_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
182
edecektir. Memleketin sanat hissiyle doğan evlâdını toplamak için yapılan bu yere
kimler girebilecektir?
O da bir meseledir.
Müessesin gayeye gidebilmesi onu mümkün mertebe komisyonlar ve
heyetlerin tesirinden azade ve müstakil bir vaziyette bırakmakla mümkün
olabilecektir. Eserleri okuyup kabul edecek fakat gerek program ve gerek idare
işlerine katiyen müdahale etmeyecek bir okuma heyeti “heyet-i edebiye” kâfidir.
Tiyatro âlemi dedikodunun en çok olduğu bir yerdir. Sanatkârlar arasındaki
kıskanmalar, hasetler, müelliflerin eserlerini oynatmak için gösterdikleri
hırçınlıklar, gazetecilerin tenkitleri, himâyeler, sevdalar, tezvirler velhâsıl her türlü
entrikalara karşı hedefe doğru gidebilmek için geçittir.
Avrupa’da dahi mevcut olan bu müşkülat memleketimizde tiyatro mümtaz bir
mevki alınca daha çok olacaktır.
Bundan sonra tiyatronun sahne ve dekora ait husustaki tek emelini düşünmek
lazım gelir. Yirmi seneden beri tiyatro sanatının geçirdiği inkılaptan bihaberiz. Başka
memleketlerde tiyatroya dair yüzlerce gazete, yüzlerce risâle çıkıyor; dekora dair
yazılmış eserlerin haddi hesabı yok.
Muhtelef nazariyeler birbirleriyle çarpışıyor, tecrihler yapılıyor. Hatta sırf bu
sanat tecrihlerini yapabilmek için milyonlar serefiyle yeni binalar, yeni sahneler
vücuda getiriliyor. Sahnelerin tarzları ayrılıyor, eserle muhiti, muhitle aktörlerin
kostümü arasındaki münasebetler tahlil ediliyor, sahneden resim kaldırılıyor.
Artistlere resmeden elbise getiriliyor. Mûsikîye göre dekor, piyese göre ziya,
tiyatronun küçüklüğü, büyüklüğü binlerce meseleler münakaşa ediliyor ve sanat
tayyare süratliyle ilerliyor da biz hala “Sir Antoine” den kalma realist dekorları bile
yapamadığımıza teessüf ediyoruz.
Celal Esad
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
183
Osmanlıca Metin
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
184
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
185
Celal Esad Arseven Kimdir?
İstanbul’un tarihi topografyasından operaya, Türk süsleme sanatlarından film
yapımına kadar farklı alanlarda çalışmalar yapmış, eserler üretmiş bir sanat tarihçisi
ve sanatçıdır. 1876’da Beşiktaş’ta dünyaya gelen Arseven, Beşiktaş Taş Mektep’te
başlayan ve Mektebi Harbiye’de sonlanan eğitim yılları boyunca altı okul
değiştirmiştir. Buna sebep olarak Arseven’in resim sanatına küçük yaşlarda
başlayan ilgisi ve öğrenme arzusunun aile beklentileri ile çatışması
1
gösterilebilir.
Ancak bu çatışmadan Arseven galip çıkmıştır. Okullarla birlikte değişen çalışma
ortamlarına ve aile baskısına rağmen döneminin önemli ressamlarından ve
sanatçılarından dersler almış, atölyelerine katılmış ve henüz yirmi yaşında iken
‘Resim Kütüphanesi’ başlıklı bir kitap serisi çıkartmaya başlamıştır.
