Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Cahiliye Döneminde Lât Kültü
 
35
ği ilk an mutlaka putuna dokunurdu” bilgisi, her evde bu putlardan 
birinin bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır. 
4. Nabati Tanrısı Allat ve Arap Yarımadasındaki Tapınakları 
(Petra, Palmira, Cebel Remm, Busra, Akabe Körfezi civarı)
Yukarıda bir kısmını aktardığımız veriler Lât’ın Hicaz menşeli bir 
tanrı olmadığını ortaya koymak için yeterli değildir. Aksine gerek son 
zamanlarda yapılan araştırmalar gerekse değişik bölgelerde icra edilen 
kazılar söz konusu bu tanrının menşeinin Hicaz’ın dışı olduğunu açık-
ça  ortaya  koymaktadır.  Dahası  bu  veriler  Lât  ile  Nebatiler  arasında 
bir bağın bulunduğunu, hatta Nebatîlerin en önemli tanrılarından biri 
olduğunu da netleştirmektedir.
53
 Öyle ki Nebatiler onu sair ilahların 
annesi yani ana tanrıça olarak kabul ediyor,
54
 Petra şehrinin koruyu-
cu  tanrıçası  olduğuna  inanıyorlardı.  Her  ne  kadar  Petralıların  onun 
dışında farklı tanrıları bulunsa da Lât’ı hepsinin anası olarak gördük-
leri için onlardan üstün tutuyorlardı.
55
 Nitekim Petra kazılarında ele 
geçen bazı Nebati paralarının bir yüzünde Tiryanus’un, diğer yüzünde 
ise Lât’ın resminin bulunuyor olması da bunu desteklemektedir.
56
 
Arap  yarımadasının  değişik  bölgelerinde  keşfedilen  Hicr,  Salhad 
ve Tedmurlulara (mö:1.yy/ms 634) ait kitabelerde Lât’ın adına “Allat” 
şeklinde  rastlanmıştır.  Bu  da  Lât’ı  İslam  tarihçilerinin  iddia  ettikle-
rinden çok daha eski bir tarihe yerleştirmektedir.
57
 Tedmurluların dı-
şında Medyenliler ile Lihyaniler de ona ibadet ediyordu.
58
 Dahası bazı 
Semudi kitabelerinde bu isim, aynen Kuzey Arabistan’da kullanıldığı 
şekliyle yani “Lât” biçiminde yer almaktadır.
59
 Keza Irak’ın kuzeyinde 
yer  alan  antik  Hatra  kentinde,
60
  Iraklı  arkeologlar  tarafından  1975-
1976 yıllarında yapılan kazılarda şehir merkezinde yer alan Lat ma-
bedinde  bazı  kitabelere  rastlanmıştır.  Bu  kitabelerde  bahis  mevzuu 
53  Bkz. Muhammed İbrahim Feyyumî, Tarihu’l-Fikred-Di, Fikr ed-Dini el-Cahilî, Beyrut 1994, 
266; Bkz. Tevfik Beru, Tarihu’l-Arab el-Kadim, Daru’l-Fikr, yy 2001, 109.
54  Bkz. Feyyumî, 415.
55  Bkz. Muhammed Beyyumî Mehran, Dirâsâtun fi tarihi’l-Arab el-Kadim, Daru’l-Ma’rifeti’l-
Camiiyye, İskenderiye ty, 468.
56  Bkz. Lütfi Abdulvahhab, el-Arab fi Asri’l-Kadime, Daru’l-Mearif el-Camiiyye, yy, ty, 446.
57  Bkz. Cevad Ali, VI, 230.
58  Bkz. Feyyumî, 416.
59  Örnek kabilinden bkz. David F. Graf and Michael J. Zwettler, “The North Arabian “Tha-
mudic E” Inscription from Uraynibah West”, Bulletin of the American Schools of Oriental 
Research,
 The American Schools of Oriental Research yayınları, No. 335, (Ağustos 2004), 
s.57-58. 
60  Arapça  el-Hadr  yani  yeşil  anlamına  gelen  Antik  Hatra  kenti,  Kuzey  Irak’ta  günümüz 
Bağdat’ına 280; Musul’una ise 110 km mesafede olup Partlar tarafından bir sınır şehri ola-
rak inşa edilmiş ancak mahalli yöneticilerin hâkimiyetine bırakılmıştır. Bu şehirde başta 
Sümer-Akkad tanrısı Nergal, Yunan tanrısı Hermes, Arami tanrısı Atargatis ve Arap Allat 
olmak üzere birçok tanrının mabedi bulunuyordu. Hatra Unesco tarafından Dünya mirası 
kapsamında kabul edilmiş ve korunmaya alınmıştır. Günümüzde İŞİD’in hakimiyet sahası 
içerisinde kalmış onlar tarafından tahribata maruz kaldığı rivayet edilmektedir. 

