Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
,
 Yıl 2, Cilt 2, Sayı 2, Güz 2016 (93-112)
 
m
olla
 s
aDra
’
Da
 c
eBr
 
ve
 İ
htİYar
 P
roBlemİ
Sedat BARAN
*
 
Özet
Cebr ve ihtiyar meselesi İslam dünyasında dini kaygılardan ötü-
rü şiddetli tartışmaların konusu oldu. Bir grup yaratmada tevhid 
ilkesi ve Allah Teala’nın varlık alemine mutlak hakimiyeti düşün-
cesine  binaen  cebriyyeci  düşünceyi  savunurken  bir  diğer  grup 
da ilahi adalet düşüncesine binaen tefviz düşüncesini savundu. 
Molla  Sadra  bu  iki  düşünceyi  delilleriyle  açıklayıp  eleştirdikten 
sonra Meşşai filozofların konu hakkındaki düşüncelerini açıkladı. 
Akabinde de “İlimde derinleşen yakin ehlinin görüşü” ünvanıyla 
yeni bir teori dile getirdi. Hz. Ali’nin “Ne cebr ve ne de tefviz vardır. 
Bilakis ikisi arası bir şeydir” sözünden esinlenerek dile getirilen 
bu teoriye göre görme fiili hem göze hem de nefse nispet verildiği 
gibi beşeri fiiller de hem Allah’a hem de insanoğluna nispet veril-
mektedir. 
Anahtar Kelimeler: Cebr, İhtiyar, İrade, Tefviz, Eşaire, Mutezile, 
Molla Sadra
Abstract
“The issue of obligation and free determination had been subject 
to polemics due to religious concerns. One group defended carb-
riyya on the basis of the absolute sovereignty of God. While others 
argued the idea of indetermination in terms of divine justice. After 
explaining and critizing these thoughts, Molla Sadra gave expla-
nation to the opinions of the Ash’arites on the subject. And then 
he formed the basis of a new theory called “theory of ahl-i yakin” 
while getting inspired by the words of Ali b. Ebu Talib who says 
“there  is  neither  determination  nor  tawfiz,  indeed  it  is  between 
these” So to speak, human acts are related to both human beings 
and God.”
Keywords:  Obligation,  Determination,  Freedom,  Ash’airete, 
Mu’tazilite, Mulla Sadra 
1. Giriş
Cebr ve ihtiyar meselesi düşünce tarihi boyunca insanların zihnini 
meşgul eden problemlerden biri olmuş ve konu hakkında farklı ekol 
ve muhakkikler değişik düşünceler öne sürmüşlerdir. Birçok düşünür 
de konunun girift olmasından ötürü susmayı tercih etmiş ve bazen de 
bu alana girmeyi taraftarlarına yasaklamışlardır.
1
 Molla Sadra birçok 
insanın bu problemi çözmeye çalıştığını ancak konunun zor ve girift 
* 
Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi (baransedat@
gmail.com) 
1 
Muhammed Bakır b. Muhammed Taki b. Maksud Ali Meclisi, Bihar’ul-Envar’l-Câmia li-
Düreri  Ahbari’l-Eimmeti’l-Ethar
,  Kitab  Furuşiye  İslamiye,  Tahran  1354,  c.  6,  s.  110  ve 
Murteza Mutahari, Usul-i Felsefe ve Revış-i Realizim, Sadra, Tahran 1375, c. 3, s. 160

---

94
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
olmasından  ötürü  maksada  ulaşamadığını  ifade  ederek  şunları  söy-
lemiştir:  “Bu  konu  zor  ve  önemli  bir  konudur.  Çok  az  insan  bunun 
hakikatine vararak bu geniş yolu aşmıştır. Bu hususta görüşler farklı, 
mezhep ve istekler kısım kısım ve algılar değişik olup insanların dü-
şünceleri bulanıktır.”
2
 