2
Mimarlık, belediyecilik, şehircilik ve kütüphaneler üzerine çeşitli eserleri
bulunan; Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanat Tarihi Enstitüsünün
kurucularından olan Arseven, Nejat Diyarbekirli’ye göre; bir ressam, yazar, şehir ve
çevre plancısı, ansiklopedist ve sözlükçü olarak Türk Sanatı sahasının ilk öncüsü ve
çok yönlü bir ilim adamıdır (Diyarbekirli 1972: 303). Beş ciltlik Sanat Ansiklopedisi,
dört ciltlik Türk Sanatı Tarihi, Sanat Kamusu (Fransızca ve Türkçe) en önemli ve
bilinen eserleri arasındadır
3
. Arseven, Türk sanatını diğer İslam medeniyetleri ve
kültürleri ile aynı çatı altında incelemeyi ya da onların etkisi altında özelliğini
yitirdiğini öne süren görüşü reddetmiş ve bu görüşün önce Türk araştırmacıları
tarafından terk edilmesi gerektiğini savunmuştur. Doğan Kuban, Arseven’in bu
yaklaşımını “Batının geliştirdiği kriterlere göre sanat tarihi öğrenmiş bir genç Türk
düşünürünün kendine özgü bir Türk Sanatı olduğunu ileri sürmesi büyük bir
entellektüel cesaretti” diye yorumlar
4
(Kuban 1962: 18). 1971’de Devlet Kültür
Armağanı alan Arseven aynı yıl vefat etmiştir.
Arseven ve Sahne Sanatları
Sanatın hemen hemen her dalı ile ilgilenmiş olan Arseven; piyano, akordeon,
gitar ve ut çalardı (Diyarbekirli 1972: 309). Resim sanatına olan merakı, çocukken
yemek yediği siniler ve tepsilerdeki süslemeler, işlemeler ve boyalı resimlerce
tetiklenmiş, kâğıtları aşıp kömürle duvarlara yaptığı resimler yüzünden zor
1
Ressam olma isteğine karşı çıkan amcası Kazım Paşa’nın kendisine her gün söylediklerini şöyle
özetler: “Sadrazam Esad Paşanın oğlu nasıl ressam olur? Bu ailemizin şerefine yakışır mı? Bu kadar
tahsiline yazık değil mi? Baban gibi devlete, millete, hizmet edecek büyük bir adam olmalısın. Seni Bâb-ı
Ali’ye kâtip yapalım, istersen Harbiye’ye yazdıralım, zabit çıkar ve bir gün paşa olursun” (Arseven
1993: 43).
2
Harbiye Mektebinde Şeker Ahmet Paşa ve Kolağası Üsküdarlı Ali Rıza Bey’den ders alma fırsatı
olmuştur (Arseven 1993: 46). Arseven’in yazı hayatı daha öncesinde, Mektebi Mülkiye’ de okurken
başlamıştır. Kendi evinde bastığı Kahkaha adlı karikatür dergisi (Arseven 1993, 13)
3
Detaylı bibliyografya için bakınız: Semavi Eyice, 1942, “Celal Esad Arseven”, Belleten, 142 s. 173-202.
4
Arseven, 1910 yılında İstanbul’un eski eserleri üzerine yaptığı incelemeleri Eski İstanbul- âbidat ve
mebânisi, Şehrin Tesisinden Osmanlı Fethine Kadar adlı kitabında bir araya getirmiştir. Bu eserin
Paris’te kendi çevirisi (Essad Djelal., 1909, Constantinople: De Byzance à Stambul, H. Laurence, Paris.)
ile yayınlanması sonrasında gördüğü tepkiyi ile ilgili şöyle der: 1909 yılında yayınladığımız bir kitapta
ilk defa kullanılan “Türk Sanatı” deyimi, Arap ve İranlı sanatı dışında bir Türk sanatının var olduğuna
inanmak istemeyen birkaç tenkitçinin bazı itirazlarıyla karşılaştı” (Arseven 1984: 6).
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
186
zamanlar geçiren
5
Arseven’in yazıya döktüğü hatırlarında, tiyatro veya diğer seyirlik
sanatlara karşı buna benzer bir tutku ile başlayan bir bağ olmadığını görürüz.
