Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

64
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
(darâib) (meks/mekûs) alırlardı.
26
 Kral ve kabile reisleri bu vergiyi alır-
ken çok zulmettiklerinden ve miktarı artırdıklarından dolayı cahiliye 
dönemindeki  bu  uygulamalardan  şiirlerde  şikâyetlerin  yer  aldığı  gö-
rülür.
27
Allah, meks vergisini alanları sırtlan ve kurda çevirdi. Bu nedenle Ümmü 
Amr bu ikisinin neslinden oldu.
28
Câbir b. Hanî et-Tağlibî’ye ait bir şiirde de şöyle ifade edilmiştir:
Krallar bizden utanmaz mı, mahremlerimizden/kutsallarımızdan korkmaz 
mı kan kanla yok olmaz.
Irak pazarlarının tamamında itâve vardır, kişinin sattığı her şeyde dirhem 
vergisi (meksu dirhem) vardır.
29
Ayrıca  şairin  “Devenin  üzerinde  taşınan  her  yükten,  onun  adına 
deve  yükü  meksi  ve  gemi  meksi  (vergisi)  vardır”  şiirinde  geçtiği  gibi 
denizlerde gemi sahiplerinin taşıdığı mallara karşılık da meks vergisi 
tahsil edilirdi.
30
 Bu meksin, ticaret ve gümrük vergisi olarak onda bir 
(öşür) oranında alınan vergiyi ifade ettiği ve bu vergiyi çarşı, panayır 
ve sınır boylarındaki muayyen yerlerden “aşşâr” denilen vergi toplayı-
cıları  tarafından  alım-satımı  yapılan  mallardan  veya  altın  cinsinden 
aldıkları
31
 ifade edilir. Emirlerin cahiliyede öşür ismi altında aldıkla-
rı  bu  vergiyi  İslam  bilginleri  zekât  ve  sadaka  olarak  yorumlamışlar-
dır.
32
 İslam hukukunda da ticaret mallarından öşür ve haraç namıyla 
alınacak olan “meks” adında bir başka vergi türünden ve bu vergiyi 
toplayan  kişilere  “mekkâs/gümrükçü”  adı  verildiğinden
33
  bahsedil-
miştirSöz konusu çağın bir uygulaması olan meks hadislere de konu 
26  Subhî  Mahmasânî,  el-Evdâu’t-Teşriiyye  fi’d-Düveli’l-Arabiyye,  Dâru’l-İlm  li’l-Melâyîn, 
4. Bsk., Beyrut-Lübnan 1981, s. 81; Takkûş, a.g.e., s. 102; İrfân Muhammed Hamûr, 
Esvâku’l-Arab
, Dâru’ş-Şûrâ, Beyrut 1979, s. 57-58.
27  Câhız, el-Hayavân, c. VI, s. 391; İbn Manzûr, Lisânu’l-‘Arab, c. VI, s. 220, (m-k-s, mad.); 
Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XVI, s. 514, (m-k-s, mad.).
28  Cahiliyede meks, itâve ve haraç vergisi alanların zulümleri sebebiyle Allah’ın onları, kur-
da ve sırtlana (meshettiği) çevirdiğine dair bedevî Arapların itikat ve iddiaları konusunda 
bkz. Câhız, el-Hayavân, c. VI, s. 357, 391-392. 
29  el-Mufaddal  b.  Muhammed  b.  Ya’lâ  b.  Sâlim  ed-Dabbî,  el-Mufaddaliyât,  (Tah.  Ahmed 
Muhammed  Şâkir-Abdüsselâm  Muhammed  Hârûn),  Dâru’l-Meârif,  6.  Bsk.,  Kâhire  ty., 
s. 211; Câhız, el-Hayavân, c. VI, s. 391; c. I, s. 215; Alî b. Süleymân b. el-Fadl Ebu’l-
Mehâsin el-Ahfeş el-Asğar, el-İhtiyâreyn, (Tah. Fahruddîn Kabâve), Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 
Beyrut-Lübnân,  Dâru’l-Fikr,  Dımeşk-Sûriye,  1.  Bsk.,  1999,  s.  333;  Ebu’l-Ferec  el-
Muâfî b. Zekeriyyâ b. Yahyâ el-Cerîr en-Nehrevânî, el-Celîsu’s-Sâlihu’l-Kâfî ve’l-Enîsu’n-
Nâsihu’ş-Şâfî
, (Tah. Abdulkerîm Sâmî el-Cündî), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Bsk., Beyrut 
2005, s. 382; Ahmed Erham Habbû, Târîhu’l-‘Arab Kable’l-İslâm, Müdîriyyetu’l-Kütübi 
ve’l-Matbû‘âtu’l-Câmi‘iyye, yy. 1996, s. 241.
30  Câhız, el-Hayavân, c. VI, s. 391-392.
31  Cevad Ali, a.g.e., c. XIV, s. 162; Bakkal, a.g.e., s. 196.
32  Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XV, s. 438, (b-h-s, mad.); Kur’ân’da ve İslam’ın ilk asırlarında zekât 
manasında kullanılan “sadaka ve sadakât” kavramları ne yazık ki daha sonra Allah rızası 
için fakire hibe olarak verilen mal olarak ıstılahlaştırılmıştır. Bkz. Bilmen, a.g.e., c. IV, s. 
284.
33  Bilmen, a.g.e., c. IV, s. 76.

