Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

70
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
Kusay b. Kilâb ve Kureyş de Mekke ahalisi dışındaki yabancı insan-
lardan, Mekke’ye giren Rum tüccarlardan öşür vergisi alırdı.
68
 Bütün 
pazarlarda alışveriş yapanlardan öşrü tahsil eden “aşşârûn”,
69
 “aşşâr/
sahibul-meks”
70
  denen  görevliler  bulunurdu.  Hamidullah,  Mekke’de 
Amâlikalılar  döneminden  beri  öşür  vergisinin  alındığını  ve  Kusay’ın 
Mekke’ye  gelen  herkese  öşür  vergisini  vazettiğini  belirtse  de  ondan 
sonra  öşür  vergisinin  alınıp  alınmadığının  tam  olarak  bilinmediğini, 
çünkü Mekke’de ziraatçilik olmadığından arazi vergisinin söz konusu 
olmadığını ve hayvanlardan kabile reislerine muayyen bir yüzdeliğin 
ödenip ödenmediğinin malum olmadığını kaydeder.
71
d.3. Romada
Sadece  Araplarda  değil  Rumlarda  da  bu  öşür  vergisi  mevcut  idi. 
Roma’da  da  o  dönemde  vergileri  toplamak  için  büyük  müesseseler 
kurulmuştur.
72
 Arap tüccarlar, Busra ve Gazze gibi Şam beldelerine 
ticaret için gittiklerinde buraların pazarlarında Rumların kendilerine 
belirlemiş  oldukları  öşür  vergisini  onlara  ödemekteydiler.  Çarşı  pa-
zarlardan alınan vergiler ticaret, sınır boylarından alınan vergiler ise 
gümrük  vergisi  mahiyetinde  idi.
73
  Hatta  Gassanilerden  olan  Selâme 
b. Ravh b. Zenbâ’ el- Cüzâmî’nin Rumların öşürcüsü olduğu, bundan 
dolayı  Medineli  Şair  Hassân  b.  Sâbit’in  şiirlerinde  bu  kişinin  hicve-
dildiği görülür.
74
 Aynı şekilde Zenbâ’ b. Ravh b. Selâme b. Haddâd b. 
Hadîde’nin de cahiliye döneminde Mekkelilerden ve Hz. Ömer’den öşür 
aldığı dolayısıyla da Ömer b. Hattâb’ın bir şiirde onu hicvettiği ifade 
edilmiştir.
75
1. Bsk., yy. 2000, c. I, s. 465-467; Muhammed b. Ahmed b. ez-Ziyâ, Târîhu Mekketi’l-
Müşerrefeti  ve’l-Mescidi’l-Harâmi  ve’l-Medîneti’ş-Şerîfeti  ve’l-Kabri’ş-Şerîf
,  (Tah.  ‘Alâ 
İbrâhîm  Eymen  Nasr),  Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,  2.  Bsk.,  Beyrut-Lübnan  2004,  s.  51; 
Ahmed b. Abdilvahhâb b. Muhammed b. Abdiddâim el-Kureşî Şihâbuddîn en-Nüveyrî, 
Nihâyetu’l-Erab  fî  Funûni’l-Edeb
,  Dâru’l-Kütübi  ve’l-Vesâîki’l-Kavmiyye,  1.  Bsk.,  Kâhire 
1423,  c.  XVI,  s.  22;  Ahmed  b.  Alî  b.  Ahmed  el-Fezârî  el-Kalkaşendî,  Subhu’l-A’şâ  fî 
Sınâati’l-İnşâ’
,  Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,  Beyrut  ty.,  c.  IV,  s.  267;  Hüseyin  Abdullah  Ba 
Selâme, Tarîhu’l-Ka’beti’l-Muazzama İmâretühâ ve Kisvetühâ ve Sedânetühâ, et-Tab‘atü’s-
Sâniyetü, Cidde el-Memleketü’l-Arabiyyetü’s Sûdiyyetü 1982, s. 302-303.
68  Hüseyin  b.  Muhammed  b.  el-Hüseyin  ed-Diyârbekrî,  Târîhu’l-Hamîs  fî  Ahvâli  Enfüsi’n-
Nefîs
, Dâru Sâdr Beyrut ty.,c. I, s. 155; Fâsî, Şifâu’l-Ğerâm, c. II, s. 89; Seyyid Abdulazîz 
Sâlim,  Târîhu’l-Arab  fî  Asri’l-Câhiliyye,  Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye,  Beyrut  ty.,  s.  260; 
Avâtıf Edîb Selâme, Kureyş Kable’l-İslâm Devruhe’s-Siyâsî ve’l-İktisâdî ve’d-Dînî, Dâru’l-
Mürîh,  Riyâd  1994,  s.  235;  Burhâneddîn  Dellû,  Cezîretu’l-Arab  Kable’l-İslâm,  Dâru’l-
Fârâbî, 2. Bsk., Beyrut-Lübnan 2004, s. 148.
69  İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IV, s. 570, (a-ş-r, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XVI, s. 514, 
(m-k-s, mad.); İbnu’l-Esîr, en-Nihâye, c. III, s. 239.
70  İbn Sîde, el-Muhassas, c. III, s. 433; Habbû, Târîhu’l-‘Arab, s. 241.
71  Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 141-142; Bakkal, a.g.e., s. 197.
72  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 300.
73  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 308; Bakkal, a.g.e., s. 200.
74  Hassân b. Sâbit, Dîvânu Hassân b. Sâbit, (Tah. Velîd Arafât), Dâru Sâdr, Beyrut 1974, c. 
I, s. 229; Cevad Ali, a.g.e., c. VI, s. 128.
75  Bkz. Ebû Bekr Muhammed b. el-Hüseyin b. Düreyd el-Ezdî, el-İştikâk, (Tah. Abdüsselâm 
Muhammed Hârûn), Dâru’l-Ceyl, 1. Bsk., Beyrut Lübnân 1991, s. 376; Herevî, Tehzîbu’l-

