Iv kurs t ələbəsi
Yüklə 145,52 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Şərq öyrənildilkcə Mirzə Kazım Bəyin adı həmişə minn ətdarlıqla yad ediləcəkdir”.
- Д.Г.МАГОМЕДЛИ
- БИБЛИОТЕЧНОЙ РАБОТЫ, БИБЛИОТЕКВЕДЕНЯ И БИБЛИОГРАФИИ. РЕЗЮМЕ
- D.H.MAHAMMADLI MIRZAH KAZIM BEY’S SCIENTIFIC-THEORETICAL AND PRACTICAL
| 195
Bakı Dövlət Universiteti, Kitabxanaçılıq-İnformasiya fakültəsinin IV kurs t ələbəsi M İRZƏ KAZIM BƏYİN KİTAB, KİTABXANA İŞİ, K İTABXANAŞÜNASLIQ VƏ BİBLİOQRAFİYA SAHƏLƏRİNDƏ ELM İ-NƏZƏRİ VƏ TƏCRÜBİ FƏALİYYƏTİ
ər: Mirzə Kazım Bəy, kitab, kitabxanaşünaslıq, şəxsi kitabxana, biblioqrafiya, kitabxana işi Ключевые слова: Мирза Kазым Бек, книги, библиотековедения, личная библиотека, библиография, библиотеочная работа. Key words: Mirza Kazim Bey, book, librarianship, personal library, bibliography, library work.
minn ətdarlıqla yad ediləcəkdir”. İ. Berezin
Dünyanın ən qədim xalqlarından biri olan Azərbaycan xalqı öz dahi şəxsiyyətləri, görkəmli xadimləri ilə tarixi inkişafın bütün mərhələlərində b əşər elminə, mədəniyyətinə, incəsənitinə, ədəbiyyatına, fəlsəfəsinə və s. misilsiz töhf ələr vermiş, ümumbəşəri sivilizasiyanın tərəqqisində yaxından iştirak edərək onu daha da zənginləşdirmiş və bu sivilizasiyanın ayrılmaz t ərkib hissəsinə çevrilmişdir. Az ərbaycan xalqının XIX əsrdə bəşəriyyətə bəxş etdiyi nadir şəxsiyyətlərdən biri də Mirzə Kazım Bəydir. Mirzə Kazım bəy Azərbaycan elmin
ə dünya şöhrəti qazandırmış, bəşər elminin inkişafında müstəsna rol oynamış, zəngin elmi qüdrətə, ensiklopedik biliyə malik olmuşdur. Görkəmli müt əfəkkir, xalqımızın fəxri, fövqəl zəka və istedad sahibi olan Mirzə Kazım B əy şərqşünaslıq, ədəbiyyat, dil, fəlsəfə, tarix, hüquq, dinşünaslıq, etika, etimologiya, etnoqrafiya, pedaqogika, ədəbi tənqidlə əlaqədar dünya elmi üçün bu gün d ə böyük əhəmiyyət kəsb edən, nadir mənbələrdən hesab olunan bir sıra fundamental əsərlər yazmış, bir çox dünya dillərinin kamil bilicisi omuş, eyni zamanda görk əmli elm və təhsil təşkilatçısı kimi böyük şöhrət tapmışdır. Dahi müt
əfəkkir böyük maarifpərvər kimi, həmçinin, bütün dövrlərdə elm
in, informasiyanın, mədəniyyətin, təhsilin, tərbiyənin inkişafında və t ərəqqisində böyük rol oynayan, əsas məqsədi cəmiyyətin intellektual və m ənəvi potensialının inkişafına xidmət etmək olan kitabxanalara, kitabxana işinin inkişafına, kitabçılıq işinin genişləndirilməsinə xüsusi əhəmiyyət
196
