13
baxmaq, onların yurdunda alaçıq qurmaq həvəsi Nazlının anasını həmişə Qanlı dağlara
çəkmişdi... Nazlı onda anası ilə əvəlik yığmağa getmişdi. İki zənbilin ikisini də doldurmuşdular.
Bir aşırımın belinə qalxanda qabaqlarına qoyun sürüsü çıxdı. Sürünün itləri onların üstünə
tökülmüşdü. Ancaq onların yanına hansı çatdısa zingildədi, quyruğunu qısıb, qulaqlarını yapırdıb
peşman-peşman dala döndü.
– Ay ana, səni tanıdılar? – Nazlı sevinclə soruşdu. Sonra da keçir bütün qorxuları
ürəyindən qopan bir ah çəkdi:
– Nə yaxşı!..
– Yox, ay bala, məni necə tanıya bilərlər?! Nazlını heyrət bürüdü: – Bəs, bizi niyə
salamat buraxdılar? Anası bəxtiyar-bəxtiyar gülümsədi:
– Bizə it dəyməz!
– Elə niyə, ay ana? Anası köksünü ötürdü – özünü tərifləmək istəmədi, bunu bacarmazdı,
o, ömründə bircə dəfə də lovğalanmamışdı, əda ilə qürrələnməmişdi, özünün düzünü dilinə
gətirmək ona indi də çətin gəldi.
– Deyirlər, – deyə hər asan sözünü bir ağır tələdən güclə qurtarırmış kimi səsləndi, – bəzi
adamları it hürmür. Anası «bəzirganbaşını» yenə demədi, ortaya yalnız «karvanı» çəkdi. Nazlı
hər şeyin çürüyünü çıxaran yaşda idi, niyəsini öyrənməmiş anasının qolunu buraxmadı: – Necə
adamlara? Anası baxdı ki, Nazlının «niyə»ləri onu təngə gətirəcək, düzünü dedi:
– Ürəyi təmizlərə... İndi Güdmülün Bozdarla Qaravaşı da, ondakı kimi, onlara çatar-
çatmaz, quyruqlarını qısdılar, zingildədilər, Güdmülün sonrakı çağırışlarına baxmadılar, düz
fermaya yönəldilər. Güdmül mat qaldı. Az qala göydə quşu da tutan Bozdar bu boyda adamı
görmədimi!? Axı, o, indiyə kimi adamın arvadlığına-kişiliyinə, uşaqlığına-böyüklüyünə
baxmamışdı, çığırtısını göyə çıxartmışdı, cumduğu yerdən həmişə ağzıqanlı qayıtdı. Bəs indi
niyə qaraltıya uzaqdan hürüb gələn, sonra da kol-kolşana aldandığını bilən kimi qayıtdı?..
Kolxoz təzəcə qurulan vədə Güdmül arvadlı-uşaqlı kişi idi, o da artelə yazılmışdı. O günlərə
kimi qonşu kənddə bəyə nökərçilik etmişdi. Bəyin çarxı dönəndən sonra özünün beş-on davar-
duvarını da qabağına qatıb evlərinə gəlmişdi. Əvvəl bircə çanaq toxumluq əkin yeri olmayan
nökərə on çanaqlıq yer verilmişdi. Anbarı, bucağı taxılla dolmuşdu. Aynara, cortdana həsrət
qalan uşaqları indi yağa yavanlıq demirdilər. Kefinin kökələn, ağzının havası dağların qarını
vuran vaxt anası öldü. Onda onlara tanımadığı bir seyid gəlib çıxdı. Yaman dilli-dilavər kişi idi.
Yaman çox bilən idi, bilici idi. Dünyanın hər işlərindən xəbəri vardı. Keçmişdən, gələcəkdən elə
danışırdı ki, elə bil hamısını görüb gəlmişdi. Üzündən nur yağırdı. Söhbət eləyəndə elə bil
danışmır, nəğmə deyir, mahnı oxuyurdu. Səsində saz havaları çalınırdı. Avazında kərəmlərin,
dilqəmlərin eşqi, məhəbbəti tüğyana gəlirdi, vaqiflərin, ələsgərlərin gözəlləri bulaq başına enirdi,
dağların döşündə cilvələnirdi. O, bir gecə, hamı dağılışandan sonra, Güdmülə bir əfsanə danışdı.