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
71
Sonuç  olarak  İslam’ın,  çarşı  pazarlarda  ticaret  mallarından  onda 
birlik oranında alınan bu vergileri cahiliye uygulaması sayarak Müslü-
manlara kolaylık olsun diye iptal ettiği,
76
 bunun iptaline ve insanlara 
öşür koyanların zemmine ilişkin hadislerin yer aldığı
77
 ileri sürülse de 
bu uygulama ziraî ve ticarî bütün mallardan vergiyi içine alan zekât ve 
öşür çatısı altında İslam’la devam etmiştir. Özelde Hicaz bölgesi genel-
de de Arap yarımadası kültürünü teneffüs eden Kur’ân, mahsullerden 
ve hayvanlardan, diğer ticarî mallardan İslam öncesi kültürlerde ilah-
lara ve mabede (otoriteye) taktim yapma geleneğini devam ettirmiş ve 
bu uygulamalar Kur’ân’a zekât, öşür, sadaka ve infak şeklinde intikal 
etmiştir. Ancak Kur’ân tamamen vakıanın belirlenimi altında kalma-
mıştır. Bu kostümlere kendi boyasını katmak suretiyle bir dönüşüm 
gerçekleştirmiştir. Bu dönüşüm de daha önce yarı dinî nitelik arz eden 
bu vergilerin pek çok ayette ifade edildiği gibi bir inancın vasfı haline 
getirilmiş olması
78
 ve bu malların sarf yerleridir. Bu dinî vergiler İslam 
öncesi dönemde dinî müesseselere, din adamlarına, mabede ve ibadet 
işlerini yürüten kişilere harcanırken Kur’ân bunları fakir ve muhtaçla-
ra kanalize etmiş
79
 ve Allah için sarf etme anlayışını getirmiştir. O ba-
kımdan Kur’ân, bir yandan yerel Arap kültür kalıplarına bürünürken 
diğer yandan ilahi gayeye matuf bir değişim gerçekleştirmiştir.
Hicaz halkı ve Arap yarımadasının geri kalanlarının, topraklarının 
ürünlerinden öşür vergisi ödedikleri ve İslam’ın bu uygulamayı kabul 
ettiği  bir  gerçekliktir.  Bu  nedenledir  ki  Arap  toprakları  haracî  değil 
de  öşrî  arazi  olarak  kabul  edilmiştir.
80
  Arap  geleneğinde  varolan  bu 
öşür uygulamasına Kur’ân’da “O, çardaklı, çardaksız olarak bahçeleri, 
ürünleri çeşit çeşit hurmalıkları ve ekinleri, zeytini ve narı (herbiri) bir-
birine benzer ve (herbiri) birbirinden farklı biçimde yaratandır. Bunlar 
meyve verince meyvelerinden yiyin. Hasat günü de hakkını (öşürünü) 
verin, fakat israf etmeyin. Çünkü O, israf edenleri sevmez.”
81
 “Ey iman 
Luğa
, c. I, s. 155, (k-r-‘a, mad.) Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Muhammed el-Basrî 
el-Mâverdî, A’lâmu’n-Nübüvve, Dâru ve Mektebeti’l-Hilâl, 1. Bsk., Beyrut 1409, s. 208; 
Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Amr b. Ahmed ez-Zemahşerî, el-Fâik fî Ğarîbi’l-Hadîs ve’l-Eser, 
(Tah. Alî Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), Dâru’l-Ma’rife, 2. Bsk., 
Lübnân ty., c. I, s. 408, (d-b-l, mad.); İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. VIII, s. 264, (k-r-‘a, 
mad.);  es-Seyyid  Mahmûd  Şükrî  el-Alûsî  el-Bağdâdî,  Bulûğu’l-Erab  fî  Ma’rifeti  Ahvâli’l-
‘Arab
, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut ty., c. I, s. 261 vd.; Cevad Ali, a.g.e., c. VI, s. 210.
76  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 308; Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 213; Bakkal, a.g.e., s. 204-205.
77  Ahmed b. Hanbel, Müsned, c. XXIX, s. 438; İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, c. IV, s. 570-571, 
(a-ş-r,  mad.);  c.  IV,  s.  192;  Zebîdî,  Tâcu’l-Ârûs,  c.  XIII,  s.  45,  (a-ş-r,  mad.);  Cevad  Ali, 
a.g.e
., c. IX, s. 308.
78  Müminun, 23/4; Lokmân, 31/4; Neml, 27/3.
79  Bakkal, a.g.e., s. 205, 209.
80  Ebû Yûsuf Ya’kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa’d el-Ensârî, el-Harâc, (Tah. Taha Abdurraûf 
Sa’d-Sa’d Hasen Muhammed), el-Mektebetu’l-Ezheriyye, Tab‘atun Cedîdetun, yy. ty., s. 
82; Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 309; Grohmann, “Öşür”, İA, c. IX, s. 483.
81  Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin, Kur’an-ı Kerim Meâli, DİB, 17. Bsk., Ankara 2009, En’âm, 
6/141.

---