Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
 
109
2- Molla Sadra’nın dillendirdiği teorinin benimsenmesi durumunda 
ilahi iradenin günah ve kötü işlerle ilişkisi problemi karşımıza çıkar. 
Zira Molla Sadra’ya göre Allah Teala ve insanın kendisi beşeri her fiilin 
gerçek  failleridir.  Bu  yüzden  tahakkuk  bulan  bütün  günah  ve  kötü 
işlerin de gerçek faili ezeli ilahi iradedir. Yani kâfirin küfrü ve günah-
kârın günahı ilahi irade ile vuku bulmuştur.
87
 
Bu  problemin  cevabı  için  öncelikle  ilahi  iradeyi  tekvini  ve  teşrii 
olmak  üzere  ikiye  ayırmamız  gerekir.  Tekvini  irade:  Allah  Teala’nın 
yarattığı  bütün  imkânî  varlıkları  kapsayan  ve  isteğinin  fiilin  tahak-
kukunu zorunlu kıldığı yaratma ve icat ile ilgili iradedir. Bu yüzden 
kendisine “varlıksal kevn” de denilen bu iradenin taalluk ettiği her şey 
kesinlikle vuku bulur. Teşrii irade ise Allah’ın insandan yapmasını ve 
sakınmasını istediği şeyleri kapsayan ama taalluk ettiği fiillerin tahak-
kukunu zorunlu kılmayan iradedir. Dolayısıyla yukarıda dillendirilen 
bu problemin öznesi ilahi teşrii iradedir.
88
Teşrii  iradenin  taalluk  ettiği  beşeri  fiillere  Hak  Teala  varlık  verir. 
Varlık bahşetme hususunda Allah Teala için yalan ve doğru söz ara-
sında  hiçbir  fark  yoktur.  O,  doğru  söze  varlık  bahşettiği  gibi  yalan 
söze de varlık bahşeder. Nitekim ilahi feyz, insanın özgür iradesi de 
dâhil olmak üzere varlık âleminde zuhur imkânı olan her yerde zuhur 
eder. Buna göre insanın doğruyu veya yalanı tercih etmesi kendi özgür 
iradesine bağlıdır. Bu yüzden ilahi feyz de bu yollarla zahir olur. Bu, 
yeşil şişeden geçtiği zaman yeşil, mavi şişeden geçtiği zaman da mavi 
olan  güneş  ışınlarına  benzer.  Elbette  güneş  bu  ikisine  nispetle  illet 
hükmündedir ve yokluğu bu yeşil ve mavi ışıkların yokluğuna sebep-
tir. Ancak bunların sınırları ve kayıtları olan yeşillik ve mavilik güneş 
ışınlarından değil şişelerden kaynaklanır.
87  Ali  Rabbani  Gulpayigani,  İzah’ul-Murad  fi  Şerh-i  Keşf’ul-Murad,  Hovze  İlmiye,  1382,  s. 
223-224
88  Gulam  Hüseyin  İbrahimi  Dinani,  Maceray-ı  Fıkr-i  Felsefi  Der  Cihan-ı  İslam,  Terhe  Nu, 
Tahran 1385, c. 3, s. 246-247

---

110
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
6. Sonuç
Tarih boyunca insanların zihnini kurcalayan cebr ve ihtiyar mese-
lesi bir tarafı Hak Teala’nın mutlak hâkimiyeti, diğer tarafı da insanın 
fiilleri ile ilintili bir meseledir. İnsanın özgür iradeye sahip olması ile 
ilahi iradenin mutlak hâkimiyetinin birbiriyle çelişmeyecek şekilde çö-
zülmesinin  gerekliliği  konu  hakkında  farklı  ve  zıt  düşüncelerin  dile 
getirilmesine  neden  olmuştur.  Bu  doğrultuda  İslam  dünyasında  da 
farklı düşünceler ortaya çıkmıştır. 
Mücebbire veya Cebriyyeciler yaratmada tevhid ilkesi, kaza kader, 
ilahi ilim ve ilahi kudret hakkındaki düşüncelerine binaen insanın öz-
gür iradesini inkâr ettiler. Müfevveze veya tefvizciler ise Allah Teala’nın 
adaleti düşüncesine binaen insanın mutlak bir şekilde özgür olduğu-
nu savundular. Meşşai filozoflar da ilahi hâkimiyetin beşeri irade ile 
çelişmeyecek şekilde birlikte var olabileceğini ispatlamak için “uzak ve 
yakın illet” meselesini gündeme getirdiler. 
Molla  Sadra  farklı  eserlerinde  bu  üç  grubun  da  konu  hakkında-
ki görüşlerini aktarıp delillerini zikreder. Akabinde de Hz. Ali’nin sö-
zünden esinlenerek çerçevesini çizdiği kendi düşüncesini dile getirir. 
Buna göre insanın eyleme döktüğü bütün fiiller özgür irade ve ihtiyar 
şartı ile ilahi kudret ve iradenin taalluku olur. Yani Molla Sadra, fiilin 
tahakkukunda insanın özgür iradeye sahip olduğunu kabul etmekle 
beraber Allah Teala’nın mutlak hâkimiyetine binaen beşeri fiilleri Hak 
Teala’ya nispet verir. Tabi ilahi irade özgür irade şartı ile fiilleri eyleme 
dökmeye taalluk ettiği için bu intisap insanın özgür iradesini ortadan 
kaldırmaz. 
Molla Sadra insanın eyleme döktüğü bir fiilin hem Allah’a hem de 
insana nispetinin anlaşılması için insan nefsinden örnek zikreder. Ör-
neğin işitme fiili nasıl ki hem kulağa hem de nefse nispet veriliyorsa, 
beşeri fiillerin de aynı şekilde hem insana hem de Hak Teala’ya nispet 
verildiğini ifade eder. 