vermiş, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiyanın nəzəri və təcrübi məsələlərinə dair qiym ətli fikirlər söyləmiş, xeyli hərtərəfli əhəmiyyət kəsb edən müddəalar ir əli sürmüş, adı çəkilən sahələrin elmi əsaslarla inkişafı üçün diqqətəlayiq işlər görmüşdür. Onun görüşlərində, tövsiyələrində bu gün də təqdir olunması z əruri sayılan, bu sahənin mütəxəssisləri tərəfindən istifadə edilməsi vacib olan fikirl ər çoxdur (1,s.314). O, 1802-ci il iyunun 22-d ə də Rəştdə dünyaya gəlmiş, 8 yaşından D ərbənd şəhərində yaşamışdır. Atası Hacı Qasım mükəmməl dini təhsil almış, D ərbəndin şeyxülislamı rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. O, oğlunun təhsilinə böyük diqq ət yetirir, onu gələcəkdə öz yerində - Dərbənd şeyxülislamı kimi görm ək istəyirdi. İlk təhsilini Dərbənd mollasının yanında alan Mirzə Kazım B əy sonrakı təhsilini görkəmli ruhanilərin yanında davam etdirmişdir. Mü əllimlərin səyi hədər getməmiş, artıq 12 yaşında ana dili ilə yanaşı ərəb və fars dill ərinə də mükəmməl yiyələnmişdir. 1819-cu ildə Mirzə Kazım Bəy “Ərəb dili qrammatikası təcrübəsi” adlı ilk elmi işini yazmış, 1820-ci ildə isə ərəb və fars dillərində lüğət tərtib etmişdir (5, s.43). 1820-ci ild ə atası Dərbənddən Həştərxana sürgün edilərkən onunla getmiş, orada ingilis, fransız, alman və b. dilləri öyrənmişdi. Bu görkəmli insan az bir müdd ət ərzində elmi ictimaiyyət tərəfindən tanınmış, 1826-cı ildə Kazan Universitetind ə İran ədəbiyyatından dərs deməyə dəvət edilmişdi. Burada d
ərs dediyi müddətdə qısa zaman içərisində professor və fakültə dekanı vəzifələrinə seçilir. O, dərs deməklə yanaşı, burada fars-ərəb-türk-rus lüğətinin hazırlanmasına da rəhbərlik edirdi. Mirz
ə Kazım bəyin görkəmli rus alimi, Kazan Universitetinin rektoru L.İ. Lobaçevski ilə dostluğu ona universitetin elmi və ictimai həyatında yaxından iştirak etmək imkanı yaratmışdı. L.İ. Lobaçevskinin elmi f əaliyyətində Şərqin riyaziyyat alimlərinin əsərləri mühüm rol oynamışdı. Rus alimi bu əsərlərlə Mirzə Kazım Bəyin Şərq dillərindən etdiyi tərcümələr vasit əsilə tanış olurdu. Mirzə Kazım Bəy böyük Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin riyaziyyata dair əsərlərini Lobaçevskinin istifadəsi üçün tərcümə etmişdi( 4, s.102). Burada çalışdığı illərdə Mirzə Kazım Bəy ona dünya şöhrəti qazandıran “Əssəbüş-Səyyar”, “Uyğurlar haqqında tədqiqat”, “Quranın bəzi sur ələrinin şərhi”, “Firdovsi yaradıcılığı üzrə Şərq mifologiyası” və s. əsərlərini yazmışdır. Bu tədqiqatların demək olar ki, hamısı dərhal Avropa dill
ərində çapdan çıxmış, dünya miqyasında geniş əks-səda doğurmuşdur (4, s.102).