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
65
olmuştur. Hz. Peygamber, Hicaz bölgesinde aşırılıkları olan bu vergi-
ye  şahit  olduğundan  dolayı  meks  sahibinin  cennete  giremeyeceğini, 
ateşte olacağını ifade etmiş
34
 ve kendisinden meksin büyük bir günah 
olduğunu haber veren hadisler nakledilmiştir.
35
c. Hakku’l-Murûr (Transit Vergisi)
Cahiliye döneminde Arap yarımadasında bir devletin yahut bir ka-
bilenin  ticarî  kervanı  diğer  kabilenin  topraklarından  geçtiği  zaman, 
çölde kervana rehberlik etme, Arap zü’bân, seâlik ve kuttâu’t-tarikle-
rin saldırılarından kervanı koruma, gitmek istediği belde ve pazarlara 
kadar kendi topraklarında kervanın emniyetini sağlama karşılığında 
“hakku’l-murûr” adında bir vergi alınırdı. Aksi takdirde kafile sahiple-
rinin, toprak sahibi kabilenin izni ve himayesi olmadan uzun mesafeli 
çöl topraklarını, baskın ve çapula, tehlike ve helake maruz kalmadan 
emniyet içinde geçmeleri kolay değildi.
36
 O bakımdan kafile sahibi tüc-
carlar, kabile reislerini murûr hakkını ödeme karışlığında geçişlerine 
izin vermeye ve onları himaye etmeye ikna etmek durumunda idiler. 
Anlaşma yapıldıktan sonra eğer kafile bir saldırıya maruz kaldığında, 
kuttau’t-tarikler  onlara  saldırmaya  çalıştıklarında  mevcut  toprakları 
hâkimiyetinde  bulunduran  kabile  reisinin,  bu  saldırganları  takip  ve 
tedip etmesi ve ele geçirdikleri malları sahiplerine iade etmesi kabile 
reisinin görevleri arasında sayılıyordu. Kafileler işte bu şekilde çölleri 
ve uzun mesafeleri katediyordu.
37
 Hatta çöl sakinlerinin, kafilelerden 
alınan bu transit hakkı için (hakku’l-murûr) birbirleriyle mücadele et-
tikleri ve savaştıkları da vakiydi.
38
 
Cahiliye Arapların içtimaî ve iktisadî yapılarına ışık tutan Kur’ân, 
Mekke Araplarının, yazın Şam’a kışın Yemen’e ticarî yolculuklarında 
kafilelerinin emniyet ve güven içindeki geçişlerini sağlamak, onları sal-
dırılardan korumak için, Acem, Şam, Mısır, Habeş, Gassân ve Roma 
kralları ile ahit ve anlaşmalar yaptıklarına atıf yapmış ve onların bu 
hallerini resmetmiştir.
39
 Kuzey’e ve Güney’e bu ticarî seferleri yapan ve 
34  Ebû Dâvud Süleymân b. el-Eş‘âs es-Sîcistânî, Sünen, (Tah. Muhammed Muhyiddîn Ab-
dulhamîd), el-Mektebetu’l-Asriyye, Saydâ-Beyrut ty., Harac, 7; Ebû Abdillâh Ahmed b. 
Muhammed b. Hanbel b. Hilâl b. Esed eş-Şeybânî, Müsned, (Tah. Şuayb el-Arnavût vd.), 
Müessesetu’r-Risâle, 1. Bsk., yy. 2001, c. XXVIII, s. 211; Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb b. 
Mutîr el-Lahmî, Ebu’l-Kâsım et-Taberânî, Mu’cemu’l-Kebîr, (Tah. Hamdî b. Abdilmecîd es-
Selefî), Mektebetu İbn Teymiyye, 2. Bsk., Kâhire 1994, c. V, s. 29; İbn Manzûr, Lisânu’l-
‘Arab
, c. VI, s. 220, (m-k-s, mad.).
35  Nehrevânî, el-Celîsu’s-Sâlih, s. 382.
36  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 313.
37  Cevad Ali, a.g.e., c. XIV, s. 13.
38  Cevad Ali, a.g.e., c. XVI, s. 105.
39  Bkz. Kureyş, 110/1-4; Süheylî, er-Ravdu’l-Ünf, c. I, s. 162; Ahmed İbrâhîm eş-Şerîf, Me-
kketu ve’l-Medînetu fi’l-Câhiliyyeti ve Ahdi’r-Resûl
, Dâru’l-Fikri’l-Arabiyyi, yy. ty., s. 118; 
Efğânî,  Esvâku’l-Arab,  s.  148-154;  Tevfik  Berrû,  Târîhu’l-‘Arabi’l-Kadîm,  Dâru’l-Fikri’l-
Mu‘âsır, 2. Bsk., Dımeşk-Suriye 1996, s. 240.

---