Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

76
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
Kureyş,  her  yıl  onların  mallarından  bu  haracı  alıp  Kusay’a  ödüyordu.  O 
da Mekke ve Mina’da hac dönemlerinde hacılara yiyecek hazırlıyordu. İşte 
onun kavmine bu uygulaması (ki bu Rifâde’dir) cahiliye döneminde devam 
etti. Nihayet İslam geldi ve İslam’da da işte bu güne kadar devam etti.
115
İslam öncesi Araplarda Kusay’dan itibaren hacılara yiyecek, içecek 
vb. sosyal hizmetlerin yürütülmesi için her yıl herkesin kendi serve-
tine göre Kureyş’ten alınan
116
 ve Rifâde diye isimlendirilen bu vergiyi 
ilk ortaya koyan Kusay b. Kilâb’dır.
117
 Kusay’ın ihdas ettiği sikâye ve 
rifâde yani zemzem suyu ile deve sütü, bal ve kuru üzümü karıştırıp 
hacılara dağıtma, fakirlere bakma gibi malî sorumluluk ve bakanlıklar 
Kusay’dan Abdumenaf’a, oradan Haşim’e, ondan Abdulmuttalib’e ve 
daha sonra Ebu Talib’e geçmiştir.
118
 Haşim, un, kurbanlık deve, sığır 
ve koyun alır ve bunları hacılara yemek olarak verirdi. Kureyş’ten bu 
vergiyi  almak  için  tıpkı  Kusay  gibi  Haşim  de  Kureyş’e  seslenmiş  ve 
şöyle demiştir:
Ey  Kurey  topluluğu!  Sizler  Allah’ın  komşuları  ve  onun  ehl-i  beytisiniz. 
Allah’ın ziyaretçileri ve onun evinin hacıları bu mevsimde size geliyorlar. 
Onlar Allah’ın misafirleridir. Misafirin ikrama en layık olanı onun misafiri-
dir. Bu nedenle Mekke’de kalmaları gereken Hac mevsimi süresince onlar 
için yaptığınız yiyecekleri bir araya getiriniz. Allah’a yemin olsun ki benim 
malım bu ihtiyacı karşılasaydı sizi buna (rifâdeye) zorlamazdım.
119
Tarihçiler, rifâdeyi (fakir fukara için zenginlerden alınan mal)
120
 Hz. 
Peygamber’in beşinci göbekten dedesi Kusay b. Kilâb’ın, Kureyş kabi-
lesi mallarından her yıl kendi servet durumlarına göre aldığı, Kureyş’in 
115 Ebû  Abdillâh  Muhammed  b.  Sa’d,  et-Tabakâtu’l-Kübrâ,  (Tah.  Muhammed  Abdulkadîr 
Atâ),  Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,  1.  Bsk.,  yy.  1990,  c.  I,  s.  60;  İbn  Hişâm,  es-Sîre,  c.  I,  s. 
130; Ebu’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed el-Ezrakî, Ahbâru Mekke ve mâ Câe 
fîhâ mine’l-Âsâr
, (Tah. Rüşdî es-Sâlih Melhese), Dâru’l-Endülüs, Beyrut ty. c. I, s. 195; 
Taberî, Târîh, c. II, s. 260; Bu pasaj için ayrıca bkz. İbnu’l-Esîr, el-Kâmil, c. I, s. 623; İbn 
Kesîr, el-Bidâye, c. II, s. 208; Fâsî, Şifâu’l-Ğerâm, c. II, s. 91; Sâlih Ahmed el-Alî, Târîhu’l-
‘Arabi’l-Kadîm  ve’l-Bi’setu’n-Nebeviyye
,  Şirketu’l-Matbûâti  li’t-Tevzî’  ve’n-Neşr,  2.  Bsk., 
Beyrut 2003, s. 150-151.
116 Bkz. Taberî, Târîh, c. II, s. 260; İbn Hişâm, es-Sîre, c. I, s. 130; Ezrakî, Ahbâru Mekke, c. 
I, s. 109; İbn Sa’d, et-Tabakâtu’l-Kübrâ, c. I, s. 60; Alî, Târîhu’l-‘Arabi’l-Kadîm, s. 150-151.
117 Cemîlî, Kabîletu Kureyş, s. 156.
118 İbn Hişâm, es-Sîre, c. I, s. 120, 125-126, 135; Cemîlî, Kabîletu Kureyş, s. 156-157; Neşet 
Çağatay, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989, 
s. 119; Salih Tuğ, a.g.e, s. 12-13; Kusay’dan sonra Rifâde görevini kimlerin üstlendiği 
hususunda geniş bilgi için ayrıca bkz. Alî, Târîhu’l-Arabi’l-Kadîm, s. 151. 
119 İbn Hişâm, es-Sîre, c. I, s. 135-136; Süheylî, er-Ravdu’l-Ünf, c. II, s. 55; Ebû Sa’d en-
Nîsâbûrî, Şerefu’l-Mustafâ, c. I, s. 396.
120 Kusay bu vergiyi fakirleri için alıyordu ve bu vergi ile yaptığı yemekten de fakirler yiyiy-
ordu. Bkz. İbn Hişâm, es-Sîre, c. I, s. 130; Süheylî, er-Ravdu’l-Ünf, c. II, s. 41; Taberî, 
Târîh
,  c.  II,  s.  260;  İbnu’l-Esîr,  el-Kâmil,  c.  I,  s.  623;  Fâsî,  Şifâu’l-Ğerâm,  c.  II,  s.  91; 
İbn  Saîd  el-Endülüsî,  Neşvetu’t-Tarab  fî  Târîhi  Cahiliyyeti’l-Arab,  (Tah.  Nusret  Abdur-
rahman), Mektebetu’l-Aksâ, Ammân ty., s. 323; Nüveyrî, Nihâyetu’l-Erab, c. XVI, s. 30; 
Cevad Ali, a.g.e., c. VII, s. 59. 