6
Ancak hem plastik hem de sahne sanatlarında da, yurt içinde ve yurt dışında, ‘ilk’
denebilecek eserlere ve projelere imza atmıştır.
7
Darülbedayi Dönemi
Darülbedayi-i Osmani’nideki idari görevinden önce 1914 yılında Fransa’dan
İstanbul’a bu ilk konservatuar ve ödenekli tiyatronun ‘umum müdürü’ olmak üzere
davet edilen Andre Antoine’nin bir dönem yardımcılığını yapmıştır. Antoine’nin aynı
yıl içerisinde savaş sebebi ile geri dönmek zorunda kalışı ve yaşanan diğer sıkıntılar
sebebiyle kapanma noktasına gelen Darülbedayi’nin, alınan önlemler ve kararlar ile
‘ikinci kuruluş’ yılı sayılan 1915’te göreve başlamıştır.
Aynı dönemde Kadıköy Belediye müdürü olan Arseven, görevlerini fahri
olarak yerine getirecek yedi kişilik bir yönetim kurulunun üyesi olmuştur. 7 Mayıs
1915’te ilk kez yapılan yönetim kurulu toplantısında da sekreter olarak atanmıştır
(Sevengil 1934: 99). 1926 ve sonrasına denk gelen bir sonraki yeniden yapılanma
döneminde de Darülbedayi’nin idare meclisi kaldırılmış, belediyeye bağlı ilk düzen
kurulmuş ve Arseven hem müdürlüğe hem de edebi heyet üyeliğine tayin edilmiştir.
1927 baharında Arseven’in yerine Suphi sadık Bey getirilmiş ve aynı dönem
Rusya’dan dönen Muhsin Ertuğrul artık Darülbedayi’nin ‘sanat işlerinin başına’
gelmiştir (Sevengil 1934: 99).
İdari görevlerinin yansıra Arseven, Darülbedayi sahnelenen oyunların kostüm,
sahne, dekor düzenleri ile de ilgilenmiştir. Örneğin, Halide Edip’in yazdığı bir opera
librettosunun sahnelenmesi için seçilen kurulda yer almış ve dekorları Viyana’da
yaptırma görevini üstlenmiştir (Nutku 1969: 43).
5
Arseven bir anısını şöyle anlatır: “Bir daha duvarlara resim yaparsan ellerini bağlayıp seni yüke
kapatacağız, diyorlardı. Pulat tepsi üzerindeki resimleri gördükçe yine hevesim uyanıyor, fakat artık
korkudan duvarlara resim yapamıyor, kağıtlar üzerine küçük resimler yapmakla iktifa ediyordum.
Bütün emelim bunlar gibi boyalı resim yapmaktı” (Arseven 1993: 29).
6
Diyarbekirli, Celal Esad’ın tiyatroya olan ilgisini ise şöyle ifade eder: “ Tiyatroya merakı, küçükken
Ramazan aylarında devam ettiği Karagöz gösterilerinden sonra başlamıştı. Ayrıca meddahların
gösterilerini ve Galata’da o devrin namlı pandomim artistlerinin temsillerini izlemişti. Yine ramazan
aylarında Şehzadebaşında gösteriler yapan Abdürrezzak ve Mınakyan’ın temsillerine büyükleriyle sık sık
giderlerdi […] Nitekim kısa zamanda, tiyatro merakı gönlünde kıvılcımlar yaratmış, Beşiktaş’taki
konaklarında bir sahne kurarak mahalle arkadaşlarıyla bir hayli tiyatroculuk oynamışlardı” (Diyarbekirli
1972: 307).
7
Birinci Dünya savaşı yıllarında müttefik devletlere Türkleri iyi tanıtmak amacıyla yapılan girişimlerde
Celal Esad’ın hazırladığı rapor uygulamaya geçirilmiş ve Avrupa’da sergiler açma ve konserler verme
kararı alınmıştır. Bu sayede Avrupa’da ilk Türk resim sergisi gerçekleştirilmiştir (Arseven 1993: 20).
