Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
 
95
Sadra’nın konuya yaklaşım tarzı esas alınarak incelenmesi gerekir. 
Bu yüzden bu makalede mevzu bahis düşünceler ana hatlarıyla ele 
alınacaktır. 
2. Mücebbire veya Cebriyyeci Düşünce
Cehm bin Safvan ve taraftarları ilahi kudret ve iradenin umumiye-
tini ve yaratmada tevhid ilkesini savunmak amacıyla salt cebre inan-
dılar ve insanın eyleme döktüğü bütün fiillerinin Hak Teala’nın mah-
lûku olduğunu söylediler.
6
 Bu gruba göre Hak Teala, kulun yaratıcısı 
olduğu gibi iyi ve kötü bütün fiillerinin de yaratıcısıdır. Fiillerin tahak-
kukunda kulun hiçbir şekilde irade ve seçimi söz konusu olmamakla 
beraber ne tesir gücü ne de kesbetme gücü vardır.
7
 Fiillerin kullara 
nispeti de mecazdan başka bir şey değildir.
8
 
Ebu’l-Hasan Eşari, Mutezile mektebinden yüz çevirdiğinde “Fiille-
rin yaratılması” inancını benimsedi. Ancak Cehm bin Safvan ve taraf-
tarlarının savundukları salt cebr inancının kötü sonuçlarından kur-
tulmak için daha önce Hüseyin Neccar ve Dırar bin Amr tarafından 
dillendirilen “Kesb” nazariyesini benimsedi.
9
Eşari mütekellimleri her ne kadar kesb teorisinin mahiyeti hakkın-
da farklı görüşler öne sürmüş olsalar da genel anlamıyla kesbin Hak 
Teala’nın  irade  ettiği  şeyin  kul  tarafından  kesbedilip  algılanması  ve 
akabinde de bunun eyleme dökülmesi olduğunu söyleyebiliriz. 
Şeyh  Ebu’l-Hasan  Eşari,  el-Luma  adlı  kitabında  kesb  hakkında 
şöyle demektedir: “Kesbin hakikati; İnsanın sahip olduğu hadis kuv-
vet vesilesiyle kesbettiği (kazandığı-algıladığı) şeyin vuku bulmasıdır.”
10
 
Buna göre insanın kesbinden kasıt Hak Teala vesilesiyle insanın fiil-
lerinin yaratılması ve sudûrudur. Tabi insanın fillerinin sadır olması 
hâdis olan kudret aracılığıyladır ki, bu da ancak ilahi kudret ile müm-
kündür. Fiilin yaratılmasıyla mukarin/eşzamanlı olan bu hâdis kud-
retin yaratıcısı da yine Hak Tealadır.
11
 
Molla Sadra bu grubun görüşleri hakkında şunları söylemektedir: 
“Cebriyyecilere  göre  varlık  âleminde  Allah’tan  başka  hiçbir  müessir 
yoktur.  O,  yaratma  ve  icatta  ortağa  sahip  olmaktan  yücedir.  İstedi-
ğini  yapar  ve  meşietine  göre  hüküm  sürer.  Hiçbir  şey  ilahi  kazânın 
6 
Ali  Rabbani  Gülpayigani,  Kelami  Mezhepler  ve  Fırkalar,  çev.  Sedat  Baran,  Önsöz 
Yayıncılık, İstanbul 2014, s. 213 
7 
Ahmed bin Halil Kadı Abdulcebbar, Şerh’u Usul-il-Hamse, Tsh: Abdulkerim Osman, Me-
ktebetu Vehebiye, Kahire 2006, s. 324
8 
Muhammed bin Yahya Lahici, Mefatih’ul-İcaz, fi Şerh’i Gulşeni Raz, Tsh: Muhammed Rıza 
Buzurgmehr Halıki, Zevar, Tahran 1371, s. 364
9 
Ali Rabbani Gülpayigani, Kelami Mezhepler ve Fırkalar, s. 213
10  Eb’ul-Hasan Eşari, El-Luma fi’r-Reddi ala Ehli’z-Zeygi ve’l Bida, Şirket’u Musahime, Ka-
hire 1995, s. 76 
11  Muhammed Hasan Kadrdan Karameliki, Nigah-ı Suvum bı Cebr ve İhtiyar, s. 243

