cabirin gətirdiyi elmin yerinə daha yaxşısını gətirmək mümkün olmamışdır. Haydı uzaqgörənlik edin
görək sizi … Bizim cəbrdə istifadə etdiyimiz sıfır məfhumunu da müsəlmanlar gətirmişlər. Bugünkü cəbrin ən
yüksək qisimlərini göstərən limit hesabları vardır.
Müsəlmanlar həm də loqarifmi kəşf etmişlər. Loqarifm cədvəllərini və loqarifm məfhumunu ilk dəfə kəşf
edən əl-Xarəzmi
4
adlı İslam alimidir. Müsəlmanlar bütün bu riyazi kəşflərlə kifayətlənməmiş, həmçinin tarix,
fizika və kimya sahəsində də yeniliklər yaratmışlar. Yaxşı müsəlmanlar fizika sahəsində nə etmişlər?
Şərqşünasın dediyi kimi qədim yunan filminin göstərdiyini dərhal əxz etməmişlər. Bir misalla bunu başa
3
Burada Cabir ibn Həyyan yox, Cabir ibn Əfləh İşbili nəzərdə tutulur.
4
“Qeydlər və izahlar” bölməsinə baxın.