Mirz ə Kazım Bəy Şərq mədəniyyətini dərindən bilməklə yanaşı həm d ə, onun ehtiraslı pərəstişkarı və alovlu təbliğatçısı idi. Asiyanın qədim tarixini böyük iftixar hissi il ə vərəqləyən Mirzə Kazım bəy onu “bəşər nəslinin ilk beşiyi” sayır, əzəmətliŞərq abidələrinin hər bir insan övladının qəlbində qürur hissi doğurduğunu dönə-dönə qeyd edirdi. 197
O,Az ərbaycandan uzaqlarda yaşasa da, doğma vətəni ilə əlaqəsini heç vaxt üzmür,sıx əlaqə saxlayırdı. Doğma Azərbaycan dilinin tədqiqində, öyr ənilməsində, elmi qrammatikasının yaradılmasında Kazım Bəyin əvəzsiz xidm ətləri olmuşdu. Onun yazmış olduğu “Azərbaycan dilinin qrammatikası” əsəri 1839 və 1840-cı illərdə iki dəfə nəşr edilmiş, Azərbaycan dilini öyr
ənənlərə, təbliğ edənlərə böyük hədiyyə olmuşdu. Böyük alimin Az ərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasını tərtib etməsi, onu nəşr etdirməsi, xarici dill ərə tərcümə etməsi və daim onu təbliğ etməsi onun Vətən qarşısında göst ərdiyi çox böyük xidmət idi (2. s.87). 1845-ci ild ən sonra o, öz ömrünü Peterberq Universiteti ilə bağlamış, m əhz burada dünya şöhrəti qazanmış, rus şərqşünaslıq elminin əsasını qoymuş, rus şərqşünaslarının böyük bir nəslinin yetişdirilməsində yaxından iştirak etmişdi. Akademik V.V. Bartold göstərirdi ki, Mirzə Kazım Bəy və O.İ. Senkovski öz mühazir ələri ilə rus şərqşünslığını yaratmışlar (5, s.42). O dövrün görk əmli rus mütəfəkkirləri ilə tanışlığı, onlarla ünsiyyətdə olması, Mirzə Kazım Bəyin yaradıcılığına təsir etdiyi kimi, Mirzə Kazım B əyin də onların həyatında, xüsusilə, Şərq ədəbiyyatı ilə tanışlığında, Şərq dill ərinin öyrənilməsində böyük köməyi olmuşdu. Onun L. N. Tolstoya və N. Q. Çernişevskiyə Şərq dillərini öyrətməsi dediklərimizi bir daha təsdiq edir (4.s.122). Böyük iftixar hissi il ə deyə bilərik ki, Mirzə Mazım Bəyin Şərqin böyük dahil ərinin, Şərq ədəbiyyatının və tarixinin Rusiyada öyrənilməsində, yayılmasında və təbliğində çox böyük xidmətləri olmuşdur. Mirzə Kazım Bəy müs
əlman hüququnun Rusiyada ilk tədqiqatçısı, Azərbaycan dilinin ilk elmi qrammatikasının yaradıcısı, Dağıstanda Şamil hərəkatının ilk t ədqiqatçılarından biri, Sədinin “Gülüstan” əsərinin rus dilinə ilk t ərcüməçisidir. O, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində də mühüm işlər görmüşdü. “Dərbəndnamə”ni ingilis dilinə tərcümə və şərhlə nəşr etdirmişdi. H əmçinin özünün yazdığı “Azərbaycan dilinin qrammatikası” nı alman dilinə t ərcümə etmişdi. Mirzə Kazım Bəyin yazmış olduğu 40-dan artıq elmi əsərin əksəriyyəti ingilis, fransız, alman və başqa dillərə tərcümə edilmişdir (4, s.50). Doğma Azərbaycan torpağının şərəfini yüksəklərə qaldırmış Mirzə kazım Bəy sağlığında ümumdünya şöhrəti qazanan, əsərləri müxtəlif dillərdə, müxt