Sergide, Namık İsmail, Feymahan, Çallı İbrahim, Hikmet Onat, Sami Yetik’in eserleri yer almıştır. Bu
sergi için Arseven: “Bunda esas itibariyle nazar-ı dikkate aldığım mesele Avrupa’da yalnız muhaberedeki
cesaret ve kuvvetiyle tanınan ve fakat medeniyette ve sanatta geri kalmış bir millet gibi telâkki edilen
Türklerin kültür ve sanat sahasındaki kabiliyetlerini göstererek müttefik milletlerde bir sempati
uyandırmaktı. Bunun için de Viyana ve Berlin’de Türk ressamlarının eserlerinden bir sergi yapmak faideli
olacağı kanaatinde olduğumu yazmıştım” der (Arseven 1993, 62). Arseven ayrıca 1918’de Almanya’da
kurduğu Trans Orient Film şirketi ve gösterime giremesede senaryo yazarlığını ve yönetmenliğini
üstlendiği Die Tote Wacht adlı filmi ile ilk sinemacılarımızdan sayılır (Arseven 1993: 164).
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
187
Eserleri
Selim-i Salis (Üçüncü Selim)
8
1909’da Salah Cimcoz ile birlikte yazdığı, üç perdelik tarihi bir oyundur. Eser,
“ilk defa 6 Eylül 1910’da Beyoğlu’nda, eski Halep Çarşısı içindeki
9
tiyatroda
Mınakyan Efendi’nin Osmanlı Dram Kumpanyası tarafından” oynanmış ve yaklaşık
dört yüz seksen altı defa sahnelenmiştir (alıntılayan Sevengil 1934: 39-40).
10
Dekorları kendisi tasarlayıp Paris’ te yaptıran Celal Esad, bu oyunda “modernleşme
sorununu işlerken Napoleon ile III. Selim arasında bağlar kurar”(Arseven, Sanat ve
Siyaset… 164). 1958 yılında da Şehir Tiyatroları’nda Behzat Butak tarafından Üçüncü
Selim adıyla tekrar sahnelenmiştir (Diyarbekirli 1972: 307).
Bay Turgan (Büyük Yarın)
Arseven’in 1913 yılında yazdığı üç perdelik tarihi dram 1914’de ilk kez
Tepebaşı tiyatrosunda sahnelenmiştir. Daha sonra 1936’da müzikli olarak tekrar
sahnelenen oyunun dekor ve kostüm tasarımı Arseven’e aittir.
11
Oyunun 1937
baskılı nüshasında Arseven’in sahne tasarımı çizimlerine yer verilmiştir Oyun ile
ilgili Tercümanı Hakikat gazetesi 31 Aralık 1914 sayısında Bay Ağa Oğlu Ahmed ve
İkdam gazetesi 29 Aralık 1914 sayısında Ahmet Cevdet’in yazıları vardır (Arseven
1939: 160-169, 171-173).
8
Oyun, Alemdar Vak’ası yahut Sultan Selimi Salis adıyla Sedat Semavi tarafından beyaz perdeye
aktarılmak
istenmiştir.
Bu
ilk
tarihi
film
denemesi
yarım
kalmıştır.
