İstanbul üNİversitesi
Yüklə 14,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BRONZ ÇAĞINDAN ERKEN ORTA ÇAĞA ORTA ASYA TAPINAKLARI İBRAHİM ÇEŞMELİ
- Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Tapınak, Arkeoloji, Zerdüştlük, Budizm. TEMPLES OF CENTRAL ASIA FROM THE BRONZE AGE TO THE EARLY MIDDLE AGES
- Keywords: Central Asia, Temple, Archaeology, Zoroastrianism, Buddhism.
________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ BRONZ ÇAĞINDAN ERKEN ORTA ÇAĞA ORTA ASYA TAPINAKLARI İBRAHİM ÇEŞMELİ Doç. Dr. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Tarihi Anabilim Dalı ibrahimces@gmail.com ÖZET Hazar Denizi’nden Issık Göl’e, Aral Gölü’nden Hindikuş Dağları’na uzanan Orta Asya, İslamiyet öncesinde farklı inançların kesiştiği kültürel yapısı çeşitlilik gösteren bir coğrafyaydı. Başta Zerdüştlük olmak üzere Hellen, Budizm, Hinduizm, Hristiyanlık, Maniheizm ve Şamanizm gibi inançların görüldüğü Orta Asya’da farklı inançlara ait tapınaklar inşa edilmiştir. Bronz Devrinden Erken Orta Çağa Orta Asya’daki tapınaklar farklı ritüel gereksinimler, yerel ve yabancı mimari gelenekler sebebiyle plan açısından değişik tipolojik özellikler göstermişlerdir. Anahtar Kelimeler: Orta Asya, Tapınak, Arkeoloji, Zerdüştlük, Budizm. TEMPLES OF CENTRAL ASIA FROM THE BRONZE AGE TO THE EARLY MIDDLE AGES ABSTRACT Central Asia, extending from the Caspian Sea to the Issyk Lake and from the Aral Lake to the Hindu Kush Mountains, was a geographical region that indicates the diversity of cultural structure at the intersection of different religions before Islam. Temples belonged to different religions, were constructed in Central Asia that was seen religions such as Zoroastrianism, Hellene, Buddhism, Hinduism, Christianity, Manichaeism and Shamanism. Because of different ritual requirements, local and foreign architectural traditions, the temples of Central Asia displayed different typological features from the Bronze Age to the Early Middle Ages. Keywords: Central Asia, Temple, Archaeology, Zoroastrianism, Buddhism. ________________________________________________________ART-SANAT 2014/1______________________________________________________ 20 Tarihi kaynaklardan ve arkeolojik verilerden anlaşıldığı üzere İslamiyet öncesinde Orta Asya’da farklı inançların yaşadığı anlaşılmaktadır. Orta Asya’nın yerel inançları yanında İran, Mezopotamya, Hindistan, Anadolu ve Yunanistan gibi coğrafyalardan gelen inançlar da etkili olmuş kimi zaman yerel inançlarla kaynaşmıştır. İran’la birlikte Orta Asya’da köklü bir geçmişi olan ateş kültü ve bu kültün sonrasında merkezini oluşturacağı Zerdüştlük, İslamiyet öncesi boyunca bölgenin etkin inanç sistemlerinden biri olmuştu. Batıdan gelen Hellenizmle beraber yeni bir kültürle tanışan bölgede, Hellen inancı uzunca bir süre yaşadı. Bir süre sonra Hindistan’la siyasi ve kültürel bağlılığa giren Orta Asya’da, güneyden gelen Budizm ve Hinduizm inançları benimsendi. Batıdan gelen ikinci bir dalga da Hristiyanlıktı. Özellikle İslamiyet’ten önce Orta Asya’da Süryani Hıristiyanlığı etkili oldu. Bu inançların dışında, bazı ilahlara bağlı kültler de bölgedeki halk üzerinde etkili olmuş, Mithra, Anahita, Nana, Şiva (=Vayu ‘Veşparkar’) ve Zurvan (=Brahma) gibi ilahların öne çıktığı son derece etkili kültler Orta Asya’da hayat bulmuştur. Özellikle yerleşik kültürler üzerinde etkisi olan bu inançların dışında göçebeler üzerinde ise Şamanizm inancının derin etkileri olmuştur. Arkeolojik verilerden Orta Asya’da ilk tapınaklar, Bronz Çağı’nda 2. binden kalmıştır. Bu tapınakların kalıntıları, Margiana (Güney Türkmenistan) ve Kuzey Baktriana (Güney Özbekistan) bölgelerinden günümüze ulaşmıştır. M.Ö. 2. binde Orta Asya’da Hint-İranlı toplulukların hakimiyeti görüldü. Bu toplulukların bir kısmı göçebe iken bir kısmı da yerleşik hayata geçmişti. Bu dönem de Orta Asya’da özellikle ateş ve haoma-saoma (kutsal bitki, içki ve ilah) kültü ön plana çıktı. Bu kültler sonrasında, muhtemelen M.Ö. 1000 civarında ortaya çıkmış olan Zerdüştlük inancının (Boyce 1975: 3) bir parçası haline geldi. Gonur Tepe (M.Ö. 2. binin ilk yarısı) (Fig. 1.1), Togolok 1 (M.Ö. 2. binin ortası) (Fig. 1.2) ve Togolok 21 (M.Ö. 2. binin ikinci yarısı) (Fig. 1.3) isimli Margiana’da M.Ö. 2. binden kalmış olan bu tapınakların (Sarianidi 1994: 388-397) mimari anlayışları birbirlerine yakınlık gösterirdi. Genel hatlarıyla, bir yerleşimin içinde bir tepe üzerine kurulmuş olan dörtgen planlı tapınakların merkezine doğru, dört bir yandan açıklığı olan dörtgen planlı bir avlu bulunurdu. Avlunun etrafını da ritüel amaçlı koridorlar çevirmekteydi. Çevre koridorlu avlu mekanı, ateş ayinleri için kullanılırdı ve kutsal sayılan küller burada korunurdu. İkincil mekanlar, bu avlunun çevresinde yer alırdı. Bu mekanlar arasında, duvarları ve tabanları alçıyla kaplı özel mekanlar, ateş ayinlerinde kullanılan hoama (soama) içkisinin yapıldığı ve bu içkinin hazırlanmasında kullanılan bitkilerin (ephedra, kenevir…) saklandığı mekanlar ile ateş altarlarının yer aldığı mekanlar bulunurdu. Genellikle tapınaklar, dört ana yöne bakardı ve girişleri de kuzey yönünde yer alırdı. Tapınaklar, genellikle dairesel kulelerle tahkim edilmiş güçlü duvarlarla çevrilmişti. M.Ö. 2. binin ikinci yarısında, Baktriana bölgesinde de ateş kültü ile ilgili tapınaklar bulunurdu. Genel mimari anlayış açısından, Margiana tapınakları ile paralellikleri bulunsa da, Baktriana tapınakları mimari kompozisyon açısından farklı özelliklere sahipti. Kuzey Baktriana bölgesinde M.Ö. 2. binin ikinci yarısından kalmış Yüklə 14,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|