əlif xalqlar tərəfindən maraqla oxunan və yüksək qiymətləndirilən xoşbəxt adamlardan biri idi. Hələ 1835-ci ildə Rusiya Elmlər akademiyası 35 yaşlı alimi öz müxbir üzvü seçmişdi. M. Kazım Bəy həmçinin, Amerika, Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, Danimarka v ə başqa ölkələrin elmlər akademiyalarının elmi cəmiyyətlərinin həqiqi və müxbir üzvü idi. Rus şərqşünaslıq elmini zənginləşdirən əsərlərinə görə O, 3dəfə yüksək Demidov mükafatına layiq görülmüşdür (1, s.281). 198
Mirz ə Kazım Bəy 1870- ci ildə Peterburqda vəfat etmişdir. Akademik İ.N. Borcinin onun haqda yazdığı nekroloqda deyilir: “Nə qədər ki, Şərq haqqında məlumatlar işlənəcək-bu iş heç vaxt dayandırılmayacaqdır-Kazım B əyin adı şöhrətlə çəkiləcəkdir” (4, s.29). Böyük uzaqgör ənliklə deyilmiş bu sözlər onun ölümündən keçən yüzillikl ərdə özünü tamamilə təsdiq etmiş, Mirzə Kazım Bəyin şan-şöhrəti daha da artmış, gələn nəsillər onu böyük hörmətlə yad etmiş, əsərlərindən faydalanmışlar. Öz z əmanəsinin böyük dahilərindən biri olan Mirzə Kazım Bəyin olduqca coşğun keçən həyatı həmişə kitabla, kitabxanalarla bağlı olmuş, O, s əriştəli bibliofil kimi öz dövründə məşhurlaşmışdır. Hələ uşaq ikən atasının şəxsi kitabxanasında olan qiymətli Şərq əlyazmalarını çox həvəslə mütaliə ed ən Kazım Bəy zaman keçdikcə bu kitabxana ilə kifayətlənməmiş, o dövrdə D ərbənddə, sonra isə Həştərxanda ictimai kitabxanalardan və digər kitab kolleksiyalarından geniş surətdə istifadə etməyə başlamışdı (3, s.58). Öz uşaqlıq illərindən bəhs edən M.Kazım Bəy sonralar yazırdı ki, m ənin 14 yaşım olanda kitab oxumaq işinə ciddi girişmişdim. Dərbənd şəhərində-kitab mütaliəsinə xüsusi diqqət yetirən şəhərin gəncləri dərnəkdə “D ərbəndnamə” əsərinin kütləvi oxusunu təşkil edirdilər. Elə olurdu ki, belə oxular günl ərlə davam edirdi. Oxunan mətnlərin təhlili belə oxuların əhəmiyyətini xeyli artırırdı. Daha sonra O, “Dərbəndnamə” əsərinin üzünü köçürm
əmiş, məcburiyyət qarşısında Dərbəndi tərk etdiyindən təəssüfləndiyini bildirmişdi. Elmi-tədqiqat və pedaqoji işdə mütaliənin əhəmiyyətini yüksək qiym ətləndirən M. Kazım Bəy həmişə deyirdi ki, mən zaman keçdikcə elmi bilikl ərə yiyələnməkdə mütaliənin çox böyük vasitə olduğunu dərk etdim və bütün ömrüm boyu mütali ə etməkdən zövq aldım (1, s.311). Mütali əyə böyük üstünlük verən M. Kazım Bəy kitab toplamağa, şəxsi kitabxana yaratmağa da çox erkən yaşlarından başlamışdır. Atasının qiymətli kitabları qoruyub saxlamaq, şəxsi kitabxana yaratmaq təşəbbüsü onun gözləri qabağında baş verdiyindən, o, özünün şəxsi kitabxanasını yaratmaqda bu t əcrübədən bəhrələnmişdi. Onun şəxsi kitabxanası Kazan Universitetində mü əllimliyə başladıqdan sonra formalaşmağa başladı. Gənc ali məktəb mü əllimi Kazım Bəy məhz Kazan Universitetində Şərqşünaslıqdan dərs dem əyə başladıqdan