Danışdı ki, bir kişi Məkkəyə gedirmiş. Neçə ay imiş ki, yolda imiş. Atı yorulubmuş, özünü yəhər
xurd-xəşil eləyibmiş. Azığı qurtarıbmış. Axşama hələ xeyli qalmışkən atını bir ərəb kəndinə
sürür, bir ərəbin doqqazında saxlayır. Evi çağırır. Evin kişisi onun qabağına çıxır. Yolçu deyir:
– Məni bu gecəlik Allah qonağı edərsinizmi? Ərəb əllərini göylərə açır:
– Allaha da qurban olum, qonağına da!.. Yolçunun atı tövləyə çəkilir, arpa-saman verilir,
özünə da aş bişirirlər, xurma verirlər. Qonaqla ev yiyəsi ədəb-ərkandan, din-məzhəbdən,
Allahdan, onun yerdəki rəsullarından söhbət açırlar, bir-birinə aman-iman verə-verə danışdıqca,
danışırlar. Gün batabatda yolçu görür ki, ev yiyəsinin üzünü tük basır, qulaqları, boyun-boğazı
qıllanır, yalın əl-ayağı da uzun tük gətirir, həm də caynaqlanır, sir-sifəti insan şəklindən çıxır,
səsində də hərdən zingilti, mırıltı eşidilir. Ürəyi ağzına gəlir. Durub evdən çıxmaq, atını çəkmək,
yəhərə sarılıb bu kənddən baş götürüb qaçmaq, hey... qaçmaq istəyir. Ərəb qonağın qorxduğunu,
təlaş keçirdiyini başa düşür, utana-utana deyir:
– Qardaş, kəndimiz özün görürsən ki, çox böyük kənddir. Burdan salamat çıxsan da,
kənddən can qurtara bilməyəcəksən, çünki qaranlıq qarışır. Daha gecdir. Heç yana tərpənmə!..
Mən də durub gedirəm, sən qapını daldan möhkəm bağla, heç kimi, heç nəyi içəri buraxma!..
Dərdimizi sənə sabah danışaram... Ərəb çıxır, qonaq da onun dediyini yerinə yetirir. Axşam
14
namazı qılır. Allaha dua edir, yalvarır ki, ey xudavəndi aləm, sənin varlığına şəkk eləyən
kafirdir! Sən haqsan, həqiqətsən, sən yeri-göyü, bu qədər külli aləmi, cəmi məxluqatı yoxdan,
xəlq eləyənsən. Hərəyə bir qismət vermisən, içində acısı da, şirini də var. Acını vermisən ki,
şirinin qədrini bilək. Enişə-yoxuşa, əyriyə düz qoşmusan ki, bizi bərkə-boşa çəkəsən, zülmə-
zillətə salasan, işimiz avand olsun, taxıl-tərnəmiz xeyir-bərəkətlə dolanda şadlığımızdan şitlik
eləməyək, yerimizdəcə fasfarağat oturaq. Amma, ey Tanrı, sən adilsən, aqilsən, hər şeyə
qadirsən, özün bilən yaxşıdır, bəs niyə hər şeyi tən bölməmisən? Birinə tamahı az, birinə çox
bəxş eləmisən, onları didişdirirsən, dalaşdırırsan, birini o birinə öldürtdürür, əhli-əyalını,
uşaqlarını başsız qoyursan! Sən niyə fürsəti zalıma, zülmü də məzluma vermisən? Sən
bilmirsənmi məzlumun yıxılmağı da ölməyi kimi bir şeydir? Bəs sən hamının Allahı deyilsənmi,
nə üçün birini döyən, o birini döyülən yaratmısan?.. Sonra, ey gözəgörünməz, bir sirrindən də
agah ola bilmirəm: bu paxıllığın sənə nə xeyri var ki, onu öz xilqətinin canına salışdırmısan? Sən
axı bilirdin ki, bu ilandır, əqrəbdir, insanın öz ürəyini, öz beynini çalır, sonra da adam başlayır öz
qohum-qardaşına ziyan vurmağa. Bəlkə paxıllığın at işləməz yollarla iş görən hünərinə inanıb
yer üzündə bərabərlik yaratmaq istəmisən? Sən özün bəşər, həyat, dünya tərzini düzəldəndə
gərək onun natarazlığını pozaydın, bu əyriliyi yox eləməkdən ötrü tərəzində paxıllıq pərsənginə
yer qoyaydın? Qonaq korafəhm adam deyildi. İlahiyyatı oxuyub axıra çıxmışdı. Dünyanın çox
yerini gəzmişdi. Çox aqillərlə görüşmüşdü. Hər aqildən bir şey görüb-götürmüşdü. Otları,
ağacları yaxşı tanıyırdı. Hər otun, hər ağacın xasiyyətinə bələd idi. Bilirdi ki, bu yilsizlərin də
arasında natarazlıq var. Bilirdi ki, onlarda da paxıllıq var, biri o birini saraldandır, soldurandır,
qurudandır. Qonaq dünyanın bu hikmətini hey düşünərdi, öz-özünə danışardı, bu sirrə vaqif
olmağa can atardı, lakin ona aydın olmayan bu qaranlıqdan çıxa bilməzdi. O, indi də beləcə
düşünəndə, bu qaranlıq içində çaşıb qalanda hər evin həyətindən, hər evin doqqazından bir sürü
it, küçük zingiltisi, ulartısı eşidir. Bir kənddə də bu qədər it olardımı?! Bu it sürüsü hürüşə-
hürüşə o it sürüsünün üstünə cumur, boğuşdurdular. Birdən bir neçə it sürüsü qonaq olan evin
doqqazına sonra da həyətinə doluşdu.
