7
cazibəyə. Bir kayut dolu qaranlığa bir kənd gəldi. Bu kənd sahildə idi. Bu kəndin bircə qayığı da
yox idi, bircə balıqçısı, bircə dənizçisi də yox idi; çünki bu kəndə yaxın dənizin sahilləri sıldırım
qayalıqla hasarlanmışdı, bu qayalıqlar aşılmaz, keçilməz qala divarlarına oxşayırdı. Kəndin bəzi
sözəbaxmaz uşaqları bu qayalığa çıxmışdı, dənizə baxmışdı, dəniz bu uşaqları özünə çəkmişdi.
Gecələr şimşəklər oynayanda, göylər guruldayanda bu qayalıqda qığılcımlar çaxnaşırdı, bu
qayalıqdan qışqırtılar, bağırtılar qopurdu. Kəndin qocaları deyirdilər ki, o qışqırtılar, o bağırtılar
dənizdə batan uşaqların harayıdır, qayalıqda qalıb; o səslər qayalıqda dünya durduqca duracaq,
hər şimşək çaxanda, hər göy guruldayanda dənizdə boğulan uşaqlar öz atasını çağıracaq. Bir
gecə bu səsləri Tosu da eşitmişdi. Onda yaz idi. Atası şəhərdən hələ qayıtmamışdı. Nazlı
axşamdan yayma bişirmişdi, qablara çəkməmişdi, qazanı düşürdüb ocağın qırağına qoymuşdu.
Sonra durub çaya enmişdi, çay dərəsindən evə gec dönmüşdü. Gələndə saçları sulu idi, ağ
bezdən olan koftası canına yapışmışdı, ağ totuq üzü, ağ koppuş baldırları bir az da ağarmışdı.
Həmişə uzun görünən qara yupqası bu dəfə elə bil islanıb gizdəlmişdi, dizləri görünürdü.
Koftasının altından heç nə geyinmədiyi üçün şüşlənmiş sinəsinin gilələri bilinirdi. O yorğan-
döşəyi eşiyə çıxartdı, çırpdı, yatağı təzədən düzəltdi. Yastığı yumruqladı, qohazaqlandırdı. Özü
də bircə öz yatdığı yorğan-döşəyi çırpdı, öz yatağını təzədən düzəltdi, elə bil qonaq gələcəkdi,
onun yerində bu gecə qonaq yatacaqdı. – Nazlı xala, atam qonaq gətirəcək? – deyə Tosu özünü
saxlaya bilməyib xəbər aldı. Nazlı elə qaqqıldadı, elə güldü ki, elə bil iydə çiçəklərinin məstedici
ətri təkcə onların həyətinə, onların evinə doldu. Nazlının başı gülüşdən axdı, laylı, sulu saçları
ləpələndi, hər ləpə onun bir sağ lələyini gah o çiyninə, gah bu çiyninə, gah da sinəsinə atdı. Onun
sinəsi uçum-uçum uçundu. O ayaq üstə dura bilmədi, gedib təzəcə düzəltdiyi yatağa uzandı.
Tosudan utanmadı, bir az da yuxarı dartılmış yupqasını, yupqanın altından çıxıb yuxarı sivrilmiş
koftasını aşağı çəkdi. Arxası üstə bir xeyli qaldı, sonra yenə yanı üstə çevrildi, qolunun birini
yastığın altından saldı, birini də üstdən aşırdı, yastığı sinəsinə sıxdı. Tosunu çağırdı:
– Kişi görünmür ki?..
– Yox. Üzünü yastığa sürtdü, elə bil üzü yastıqda tüklü bir kişi üzü axtarırdı, o öz üzünü
bu tüklü üzə dalatmaq istəyirdi. Tosu ac olsa da yatmaq istəyirdi, çünki səhərdən bəri nə qədər iş
görmüşdü: tənəklərin arasındakı otu oraqla biçmişdi, həyətə daşımışdı, həyətə sərmişdi. Əlləri
tuluqlaşmışdı, gah çömbəltmə, gah da dizləri üstə işləməkdən yorulmuşdu. Lakin Nazlının bu
axşamkı gülüşü, bu axşamkı xumarı onun yuxusunu bir də qaçırdı... Atası əsgərlikdən gələndə
dava qurtarmamışdı. Atasını evə buraxmışdılar. Atasının bir gözünü güllə kor eləmişdi. Bir
qılçasının qom ətini çorpana dağıtmışdı. Atası axsayırdı. Qoltuq ağaclarını atıb xeyli gəzəndə
yaranın yeri zoqquldayırdı, şişirdi. Onda Tosunun anası səkkizcə gün idi ölmüşdü, yasa
gələnlərin ayağı onların evindən hələ üzülməmişdi. Anası kotançı idi, yer şumlayanda düzdə ilan
çalmışdı, həkimə çatdırana kimi nəfəsi getmişdi, bir də geri qayıtmamışdı...