sonra Universitet kitabxanasıda Şərqə aid ədəbiyyatın artmasını tezliklə hiss etdi və şərqşünaslığa: Şərq dillərinə, Şərq ədəbiyyatına, Şərq tarixinə, Şərq iqtisadiyyatına və s. aid kitabları toplamağa başladı. O, h əmçinin Kazan Universitetinin kitabxanasında Şərqşünaslıq fondunun yaradılmasına və daha da təkmilləşməsinə xüsusi diqqət yetirirdi. Kazan Universitetinin kitabxanası M. Kazım Bəyin məsləhətinə müvafiq kitab seçib almaq işinə xüsusi diqqət yetirir, onunla əlaqə saxlayırdı. M.Kazım Bəy Kazan şəhərində böyük şərqşünas- alim, Şərq dillərinin, Şərq ədəbiyyatının görkəmli 199
t ədqiqatçısı kimi formalaşmış, bütün dünyada məşhur bir şərqşünas kimi tanınmışdı. M.Kazım Bəyin Kazanda əldə etdiyi bu nailiyyətlər onun Peterburq Universitetin ə dəvət edilməsi üçün şərait yaratdı. 1849-cu ildən Peterburq universitetind ə işləyən M.Kazım Bəy az bir müddət içərisində universitetd ə şöhrət qazandı (2, s.44). Rus elmi ictimaiyyəti M.Kazım Bəyi rus şərqşünaslığının yaradıcılarından biri kimi qəbul etdi. Peterburq Universitetind əki elmi fəaliyyəti ona dünya şöhrəti gətirdi. Peterburq Universitetind ə tezliklə M.Kazım Bəyə görkəmli professor kimi böyük etimad göst ərilmiş, fars dili kafedrasının müdiri seçilmiş, 1855-ci ild
ə Universitetdə ayrıca Şərq fakültəsi yaradılarkən onun ilk dekanı seçilmiş, ömrünün axırına qədər-15 il bu vəzifədə çalışmışdı (5, s.111). M.Kazım Bəyin kazanda əsasını qoyduğu şəxsi kitabxanası Peterburq Universitetind ə işlədiyi dövrdə daha da zənginləşmişdi. Onun mütaliə dair
əsinin genişliyi, elmlərin müxtəlif sahələri ilə maraqlanması, Şərq dill
ərindən başqa bir neçə xarici dildə sərbəst mütaliə etməsi şəxsi kitabxananın hərtərəfli zənginləşmsi zərurətini yaradırdı. O, şəxsi kitabxanasının həm müxtəlif elm sahələri, həm də bir çox Şərq və Avropa dill
ərində kitablarla komplektləşdirilməsinə xüsusi diqqət yetirirdi və kitabxananı zənginləşdirmək üçün vəsait əsirgəmirdi. Məhz buna görədir ki, M.Kazım Bəyin şəxsi kitabxanası o dövr Peterburq Universitetinin alimləri iç ərisində ən böyük və zəngin şəxsi kitabxana sayılırdı (1, s.299). Onun kitabxanası təsadüfi toplanmış kitab yığını deyildi. Düşünülmüş, ardıcıl olaraq elmin t
ələbatına və ixtisasına uyğun sistemli qaydada seçilmiş bir kitabxana idi. Kitabxanada şərqşünaslığa dair nadir, ən qiymətli əlyazmalar toplanmışdı. M.Kazım Bəyin tədqiqatçısı, hüquqşünas alim A. Rzayev göstərir ki, onun kitabxanasında Sədinin “Divan”ının 1802-ci il London nəşri, 134-cü il Paris n əşri, 1846-cı il Leypsik nəşri, 1855-ci il Təbriz nəşri, Hafizin “Divanı”nın 1841-ci il Konstantinopol n əşri, 1842-ci il Tehran nəşri, 1854-cü il Leypsik n əşri, Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin 1819-cu il Paris nəşri,1812-ci il K əlküttə nəşri, 1844-cü