(http://www.kameraarkasi.org/sinema/makaleler/yarimkalanfilmler.html)
9
Varyete Tiyatrosu (Théatre des Variétés). Eser ‘Yeni Tiyatro’ oyuncuları tarafından sahnelenmiştir
10
Salah Cimcoz ile Abdülhamit döneminde Paris’e ‘kaçan’ Arseven eserin yazılış aşaması ile ilgili şöyle
der: “Paris’e varınca Türkiye’deki garplılaşma temayüllerini gösteren ve mevzuu itibariyle Fransız’ları
da ilgilendiren bir piyes yazıp oynatmak ilk işimiz olacaktı. İşte Üçüncü Selim’i bu maksatla evvelâ
Türkçe olarak kaleme aldık, Fransızcasını da İzzet Melih Bey’e hazırlattık […] İstanbul Hareket
Ordusu’nun gelmesi ve ortalığın yatışmasından sonra memlekete döndük. Abdülhamit tahttan
indirilmişti. Hürriyet’in artık kuvvetle yerleştiğine kanaat getirdiğimiz için Paris’te oynatmak fırsatını
bulamadığımız Üçüncü Selim’i İstanbul’da Türkçe olarak oynatmayı kararlaştırdık. Piyesimizi
Mınakıyan Efendi’nin Osmanlı Dram Kumpanyası’na verdik.” (Arseven 1993: 39)
11
Diyabekirli oyundan şöyle söz eder: “Konu Orta çağın İç Asya’sında, Türk toplulukları arasında geçtiği
için, ‘Türk Kıyafetleri’ üzerine araştırmalar yapmış, gerekli olanları tespit etmiş ve temsillerde bu
kostümler giyilmiştir. Ayrıca suluboya ile yapmış olduğu modellerini ve İç Asya ile ilgili sahne dekorlarını
sergilemiştir. Bugün bile Devlet Güzel Sanatlar Akademisinde 20 yıldır okutulan ‘Üslüp ve Kostüm Tarihi’
derslerinde Tarih boyunca Türk kıyafetleri gösterilmezken ve Yunan Roma kıyafetleri öğretilirken,
daha I. Dünya harbinden önce Celal Esad’ın “Milli Kültürümüz” üzerine yaptığı bu araştırmaları takdirle
karşılamamak ona hayranlık duymamak elde değildir[..]piyesin bütün ruhunu temsil için, dekorları
tanzim hususunda ihtiyar ettiği fedakarlık ve Türk ruhunu tecelli ettirmek suretile gösterdiği yenilik
sahnelerimize şimdiye kadar ilk defa olarak kaydedilecek en büyük bir muvaffakiyettir (Diyarbekirli
1972: 307).
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
188
Ş
aban
Arseven’in Fransızca yazdığı ancak sonra Almanca’ya çevrilen ve Viyana’da
sergilenen ilk Türk operetidir.
12
İlk gösterimi 20 Şubat 1918’de Volksoper’de
olmuştur (Fremden-Blatt 7). Dekor ve kostüm tasarımı Arseven’e aittir.
13
Bestesini
Victor Radeglia yapmıştır. Eser ile ilgili İkdam Gazetesi 10 Mart ve 13 Mart 1918
tarihli sayılarındaki yazıların yanı sıra Viyana basınında da gösteriminden sonra
yazılar yer almıştır (Nutku 1969: 41).
Saatçi
Darülbedayi 1931-32 oyun sezonunda dokuz kez sahnelenmiş bir operettir
(Sevengil 1934: 60). Sevengil yazarı ve bestekârı Celal Esad olarak belirtmiş (1934:
51) ancak Nutku (1969: 119) Yaşar Nabi’nin bir yazısına
14
dayanarak bestekârı
Hasan Ferit Alnar olarak belirtmiştir. Oyunun Darülbedayi dergisi ilanında ise Celal
Esad adı geçmektedir
Büyük İkramiye
Arseven’in Yusuf Sururi ile yazdığı ve 1933 yılında sahnelenen bir operettir.
İBB Şehir Tiyatroları kütüphanesindeki nüshasında 3 perdelik komedi olarak
kaydedilmiştir.
Bir İki Üç Dört…
Arseven’nin yine Yusuf Sururi ile birlikte yazdığı bir eserdir.(Özön ve Dürder
43) Bestesi ise Arseven’e ait 3 perdelik musikili komedi’dir.
Yaman Don Kişot
Yusuf Sururi ile yazdığı bu diğer eser 1937-39 oyun sezonunda sahnelenmesi
kabul edilmeyen on yedi oyun arasındadır (Nutku 1969: 242).