Atası bir gün çantasından bir əsgər köynəyi çıxartdı, şəhərə getdi. Yola düşməzdən qabaq
həmin köynəyin cibindəki üçkünc məktubun üstünə-ünvanına baxdı. Məktubu qaytarıb öz
köynəyinin cibinə qoydu. Nə fikirləşdisə çıxartdı, məktubun qatını açdı, bir az ürəyində oxudu.
Gözləri dola-dola qatlayıb cibinə qoydu. Kirpiklərini çaldı, gözlərinin yaşını qurutmaq istədi,
oğlunun yanında ağlamaq istəmədi, lakin gözlərindən yaş süzələndi. Sonra məktubu bir də
çıxartdı, bir də açdı, bir az səssiz oxudu, səsini saxlaya bilmədi: «Məni gözləmə, Nazlı!..
Bilirsənmi nə deyirəm?.. Başını bulayırsan?.. Axı məndən asılı deyil, a bahar mehim, a dağlar
çiçəyim!..
Öləni də gözlərlərmi?!. Sənə son səsimi, son nəfəsimi göndərirəm, bir də... bir də... bircə
dəfə geyindiyim əsgər köynəyimi göndərirəm, bilirəm qıtlıqdır, bunu sat, ya da dəyiş, özünə bir
şey al. Əsgərin bundan artıq nəyi olar ki!.. Bir yarpağam-qopdum, neynim? Torpaqlara hopdum,
neynim? Bir mahnıyam-oxunmadım, bir ipəyəm toxunmadım...» Atası məktubu axıracan
oxumadı, məktubu bürmələyib şinelinin yan cibinə qoydu, qoltuq ağaclarını taqqıldada-
taqqıldada maşın yoluna sarı getdi. Evdən xeyli aralanandan sonra dayandı, dəsmalı ilə gözlərini
quruladı... Axşam qayıtdı, amma tək qayıtmadı, özü ilə əsgər dostunun arvadını da gətirib gəldi...
O gündən onların evinə ayaq basan olmadı, hətta Tosunun atasının qırxına da gəlmədilər. Orada-
8
burada deyirdilər ki, Mehdi gözü qızmışlıq elədi, qoymadı arvadın meyiti soyuya, heç olmasa
qırxı çıxa, nə dolanmamış külfəti vardı ki!. Kişi ölsə ən quşqutu arvad da belə abırsızlıq
eləməzdi, heç olmasa elə-günə baxardı, ağ saqqal-qara saqqal sayardı. Kəndə yaman pis dəb
saldı. Belə iş tutanlar deyəcəklər ki, kəndimizin ən ağıllısı Mehdi idi, o, bu körpünü salıbsa,
demək keçmək olar. Kənd, böyüklü-kiçikli, Mehdidən üz döndərmişdi. Kolxoz sədri «camaatdan
keçib» ona bir iş verə bilmirdi. Tosunun atası hər axşam idarəyə gedirdi, dilxor qayıdırdı. Sonra
heç getmədi. Bir gün şəhərə getdi, şinelsiz qayıtdı, bircə pud un gətirdi. Bir gün yenə getdi, bir
xəlçə aparıb getdi, boş qayıtdı. Üzü üstə düşüb yatdı. Xəlçənin puluna un almaq istəyəndə əli
cibinə yapışmışdı. Bir gün göllü kilimi qatlayıb çiyninə aldı... Belə-belə bir ucdan daşıdı, satdı,
aldı, gətirdi. Nazlıya heç nə demədi, heç nə bildirmədi. Bir axşam harasa əsəbi bir məktub yazdı.