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
77
de ödediği bir haraç (vergi) olarak kayda geçmişlerdir.
121
 Kureyş’te bu, 
Kusay’dan beri var olan bir gelenek idi. Kusay’ın Mekkelilerden yar-
dım parası/vergi toplama ve yoksullara yemek dağıtma âdeti İslamiyet 
döneminde  de  devam  etmiştir.
122
  Kureyş  sadece  Mekke  ahalisinden 
değil hacca gelenlerden de elbise, deve vb. türden “harîm” denilen ver-
gi alıyordu.
123
 Aslında gelen hacılardan alınan bu vergiler ve ticarî fa-
aliyetlerden alınan öşür rifâde gelirleri arasında yer almaktaydı.
124
 İbn 
Düreyd’in cahiliye döneminde Kureyş’in, hacca gelenlerden deve aldık-
larına dair ifadeleri, aslında Kur’ân’da hac ibadetinden sayılan hedy 
kurbanının, İslam öncesi dönemde Kureyş’in, hacca azıksız gelen ya-
hut fakir olan hacıları doyurmak, mabet bakımını yapmak ve mabedin 
ihtiyaçlarını gidermek için hacılara vermeyi, adamayı zorunlu kıldıkla-
rı bir tür “haraç/rifâde” olma ihtimalini de düşündürmektedir. Cahi-
liye döneminde Kureyş’in, mabedin bakım ve onarımını, fakir, yoksul 
ve ihtiyaç sahiplerinin ihtiyaçlarını karşılamak ve bir takım sosyal iş-
leri yürütmek için hacca gelenlerden bir vergi olarak aldığı gerdanlıklı 
kurbanlıklar, bir yandan cahiliye âdât ve tekâlidi olarak resmedilirken 
diğer yandan tevhide aykırı unsurlar ilga ve iptal edilerek hac ibadeti-
nin bir parçası haline getirilmiştir.
125
 Yeni dinde deve, sığır, koyun vb. 
hayvanlar üzerinden Müslümanlardan alınması istenen zekâtın da bu 
vergi ile ilişkisi söz konusudur. Muhtemelen fakir fukaranın yediril-
mesi mabedin ve görevlilerin ihtiyaçlarının giderilmesi için, Kusay’dan 
itibaren Kureyş’in bir geleneği olarak Mekke zenginlerinden, hacca ge-
lenlerden  ve  ticarî  faaliyetlerden  alınan  bu  vergiler,  Kur’ân’da  zekât 
olarak tecessüm ve teşekkül etmiştir. Kur’ân, fakir fukaranın ihtiyaç-
larının karşılanması ve sosyal işlerin yürütülmesi için cahiliye döne-
minde kabile ve Mekke şehir senato/parlamentosunun (dâru’n-nedve) 
tebaalarına  koymuş  olduğu  bu  vergileri  devam  ettirmiştir.  Özellikle 
Arabistan  yarımadası  devletleri  tarafından  alınan  öşür  vb.  vergile-
rin, yine Mekke şehir devletinin almış olduğu “rifâde” vergisinin daha 
çok dinî mahiyette olduğu
126
 düşünülürse kendisini çevreleyen tarih 
ve  kültürle  diyalektik  bir  ilişki  içerisinde  olan,  o  günkü  toplumların 
teamüllerini  göz  ardı  etmeyen  Kur’ân’ın  bu  tür  vergilerden  bağımsız 
121 Bkz. İbn Hişâm, es-Sîre, c. I. s. 130, 136; Süheylî, er-Ravdu’l-Ünf, c. II, s. 41, 55; İbn 
Habîb,  el-Munammak,  s.  32;  Taberî,  Târîh,  c.  II,  s.  260;  İbnu’l-Esîr,  el-Kâmil,  c.  I,  s. 
623; Fâsî, Şifâu’l-Ğerâm, c. II, s. 91; Muthir b. Tâhir el-Makdisi, el-Bed’ ve’t-Târîh, Me-
ktebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Bûr Saîd, yy. ty. c. IV, s. 127; Hasen, Hadâratu’l-‘Arab, s. 
189;  Fatma  Hatice  Işılak,  İslam  Öncesi  Mekke’nin  Siyasi  Yapısı,  Yayımlanmamış  Yük-
sek Lisans Tezi, İstanbul 1995, s. 54-56; Mehmet Ortakaya, İslam Öncesi Hicaz Bölgesi 
Araplarının Din Anlayışları
, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1995, s. 89-90.
122 İbn Hişâm, es-Sîre, c. I, s. 130; Ezrakî, Ahbâru Mekke, c. I, s. 195; Taberî, Târîh, c. II, s. 
260; Süheylî, er-Ravdu’l-Ünf, c. II, s. 41; İbn Kesîr, el-Bidâye, c. II, s. 208; Cemîlî, Kabîletu 
Kureyş
, s. 157; Neşet Çağatay, a.g.e., s. 119; Berrû, Târîhu’l-‘Arab, s. 176.
123 İbn Düreyd, el-İştikâk, s. 282; Alî, Târîhu’l-Arabi’l-Kadîm, s. 152.
124 Alî, Târîhu’l-Arabi’l-Kadîm, s. 152.
125 Bkz. Bakara, 2/196; Hac, 22/26-37.
126 Salih Tuğ, a.g.e., s. 10; Bakkal, a.g.e., s. 208.

---