---

96
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
tahakkukunu değiştiremez. Hükmü ve fermanı için engelleyici yoktur. 
Fiilleri için suale tabi tutulmaz.”
12
 
2.1. Cebriyye Düşüncesinin Eleştirisi
Salt cebr düşüncesine binaen eğer insan eyleme döktüğü fiillerinde 
tercihte bulunma hakkına ve yetisine sahip olmazsa ilahi peygamber-
ler ve dinlerin gönderilmesinin, semavi kitapların inzalinin, hesap ve 
kitabın anlamı olmayacaktır.
13
 
Ebu’l-Hasan Eşari’nin dile getirdiği kesb teorisine gelince öncelikle 
bunun müphem bir teori olduğunu belirtmemiz gerekir. Birçok düşü-
nür bu iphamı gidermek için çabalamışsa da başarılı olamamıştır. Ni-
tekim Kadı Abdulcebbar el-Mutezili, İbni Kayyum, Abdulkerim Hatib, 
İbni Davud ve Abdulrezzak Lahici gibi birçok düşünür bu özelliğinden 
ötürü kesb teorisinin mantıklı bir anlamının olmadığını söylemişlerdir.
14
 
İkincisi  her  ne  kadar  kesb  teorisinin  ilk  savunucuları  kendilerini 
Cebriyyecilerin karşısında konumlandırıyor ve düşüncelerini cebr ve 
ihtiyar  arasında  itidalli  bir  düşünce  olduğunu  dile  getiriyorlarsa  da 
bunun cebr düşüncesinden bir farkı yoktur.
15
 Zira bu düşünceye göre 
insan sadece fiilin vuku bulmasına neden olan kudretin mahallidir ve 
fiilin nedeni olan kudret de insanın kudreti değildir, Allah’ın kudreti-
dir. Kudret ile eşzamanlı olma veya bunun mahalli olma failin özgür 
irade sahibi olmasına neden olmaz.
16
 Nitekim birçok Eşari muhakkik 
de bunu dile getirmiştir. Örneğin Fahreddin Razi bunun anlamsız bir 
isimden başka bir şey olmadığını, Ahmed Emin Mısri de kesb teori-
sinin cebr nazariyesinin yeni bir ismi ve cebr düşüncesinin yeni bir 
tanımı olduğunu söylemişlerdir.
17
 
Molla Sadra, Cebriyye düşüncesinin eleştirisi hakkında şunları söy-
lemektedir: “Kuşkusuz Cebriyye inancının gereksinimi; hikmeti batıl 
bilmek, sebepsiz tercihte bulunmak, akli önermelerde hüküm verme-
de  aklı  bertaraf  etmek,  yaratıcının  ispatına  set  çekmek  ve  düşünce 
kapısını  kapatmaktadır.  Bu  düşünceye  göre  Allah’ın  zulmetmesi  ve 
yerinde olması gerekenleri yerine koymaması reva olduğu gibi Allah’ın 
12  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s. 306-307
13  Muhammed  Bakır  Mir  Damad,  Müsnefat-ı  Mir  Damar  (el-Eykazat),  Encumen-i  Asar  ve 
Mefakhır-ı Ferhengi, Tahran 1381, c. 1, s. 257
14  Takiddin Hilli Hasan b. Ali İbni Davud, Se Ercuze der Kelam, Vezaret-i Ferheng ve İrşad, 
Tahran 1376, s. 68 ve Abdulrezzak Feyyaz Lahici, Gevher-i Murad, Vezaret-i Ferheng ve 
İrşad, Tahran 1372, s. 326 ve Ahmed bin Halil Kadı Abdulcebbar, Şerhu Usûli’l-Hamse, 
s. 364-366 ve Abdulkerim Hatib, el-Kaza ve el-Kader, Dar’ul-Marifet, Beyrut 1400, s. 185
15  Hâc Molla Hâdî b. Mehdî b. Hâc Mirzâ Hadi Sebzevari, Şerh’ul-Esma, Tsh: Necefkuli Ha-
bibi, Daneşgah-ı Tahran, Tahran 1372, s. 338-339
16  Muhammed Hasan Kadrdan Karameliki, Nigah-ı Suvum bı Cebr ve İhtiyar, s. 251-252
17  Ali Rabbani Gülpayigani, Kelami Mezhepler ve Fırkalar, s. 214

---