Yumruğunu stola döyə-döyə yazdı, sanki kimdənsə öz haqqını tələb edirdi:
– Mən əsgər dostumun bir tikə çörəyə möhtac qalan həyat yoldaşını gətirib saxladığım
üçün təqsirkarammı? O pis yola düşməzdimi, məhv olmazdımı? Cəbhə sədaqətini, cəbhə
dostluğunu beləmi qoyarlar? İnsanlıq haçandan ləkə olub? Qeyrət nə zamandan namussuzluq
sayılıb? Mən Vətən yolunda gözümü qoyub gəlmişəm, yerişimi qoyub gəlmişəm, duruşumu
qoyub gəlmişəm, canımın özəyini qoyub gəlmişəm, qəstillə gəzirəm. Mənim yaşamağa haqqım
yoxdurmu?.. Atamın yumruqları havada oynayanda, «ağzından qan iyi gələndə» Nazlı taxtın
üstündə büzüşüb oturmuşdu, ağlayırdı. Birdən durdu, qapıdan çıxdı. Mehdi qoltuq ağaclarına
dirənə-dirənə onun arxasınca yeridi, qoltuq ağaclarının taqqıltısı həyətdə kəsildi, özü çağırdı:
– Nazlı!.. Elə bil gecə kor idi, dünya lal idi, Mehdinin ağzından çıxan ürəyini eşitmirdi,
indi harayına cavab verə bilmirdi. Elə bil Tosu bir vaxt anasından eşitdiyi əfsanəni görürdü. Bu
əfsanədə bir ağıllı qoca vardı, ağ saqqalı qurşağına çatırdı, üzünün nuru bir qaranlığa işıq idi,
bircə baxışı ilə ucalırdı, bircə himi ilə batan günəş günorta yerinə qayıdırdı, dağ çayı tərsinə
axırdı, bulaqlar mahnı oxuyurdu, qayalar əl çalırdı, quşlar oynayırdı, yerin qarnı bircə anda
əriyirdi, həmin yerdə bircə anda gül-gülü, bülbül-bülbülü çağırırdı, dünya qıpqırmızı qızarırdı,
göydən məlakələr nazil olurdu, məlakələr süzə-süzə oxuyurdu, oxuya-oxuya süzürdü. Bu qoca
nə istəsə edirdi. Dünya bu qocanın idi, hirslənəndə nəfəsi acı küləyə dönürdü, hər şeyi
dondururdu, ağacların yarpaqlarını tökürdü, dünyaya bir xəsəhal sarılıq bəxş edirdi; ürəyi
yumşalanda nəfəsi bahar mehi olur, dünya gülümsəyirdi... Bu qoca ilə bir şahın sözü düz gəlmir.
Şah havalı danışır, qocanı el içində xar etməyə çalışır. Çünki qocanın bir mahaldan yaxşı səs-
sorağı gəlirdi. Kimin yükü əyilsə, qocanın üstünə yüyürürdü. Kimin kələfi dolaşsa, qocadan
məsləhət alırdı, şahı adam yerinə qoyan yox idi. Şah qəzəblənir, deyir ki, bir dərədə iki axsaq
ceyran ola bilməz, onu bura, hüzuruma gətirin, döşləşək, kalamlaşaq, kim ərşin-gürşin sirrini
açarsa, kimi yerdə dura-dura göylərdən xəbər verərsə, kim övliyalardan, əmbiyələrdən,
ərənlərdən söz salıb hamını yuxuya verə bilərsə o şah olsun; kim bağlanarsa, boynu vurulsun.
Qocanı çox axtarırlar, tapa bilmirlər. Gedənlər üzüqara, şərməndə qayıdırlar. Şah gülür, deyir ki,
qoca cadugündür, bilir ki, əhli-iman yanında kələyi baş tutmayacaq, sınıxıb şah döşünə döyür,
öyünür. Kef məclisi düzəldirlər. İçir, keflənir, qocanın qarasınca yenə deyinir, yenə şeşələnir. Bu
vaxt qoca peyda olur. Əllərini göylərə qaldırır, göylərdən yuxu tökülür. Şah da, onun ətraf-
əyaları da yuxuya gedir. Ayılanda qocanı görmürlər. Şah qışqırır:
– Mənim köhlənimi tez yəhərləyin, mənim yaraq-yasağımı tez verin, qoşun tez hazır
olsun. O qoca yerin altında da, göyün yeddinci qatında da olsa tapılsın!.. Şah atlanır, atını çapır,
qoşun da dalınca. Toz göyə dirək olur. Atların kişnərtisindən qulaq tutulur. Şah birdən arxadan
bir səs eşidir. Atını saxlayır, qoşun dayanır, hamısı dala boylanır. Qocanı görürlər. Şah öz atını
pay-piyada qocanın üstünə səyirdir. Qocanın durduğu yer dənizə dönür. Dənizdə bircə cığır quru
qalır. Qoca bu cığırla şaha sarı addımlayır, şah da atını ona tərəf çapır, zağlı qılıncını oynada-
oynada, gürzünü başı üzərinə qaldırıb qocanı hədələyə-hədələyə çapır. Qoca dayanır. Birdən
dənizdə bir madyan görünür. Madyan kişnəyir. Şahın atının qarşısına çıxır, şahın atına yan vurur,
yenə özünü dənizə verir, kişnəyə-kişnəyə üzür. Şahın atı havalanır, madyana çatmağa can atır.
Şah köhlənin başını yığa bilmir, köhlən də dənizə cumur...