---

Molla Sadra’da Cebr ve İhtiyar Problemi
 
111
KAYNAKÇA
1. 
Ahmed bin Halil Kadı Abdulcebbar, Şerh’u Usul-il-Hamse, Tsh: Abdulkerim Os-
man, Mektebetu Vehebiye, Kahire 2006
2. 
Alevi Fahrulsadat, Pasukhay-ı Mutefavıt bı Mesele Cebr ve İhtiyar, Pejuhiş-i En-
dişe Nuvin, sy. 32, ss. 163-178 
3. 
Baran Sedat, Elli Müslüman Düşünür (Molla Sadra Maddesi), ed. Mustafa Te-
kin, Pınar Yayınları, İstanbul 2016 
4. 
Bağdadi Ebû Mansur Abdülkahir b. Tahir b. Muhammed Temimi Abdülkahir, 
el-Fark Beynel-Firak, Dar’ul-Marifet, Beyrut 1417 
5. 
Caferi Muhammed Taki, Cebr ve İhtiyar, Muesese-i Tedvin ve Neşre Asar-ı Alla-
me Caferi, Tahran 1377 
6. 
Carullah Zühdi Hasan, el-Mutezile, el-Ehliyet’u Lilneşr vel-Tuzi, Beyrut 1974 
7. 
Dinani Gulam Hüseyin İbrahimi, Maceray-ı Fıkr-i Felsefi Der Cihan-ı İslam, Ter-
he Nu, Tahran 1385 
8. 
Dinani Gulam Hüseyin İbrahimi, Kevaid-i Kulliye Felsefe Der Felsefe İslami, Pe-
johişgah-ı Ulume İslami, Tahran 1393 
9. 
er-Râzî  Ebû  Abdullah  Fahreddin  Muhammed  b.  Ömer  Fahreddin,  el-El-
Mebahisü’l-Meşrikiyye  fî  İlmi’l-İlahiyyat  ve’t-Tabiiyyat,  Dar’ul-Kitab’ul-Arabî, 
Beyrut 1410 
10. 
er-Râzî Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin, Muhassel’ul-
Efkar, Dar’ul-Kitab el-Arabi, Beyrut 1404 
11. 
el-Fakhori Hanna ve el-Cer Halil, Tarihe Felsefe der Cihane İslam, İntişarat-ı İlmi 
ve Ferhengi, Tahran 1376 
12. 
Eşari Eb’ul-Hasan, Makalat’ul-İslamiyin, el-Mektebet’ul-Asriye, Beyrut 1416 
13. 
Eşari Eb’ul-Hasan, El-Luma fi’r-Reddi ala Ehli’z-zeygi ve’l Bida, Şirket’u Musahi-
me, Kahire 1995 
14. 
Farabi Ebu Nasr Muallim-i Sani Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Fusus’l-
Hikem, Bidar, Kum 1405 
15. 
Gülpayigani Ali Rabbani, Kelami Mezhepler ve Fırkalar, çev. Sedat Baran, Önsöz 
Yayıncılık, İstanbul 2014 
16. 
Hamanei Seyyid Muhammed, Molla Sadra ve Hikmet-i Mutealiye, çev. Sedat Ba-
ran, Denge Yayınları, İstanbul 2006 
17. 
Hatib Abdulkerim, el-Kaza ve el-Kader, Dar’ul-Marifet, Beyrut 1400 
18. 
İbni Babeveyh Ebû Cafer Şeyh Saduk Muhammed b. Ali b. Hüseyin, el-İtikadat, 
Muesese-i İmam Sadık, Kum 1371 
19. 
İbni Davud Takiddin Hilli Hasan b. Ali, Se Ercuze der Kelam, Vezaret-i Ferheng 
ve İrşad, Tahran 1376 
20. 
İbni  Sina  Ebû  Alî  Hüseyn  b.  Abdillâh  b.  Alî  b.  Sînâ,  el-Ta’likat,  Mektebetü’l-
İ’lami’l-İslâmî, Kum 1404 
21. 
İbni Sina Ebû Ali Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ, el-İşarat ve’t-Tenbihat, (Ba 
Şerh-i Hace Nasreddin Tusi), Defter-i Neşre Kitap, Tahran 1403 
22. 
İci  Abdurrahman  b.  Ahmed  b.  İzzedin,  Kitâbü’l-Mevakıf,  Menşurat’ul-Şerif  el-
İslami, Kum 1370 
23. 
Karameliki Muhammed Hasan Kadrdan, Nigah-ı Suvum bı Cebr ve İhtiyar, Pejo-
hışgah-ı Ferheng ve Endişe İslami, Tahran 1384 
24. 
Kâşâni  Molla  Muhsin  Muhammed  b.  Şah  Murtazâ  b.  Şâh  Mahmûd-ı  Kâşânî 
Feyz-i, İlm’ul-Yakin fî Usuli’d-Din, Bidar, Kum 1358 
25. 
Lahici Muhammed bin Yahya, Mefatih’ul-İcaz, fi Şerh’i Gulşeni Raz, Tsh: Mu-
hammed Rıza Buzurgmehr Halıki, Zevar, Tahran 1371 

---