Bu konunun zor ve girift olmasının nedeni ilahi iradenin varlık ale-
mindeki  mutlak  hakimiyetinin  benimsenmesiyle  insanın  nasıl  irade 
sahibi olabileceği problemini gündeme getirmesidir. Zira cebr ve ihti-
yar meselesinin öznesi olan insanın fiillerinde ilahi iradenin etkisinin 
olmadığının söylenmesi tefviz düşüncesine, bu fiillerin tahakkukunda 
insanın hiçbir etkisinin olmadığının söylenmesi ise cebr düşüncesinin 
benimsenmesine neden olur. Bir tarafı Hak Teala diğer tarafı insan ile 
ilintili olan bu konunun ne ilahi hakimiyet ne de beşeri irade ile çeliş-
meyecek şekilde çözüme kavuşturulmasının herkesin altından kalka-
mayacağı zor bir problem olduğu da aşikardır. 
Bütün  bu  zorluklara  rağmen  insanların  eyleme  döktükleri  fiilleri 
özgür iradeleri ile mi yoksa bu filleri eyleme dökmek zorunda olduk-
ları için mi yaptıkları soru ve problemine cevap bulmak amacıyla bazı 
düşünürler meydana çıkmışlardır. Yunanlı düşünürler arasında cebr 
ve ihtiyar meselesini düzenli bir şekilde ilk defa Nikomakhosa Etik adlı 
eserinde Aristo ele aldı.
3
 İslam dünyasında ise bu konu İslam’ın geldiği 
ilk dönemlerden itibaren Müslümanlar arasında gündemdeydi. Allah 
Resulü (s.a.s) ile muhalifleri yani Yahudiler, Hristiyanlar ve Müşrikler 
arasında  bu  hususta  tartışmalar  olmuştur.  Allah  Resulü  (s.a.s)’den 
sonra da bu tartışmalar devam etmiş ve bilhassa Müslümanların ge-
nel bir şekilde Eşari ve Mutezili diye iki gruba ayrılmalarına mütea-
kip, konu yeni bir hal almış ve şiddetli tartışmaların öznesi olmuştur.
4
 
Böylece İslam dünyasında “Mücebbire” denilen bir grup cebre inandı 
ve “Müfevveze” denilen bir diğer grup da insanın fillerinde mutlak öz-
gürlüğünü dillendirdi. İmamiye mütekellimlerinin ve Filozofların içle-
rinde olduğu bir grup da bu iki yol arasında başka bir yolu tercih etti.
5
 
Dolayısıyla  Molla  Sadra’nın  konu  hakkındaki  düşüncelerinin 
iyi  anlaşılabilmesi  açısından  söz  konusu  her  üç  düşüncenin  Molla 
2 
Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, Mustefevi, Kum 1404, c. 6, s. 369
3 
Muhammed Taki Caferi, Cebr ve İhtiyar, Muesese-i Tedvin ve Neşre Asar-ı Allame Caferi, 
Tahran 1377, s. 18
4 
Muhammed Hasan Kadrdan Karameliki, Nigah-ı Suvum bı Cebr ve İhtiyar, Pejohışgah-ı 
Ferheng ve Endişe İslami, Tahran 1384, s. 48-51
5 
Eb’ul-Hasan  Eşari,  Makalat’ul-İslamiyin,  el-Mektebet’ul-Asriye,  Beyrut  1416  c.  2,  s. 
219,  220,  228  ve  Ebû  Abdullah  Fahreddin  Muhammed  b.  Ömer  Fahreddin  er-Râzî, 
Muhassel’ul-Efkar
, Dar’ul-Kitab el-Arabi, Beyrut 1404, s. 280 ve Sadrüddîn Muhammed 
b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  Mecmua-i  Resail-i  Felsefi  (Risaletun  fi  Halk’il-Amal), 
Bünyad-ı Hikmet-i İslami Sadra, Tahran 1389, c. 2, s. 305-306

---