Gökte Ararken
Nejat Diyarbekirli Bay Turgan’dan sonra Arseven’nin Gökte Ararken isimli bir
oyunu tercüme ettiği bilgisini verir (Diyarbekirli 1972: 309).
12
10 Mart 1918 tarihli İkdam sayısı yazısında eserin önce Türkçe yazıldığı sonradan Almanca’ya
çevrildiği yazmaktadır.
13
Bu eseri için yazar şöyle der: “Bütün emelim Türk musikisini, Ruslar, Macarlar, Polonyalılar gibi
polifonik yani çok sesli bir musiki haline getirerek garp âlemine tanıtmaktı. Bu haye ile İstanbul’da
bulunan ve musiki eserleri naşiri Ricordi’nin musiki şefi olan Radeglia’yı bularak, yazdığım bir operanın
armoni ve orkestrasyonlarını yapmasını teklif ettim. İşe başladık ve birkaç ayda operayı bitirdik. Şaban
ismini verdiğim bu operam, para kazanmak için Anadolu’dan gelen Şaban isminde bir köylünün
İstanbul’da geçen macerası idi. Müzik motifleri de Dede ve Itrî gibi eski Türk musiki üstadlarının
eserlerinden alınmıştı. Henüz bir opera heyetine malik olmadığımız için bunu, o zaman İstanbul’da temsil
etmek mümkün değildi[…] Hiçbir opera arkası arkasına bir iki defadan fazla oynanmadığı halde ‘Şaban’
yedi defa temsil edilmişti” (Arseven 1993: 132-133).
14
(Yeni Mecmua ‘Darülbedayi’ Aralık 1932).
_______________________________________________________ART-SANAT 2014/1_______________________________________________________
189
KAYNAKLAR
AHMET, Ağaoğlu, 14 Aralık 1914, “Büyük Yarın”, Tercümanı Hakikat Gazetesi,
İstanbul.
ARSEVEN, Celal Esad, 24 Mart 1927, “Bizde Temaşa Sanatı”, Hayat Mecmuası,
İstanbul.
ARSEVEN, Celal Esad, 1937, Bay Turgan, İstanbul.
ARSEVEN, Celal Esad, 1939, Büyük Yarın, İkdam Matbaası, İstanbul.
ARSEVEN, Celal Esad, 1984, Türk Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul.
ARSEVEN, Celal Esad, 1993, Sanat ve Siyaset Hatırlarım, (Haz., Ekrem Işın), İletişim
Yayınları, İstanbul.
CEVDET, Ahmet, 14 Aralık 1914, “Büyük Yarın”, İkdam Gazetesi, İstanbul.
DİYARBEKİRLİ, Nejat, 1972, “Türk Sanatının Büyük Kaybı Celal Esad Arseven”, Türk
Kültürü, 113, s. 303-314.
EYİCE, Semavi. 1942, “Celal Esad Arseven”, Belleten, 142, s. 173-202.
KUBAN, Doğan. 1962, “Celal Esad Arseven ve Türk Sanatı Kavramı”, Mimarlık, 72,
s.18-20.
NUTKU, Özdemir. 1969, Darülbedayi’nin Elli Yılı: Darülbedayi’den Şehir Tiyatrosu’na,
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Ankara.
ÖZÖN, M. Nihat ve DÜRDER, Baha. 1967, Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi, Remzi
Kitabevi, Ankara.
SEVENGİL, Refik Ahmet. 1934, Yakın Çağlarda Türk Tiyatrosu, 1. Cilt, Kanaat
Kütüphanesi, İstanbul.
SEVENGİL, Refik Ahmet. 1968, Türk Tiyatrosu Tarihi: Meşrutiyet Tiyatrosu, Devlet
Konservatuarı, İstanbul.
Dostları ilə paylaş: |