---

36
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
tanrı hem Allat, hem de yalın haliyle Lât biçiminde geçmektedir.
61
 Bu 
tarihi  kentte  yapılan  kazılar  esnasında  Lât’a  ait  olan  bazı  steller  de 
bulunmuştur.  Bu  stellerden  birinde  Lât  ortada,  bir  tarafında  Uzza, 
diğer tarafında ise Menat ayakta durmaktadır. Her üçü de kadın olup 
bir aslanın üzerinde tasvir edilmişlerdir. 
Resim 1: Allat (Ortada), Menat ve Uzza’ya ait olduğu iddia edilen bu kabartma Hatra 
arkeolojik kazıları esnasında bulunmuş olup Bağdat müzesinde korunmaktadır.
62
 
Lât’ın menşeinin İslam’dan çok öncelere dayandığını gösteren veri-
lerden bir başkası Yunan tarihçi Heredot’a aittir. Nitekim o milattan 
önce 525 tarihinde Akabe körfezi yakınındaki bölgede Lât adına inşa 
edilen  bir  mabetten  bahsetmektedir.
63
  Dahası  Heredot,  Lât’ı  Yunan 
mitolojisindeki ilahların anası Urania’ya benzeterek tanrıça olarak ka-
bul edildiğini söylemekte ve
64
 Arapların birçoğunun kendisine ibadet 
ettiklerini ilave ederek geniş bir coğrafyada ona ibadet edildiğini ifade 
etmektedir.
65
 
Lât, aynı zamanda bir başka Nebati kenti olan ve daha sonra Roma 
İmparatoru Marcus Ulpius Nerva (MS.93-116) tarafından fethedilen ve 
Roma’nın Arap bölgesinin başkenti haline getirilen Busra’nın (Bosra) 
61  Konu ile ilgili geniş bilgi için bkz. Wathiq I. Al-Salihî, “The Camel-Rider’s Stele and Rela-
ted Sculpture from Hatra” Iraq Vol. 60, Bağdat 1998, 103. 
62  Bkz. Shinji Fukaî, “The Artifacts of Hatra and Parthian Art” East and West, Vol. 11, No. 
2/3, Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente (IsIAO) yayınları, June - September 1960, s. 
155-156.
63  Bkz. Abdulaziz Salih, Tarihu Şiph el-Cezireti’l-Arabiyye fi asri’l-kadim, Kahire ty, 127.
64  Bkz. Tevfik Beru, 294.
65  Bkz. Lütfi Abdulvahhâb, 172.

---

Cahiliye Döneminde Lât Kültü
 
37
da  tanrılarından  biri  idi.
66
  Busra’ya  Petra’dan  getirildiğini  kabul  et-
mekle beraber miladi ilk asırlarda ona buralarda ibadet edildiğini not 
etmek gerekir.
67
 Kaldı ki Lât’a Nebatilerin bir başka tarihi kenti olan 
Palmira’da da ibadet ediliyordu. Bu tarihi kentte yapılan kazılarda ona 
ait bir de tapınak bulunmuştur.
68
 
Resim 2: Suriye Palmira’daki Allat Mabedi.
69
 
Lât’a ait tapınaklardan bir başkası ise Ürdün’de Vadi Remm deni-
len bölgede tespit edilmiştir. Ürdün’ün en yüksek ikinci noktası ola-
rak kabul edilen Cebelu Remm’in eteklerinde tespit edilen bu tapınak 
1931  yılında  M.  R.  Savignac  &  G.  Horsfield  tarafından  keşfedilmiş-
tir. Nebatilere ait olan bu tapınak, tarihi Medyen sınırları içerisinde, 
Akabe’nin 50 km doğusunda yer almaktadır. Bu tapınağın içerisinde, 
kuzey  duvarlarında  yer  alan  kitabe  beş  satırdan  oluşmakta  olup  üç 
satırı Arapça iki satırı ise Semud lehçesi ile yazılmıştı. Bu güne ulaşan 
en eski Arap kitabelerinden biri olup miladi 300 ile 350 yılları arasına 
tarihlendirilmiştir.
70
 Yazıtın bulunduğu Lât tapınağının ise bu tarihten 
daha  eski  olduğu  ortaya  çıkmıştır.  Buradaki  kitabenin  ilk  satırında 
66  Bkz. F.E. Peters, “The Nabateans in Havran”, Journal of the American Oriental Society, 
Vol. 97, No. 3 (Jul. - Sep., 1977), s. 273. 
67  Bkz. Robert North, “Jordan Archeology Conference at Oxford”, Orientalia, NOVA SERI-
ES, Vol. 50, No. 4 (1981), 424. 
68  Bu mabet ile ilgili geniş bilgi için bkz. Michel Gawlikowski, “Le Temple D’Allat A Palmyre” 
Revue Archéologique
, Nouvelle Série, Fasc. 2, Universitaires de France Yayınları, Paris 
1977, ss. 253-274. 
69  Bu  resim  Hendrik  J.W.  Drijvers  and  H.H.W.  Drijvers,  “A  New  Sanctuary  at  Palmyra”, 
Archaeology
, Vol. 31, No. 3, Archaeological Institute of America Yayınları, Amerika Ma-
yıs-Haziran 1978, s. 60’den alınmıştır. 
70  Geniş  bilgi  için  bkz.  James  A.  Bellamy,  “Two  Pre-Islamic  Arabic  Inscriptions  Revised: 
Jabal Ramm and Umm Al-Jimâl” Journal of the American Oriental Society, Vol. 108, No. 
3 (Jul. - Sep., 1988), s.370. 

---