Boğuşa-boğuşa qapıya yaxınlaşdılar, qapını cırmaqlamağa başladılar. Bəzisi özünü
qapıya elə çırpırdı ki, az qala qapı dabanından çıxacaqdı. Qapını bircə saat belə cırmaqlasalar,
onun taxtasını didib caynaqlarında aparacaq, sonra da içəri təpiləcəkdilər. Qonaq bu qədər itin
ağzından salamat qurtara bilərdimi? Qonaq əvvəlcə duz daşını, sonra iri bir kötüyü də götürüb
qapının dalına yıxdı. İtlərin çaxnaşmasına səhərə kimi qulaq asdı, çimir eləyə bilmədi. Dan
yerinə səda düşəndə itlərin hürüşməsi seyrəldi, hava ağardıqca lap azaldı, bacadan içəri əməlli-
başlı işıq süzüləndə tamam kəsildi. Sonra azan səsi gəldi. Aradan xeyli ötmüş hər evin həyətində,
qonağın daldalandığı evin həyətində də şivən qopdu; böyüklər hönkürüşür, uşaqlar sızıldaşa-
sızıldaşa ağlaşırdılar. Şivən kəsildi. Qapı döyüldü. Qonaq ev yiyəsinin səsini eşitdi: – Mənəm,
daha qorxma, qapını aç! Qonaq qapını qorxa-qorxa açdı. Ərəb içəri girdi, gözləri hələ də yaşlı
idi. Dünən axşam üzünü bürüyən, uzana-uzana boyun-boğazını, qulaqlarını örtən tükdən, saç-
saqqaldan əsər-əlamət yox idi. Səsindəki mırıltı da silinib getmişdi. Sir-sifətindəki itlik də yoxa
çıxmışdı. O: – Əssalamun əleyküm; – deyə qapını divara yapışdırdı. Keçib palazın üstündə
bardaş qurdu. Qonağı da yanına çağırdı, yolçu da gedib əyləşdi. Ərəb onların kəndinə göylərdən
enən bəlanı danışmağa başladı. Söylədi ki, bir axşamüstü həyətdə arvadlı-uşaqlı oturmuşduq, çay
içirdik. Bir də gördük doqqazda bir kişi durub. Biz elə adam görməmişdik. Boyu çinar kimi uzun
idi. Ağ saqqalı sinəsini örtmüşdü. Gözlərində gün doğmuşdu. Üzü şavaqlı idi. Mənə elə gəldi ki,
dan sabahıdır, göylərdən qopub, bizim doqqaza gəlib, bizim kənddə heç vaxt gecə olmayacaq,
qaranlıq bizim kəndə heç vaxt gəlməyəcək, bu kişini bizim kəndə Allah göndərib, xeyir-bərəkət
aşıb-daşacaq; bir xurma ağacımız min olacaq, gəlirimizi yığıb-yığışdıra bilməyəcəyik... Mən
qalxmaq istəyirdim ki, Allah adamının pişvazına çıxam, pişvazında duram, Allah bizim uşağı
insafa gətirsin, iti qıs verdi. İt hürə-hürə gedib dayandı. Kişinin əlində qırmızı əsa vardı, əsasını
qaldırdı:
– Ay it, – dedi, – görüm bu kəndin insanlarını gecə itə, gündüz də adama dönsün! Demə,
bu kişi kəndimizdəki evlərin çoxunun doqqazına gedibmiş, hamısında da uşaqlar ona itləri qıs