il London nəşri və s. nəşrlər olmuşdur. Bunlarla yanaşı, kitabxanada Nizaminin “İsgəndərnamə”, “Leyli və Məcnun”və “Sirlər x əzinəsi” əsərlərinin bir neçə variantı, Füzulinin “Divan”ı da var idi. M.Kazım B əyin kitabxanasında Şərq klassiklərinin əsərləri çox geniş səpkidə təmsil edilmişdi (1, s.305). Firdovsinin, Rud əkinin, Caminin, Xaqaninin, Ənvər Soxeylinin, İmaminin, M.F.Axundovun, A.Bakıxanovun əsərləri kiabxana fondunda mühüm yer tuturdu. Rus elmin ə, ədəbiyyatına və tarixinə hörmət edən, onu böyük m əhəbbətlə öyrənən, tədqiq və təbliğ edən M.Kazım Bəyin kitabxana sında rus alimlərindən Senkovskinin, Dornun, Berenin, Vasilyevin, Popovun, Viskovun, Kassoviçin, Şmidtin, Şarmianın, Frenanın, Zaxarovun, Leontyevin, Xvoleonanın və s. əsərləri geniş təmsil olunmuşdu (2, s.81). 200
Kitabxanada fransız alimlərindən Qorsen de Tasinin, Joberanın, Amio Jozefin, Piera Şarlın, Lovenin, Abel Remyunanın, Antekil Düliperronanın və s., ingilis aliml ərindən Rostanın, Morissonun, Robertin və s., alman aliml
ərindən Şleseranın, Sott Vilhelmin, Qrotoford Fridrixin və s., Danimarka aliml
ərindən Nibur Karstenanın, Avstriya alimlərindən Qammer Purqştaeyanın, Qədim Yunan alimlərindən Platonun, Aristotelin, Epikürün, Heraklitin, Emnedoklanın, Demokritin, şairlərdən Homerin, Heriodanın və s. əsərləri toplanmışdı (2, s.83). H əmçinin M.Kazım Bəyin kitabxanasında müxtəlif elm sahələrindən: astronomiyaya, riyaziyyata, h əndəsəyə, triqonometriyaya, coğrafiyaya, hüquqşünaslığa, qrammatikaya, dilçiliyə, tarixə, fəlsəfəyə, arxeologiyaya, m əntiqə, ədəbiyyatşünaslığa, şərqşünaslığa və s. aid çoxsaylı kitablar toplanmışdı. M.Kazım Bəy kitabxanasını soraq-məlumat ədəbiyyatı ilə də: ensiklopediyalarla, müxt əlif elm sahələrinə aid məlumat kitabları ilə, bir çox dünya dill ərinə aid lüğətlərlə zənginləşdirmişdi (1, s.300). Mirz
ə Kazım Bəyin vəfatından sonra onun ömrü boyu böyük çətinliklə əldə etdiyi, toplayıb, qoruyub saxladığı zəngin elm xəzinəsi olan şəxsi kitabxanası Peterburq Universitetinin kitabxanasına verilmişdir. Kitabxana kitabları qəbul edərkən onun siyahısını tərtib etmişdi. Bu siyahıya 259 Şərq əlyazmasının və kitabların adı daxil edilmişdir. Bundan başqa M.Kazım Bəyin t ədqiqatçısı A.Rzayev “XIX əsr Azərbaycan alimləri və mütəfəkkirləri haqqında oçerklər” (Bakı, 1969) kitabında M. Kazım Bəyin şəxsi kitabxanasında saxlanılan kitabların siyahısını tərtib etməyə müvəffəq olmuşdur. Bu siyahıda müxtəlif dillərdə olan 391 kitabın adı vardır. Bu kitablar dill ər üzrə aşağıdakı kimi bölünmüşdür: rus dilində 40, fransız dilində 96, ingilis dilind ə 38, alman dilində 62, latın dilində 97, ərəb, fars və türk dill
ərində 58 kitab. M. Kazım Bəyin şəxsi kitabxanası haqqında ayrıca araşdırmalar aparılmadığından onun fondunun miqdarı və tərkibi haqqında dəqiq məlumat verm
