Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
 
103
“Fakr-i  İmkân”  yani  mümkün  varlıkların  eksikliklerinden  kaynakla-
nan  zati  bağımlılıkları  düşüncesini  dile  getirdi.  Buna  göre  mümkün 
varlıklar hem huduslarında ve hem de bekalarında illete muhtaçtırlar. 
Yani insanoğlu yaratışında Allah’a muhtaç olduğu gibi fiillerinin ica-
dında da Allah’a muhtaçtır.
55
 
4. Filozofların Görüşü
Meşşai filozoflar insanın fiilleri konusunda ilahi iradeyi kabul edip 
beşeri  iradeyi  inkâr  etmeden  aynı  şekilde  beşeri  iradeyi  kabul  edip 
ilahi iradeyi inkâr etmeden cebr ve tefviz problemini çözmek amacıyla 
Cebriyyecilerden ve tefvizcilerden farklı bir yol önerdiler. Fakat Meşşai 
filozofların  düşüncelerinin  daha  iyi  anlaşılması  için  öncelikle  öncül 
olarak iki konunun açıklanması gerekir. 
4.1. Varlığın Vacip ve Mümkün Ayrımı: Filozoflar varlığı vacip ve 
mümkün olmak üzere ikiye ayırırlar. Buna göre vacip varlık varlığını 
başka bir yerden almayan zorunlu varlıktır. Bu zorunluluk da başka 
bir yerden ve dış etkenden kaynaklanan bir zorunluluk değildir. Bila-
kis varlığı hiçbir kayıt ve şartla sınırlı olmayan ve zatı itibarıyla mev-
cudiyettir. Yani vacip olan varlık kendi zatına kaim olup mevcudiyetin 
de mısdakıdır.
56
 
Mümkün varlık ise zatı itibarıyla varlık ve yokluk iktizasına sahip 
olmayan  ve  mevcut  olmak  için  dış  bir  etken  ve  illete  ihtiyaç  duyan 
varlıktır. Buna binaen Vacib’el-Vücud olan Hak Teala dışındaki bütün 
varlıklar imkân sıfatına sahip mümkün varlıklardır.
57
 
4.2. el-Vahid Kaidesi: Birçok filozofun bedihi kabul ettiği ve illet ve 
ma’lulün türdeşliği ilkesi ile ilintili olan bu kaideye göre bütün yönleri 
ile yalın, vahit ve tek olan ve hiçbir açıdan kendisinde tekessür bulun-
durmayan varlığın ma’lulü de tek olmak zorundadır ki bu ma’lule ilk 
akıl, Muhammedi nur ve kalem gibi adlar verilmiştir.
58
 İlk ma’lul olan 
birinci aklın, ikinci akıl ve birinci felek olmak üzere iki ma’lulü vardır. 
Bu silsile aynı şekilde içinde birçok illet ve ma’lul barındıran madde 
âlemine varıncaya kadar devam eder. Tabi illet ve malullerden müte-
şekkil bu silsile birbirinin paralelinde olmayıp boylamındadır.
59
 
Bu iki öncülün sonucuna göre imkân âlemi illet ve maluller âlemi-
dir. Mümkün her varlığın kesinlikle bir illeti vardır ki bunlardan ba-
55  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 1, s. 218-219
56  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Kitâbü’l-Meşâ’ir, Bünyad-ı Hik-
met-i İslami Sadra, Tahran 1381, s. 118
57  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 2, s. 299-300
58  Gulam Hüseyin İbrahimi Dinani, Kevaid-i Kulliye Felsefe Der Felsefe İslami, c. 1, s. 457
59  A.g.e, s. 451, 472

---

104
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
zıları hiçbir aracı olmadan direk bir şekilde, diğer bazıları da bir veya 
birden fazla illet aracılığıyla ilahi kudretten sadır olmuşlardır.
60
 Dola-
yısıyla Vacib’el-Vücud olan Hak Teala bütün varlıkların illeti ve illet’ul-
ileldir. Buna binaen Hak Teala ilk ma’lulü olan birinci akla veya Allah 
Resulü (s.a.s.)’in varlık nuruna nispetle aracısız ve yakın illettir. Diğer 
varlıklara nispetle de aracılı ve uzak illettir. Bu illetler de bir birinin 
paralelinde değil bir silsile ve zincir şekilde birbirinin boylamındadır. 
Molla  Sadra  filozofların  görüşlerini  şu  ifadelerle  açıklamaktadır: 
“Filozoflar ve Ehlibeyt mektebinin öncüleri diyorlar ki; mümkün var-
lıklar ilahi dergâhtan vücud feyzini kabul hususunda eşit değillerdir. 
Bazıları hiçbir aracı olmadan, bazıları bir aracı ve bazıları da birçok 
aracı vesilesiyle varlık feyzini alır. Bu, kabul edici olan mümkün var-
lıktan kaynaklanan kusur ve eksikliktir. Fakat Allah Teala’nın kudreti 
kemalin nihayetidir. Mümkün varlıklara imkanları ve farklı kabiliyet-
leri hasebince ve belli bir düzene göre varlık feyzi bağışlar.”
61
 
Dolayısıyla  Hak  Teala  bütün  illetlerin  illeti  olup  sadece  ilk  ma’lul 
olan ilk akla nispetle yakın illet diğer varlıklara nispetle uzak illet hük-
mündedir. Buna göre insanın özgür iradesiyle eyleme döktükleri fiiller 
insanın ma’lulüdür ve insanlar bu fiillere nispetle yakın illet, Hak Teala 
da bu fiillere nispetle uzak illet hükmündedir. Bu yüzden insanın irade-
si, ilahi iradenin boylamındadır. Yani insanın fiilleri hem insanın hem 
de Hak Teala’nın fiilleridir. Başka bir ifade ile Allah Teala insanın iradi 
fiillerinin südûrunu aracısız bir şekilde olmasını irade etmemiştir. Yani 
Allah Teala, insanın iradi fiillerinin südûrunu aracısız ve yakın illetin-
den istemiştir. Bu yüzden cebr problemi söz konusu değildir.
62
Molla Sadra filozofların bu düşüncelerini açıkladıktan sonra şun-
ları söylemektedir: “Filozofların düşünceleri cebr ve tefviz ehlinin dü-
şüncelerinden daha doğru, kötü sonuçlar açısından daha sağlıklı ve 
ilahi marifetlerin hakikatleri ile akait ilkeleri hakkında doğru görüşe 
sahip kimseler nezdinde hatadan daha uzaktır.”
63
Tabi Molla Sadra her ne kadar filozofların görüşleri için bu güzel ifa-
deleri kullansa da bu düşüncenin bir tür cebr ve tefviz düşüncesinin 
terkibi olduğunu da dile getirmektedir. Zira filozoflar yakın illet ifadesi 
ile tefviz ve uzak illet ifadesi ile Cebriyyeci düşünceye yönelmişlerdir.
64
 
60  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s. 308
61  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 6, s. 374
62  A.g.e, c. 2, s. 372
63  Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm eş-Şîrâzî Molla Sadra, Mecmua-i Resail-i Felsefi (Risal-
etun fi Halk’il-Amal)
, c. 2, s. 310
64  Sadrüddîn  Muhammed  b.  İbrâhîm  eş-Şîrâzî  Molla  Sadra,  el-Hikmetü’l-Müte’âliye  fî 
Esfâri’l-Akliyyeti’l-Erba’a
, c. 2, s. 376

---