ək mümkün deyil. Şübhə yoxdur ki, M. Kazım Bəyin kitabxanasında göst
ərilən rəqəmlərdən qat-qat çox kitab və elmi jurnal olmuşdur. Kitabxananın jurnal fondu haqqında, ümumiyyətlə, heç bir məlumat yoxdur (1, s.299). Bel
əliklə, M.Kazım Bəyin şəxsi kitabxanasının kitab fondu haqqında Peterburq Universuteti t ərəfindən tərtib edilmiş siyahısını tam hesab etmək olmaz. Bu siyahı Peterburq Universitetinin M. Kazım Bəyin kitabxanasından seçil ərək kitabxanaya aldıqları kitabların siyahısıdır. M. Kazım Bəyin kitabxanasında olan bədii ədəbiyyat, o cümlədən rus ədəbiyyatı, rus klassikl
ərinin əsərləri, müasir dövrün ədəbiyyatı, M.Kazım Bəyin öz əsərləri, dövri m
ətbuat siyahıya daxil edilmişdir. 201
Mirz ə Kazım Bəy böyük tədqiqatçı-alim olmaqla yanaşı, kitabı sevən, onların gələcək nəsillər üçün qorununub-saxlanılmasına xüsusi diqqət yetirən, o dövrün kitabxanalarının komplektləşdirilməsinin qeydinə qalan böyük kitab t əbliğatçısı olmuşdur. XIX əsrdə Rusiyanın böyük ali məktəb kitabxanaları ilə yaxından tanış olan M.Kazım Bəy Kazan, Peterburq, Odessa universitetlərinin kitabxanalarına xeyli kitab bağışlamışdır (2, s.64). Mirz ə Kazım Bəy Kazan Universitetində işləyərkən həmişə universitet kitabxanası ilə əlaqə saxlamış, onun komplektləşdirilməsi işində yaxından iştirak etmiş, kitabxananın Şərq fondunun yaradılmasına xeyli əmək sərf etmişdir. M.Kazım Bəy öz məsləhətləri ilə kitabxanaya kömək etməklə yanaşı, 1848-ci ild ə şəxsi kitabxanasından bu kitabxanaya ərəb, fars və türk dillərində 203 adda qiym ətli əlyazması vermişdir. Məhz bu kitablarla kitabxananın Şərq şöbəsinin əsası qoyulmuşdu (4, s.100). M.Kazım Bəy şərqşünaslığa aid kitabları və qiymətli əlyazmalarını toplamaqla kifay ətlənmirdi, həmçinin onun Rusiyada və dünyanın digər ölk
ələrində təbliği sahəsində də mühüm işlər görürdü. Mirz
ə Kazım Bəy Kazan Universitetində işləyərkən bu universitet kitab mübadil əsi yolu ilə müntəzəm olaraq şərqşünaslığa dair kitabları Çinə, Hindistana, Əfqanıstana, İrana, Türkiyəyə, Misirə, həmçinin, Qərb ölk əlkərinə göndərirdi. Bu dövrdə M.Kazım Bəyin öz əsərlərindən “Türk-tatar dill ərinin ümumi qrammatikası”(1846) və “Müsəlman hüquqşünaslığı”(1845) kursuna böyük t ələbat var idi (2, s.55). Kazan, Peterburq, Odessa universitet kitabxanaları ilə yanaşı, Moskva Universiteti kitabxanası, Peterburq Ümumi Kitabxanası və Rusiya Elmlər Akademiyasının Kitabxanası da Şərq fondlarını yaratmaq üçün M.Kazım b əyin kitabxanasından istifadə etmişlər (5, s.122). Mirz ə kazım Bəyin elmi və pedaqoji fəaliyyətində kitabxana işi və kitabxanaşünaslıq məsələləri də mühüm yer tutur. Mədəni inkişafda və təhsil prosesind ə kitabxana işinə yüksək qiymət verən M.Kazım Bəy kitabxanaşünaslığın nəzəri problemləri haqqında bir çox qimətli fikirlər söyl əmişdir. M.Kazım bəyin kitabxana işinə dair mülahizələrinin, elmi görüşlərinin əsasını 1852-ci ildə yazdığı “ Sankt Peterburq İmperator Ümumi Kitabxanasında Şərq əlyazmaları və kalliqrafiyalarının təsviri” məqaləsi təşkil edir (1, s.301). Bu m əqalədə M. Kazım bəy dünya kitabxanaşünaslıq fikri tarixind ə demək olar ki, ilk dəfə kitabxana kataloqunun elmi mahiyyətini açır, ədəbiyyatın kataloqlaşdırılmasına elmi-nəzəri istiqamət verir. O, yazır: “Kataloq elml ər ailəsinə, kitabsaxlayıcı və kitabxanalara məxsus olub, elm x əzinəsinin açarı, onun gizli sirlərinin göstəricisidir”. Daha sonra müəllif kitabxana kataloqu haqqında ancaq özünəməxsus olan bir təhlil tərzində aşağıdakı fikri söyləyir: “Kitabxana kataloqsuz fayda verə bilməz: o, öz fikirl ərini ətrafdakılara çatdıra bilməyən lala bənzəyər” (1, s.284). 202
M əqalədə M.Kazım Bəy 1852-ci ildə S-Peterburq Umumi kitabxanasının Şərq ədəbiyyatı fondunun kataloqunun hazırlanıb çap edilm əsinin əhəmiyyətini, bu işdə rus alimlərinin əməyini çox yüksək qiym ətləndirib, həmin kataloqun mahiyyətini açır, Rusiyada və digər ölk ələrdə nəşr edilmiş kataloqlardan üstün cəhətlərini göstərir. Müəllif burada bir kitabxanaşünas alim kimi, müasir elmi dillə desək, sistemli yanaşma metodundan istifad ə edərək həmin kataloqun aşağıdakı mühüm əlamətlərini göst
ərir: 1.Kitabxananın Şərq fondunun bütün zənginliyinin, Şərq aləminin təfəkkür və m ədəniyyət xəzinəsinin tam təsvir edilməsi. 2.Z əngin və qiymətli biblioqrafik məlumatları əks etdirən elmi əsər. 3. Faydalı Şərq və Qərb biblioqrfik mənbələri üzrə tədqiqatçılar üçün açar. 4. Bütün Avropada Şərq əlyazmaları və ksilloqrafiyalarına dair nəşr edilmiş ilk dolğun və dəqiq kataloq. 5.İmperator Ümumi Kitabxanasının ilk çap kataloqu. 6. Çox göz əl nəşr əsəri. Daha sonra mü əllif özünün yüksək kitabxanaşünas-biblioqraf s əviyyəsini nümayiş etdirərək kataloqun mühüm hissələrini xarakterizə edir, onun t ərtibi metodikasının açıq təhlilini verir, S-Peterburq Ümumi Kitabxanasının Şərq ədəbiyyatı fondunun yaranması və formalaşması tarixini işıqlandırır, fondun dillər üzrə tərkibini təsvir edir (1, s.296). M əqalədə ümumi kitabxananın Şərq fondunun yaranması və formalaşmasının əsas tarixi mərhələləri qeyd edilir ki, bu fondun 1814-1824- cü ill
ərdə Şərq nadir əlyazmaları manuskriptləri əsasən satınalma və müxtəlif ian
ələr yolu ilə, 1828-1830-cu illərdə isə işğalçılıq yolu ilə İrandan, Türkiy
ədən və Dağıstandan gətirilmiş, 440 nüsxə zəngin və nəfis əlyazma hesabına, sonralar isə müxtəlif yollarla kitabxanaya alınmış qiymətli kolleksiyalar vasit əsilə formalaşıb zənginləşmişdir (2, s.78). M əqalədə çap kataloqunda tətbiq edilmiş biblioqrafik təsvir qaydalarının mahiyyəti açılır, təsvirlərin bütün ünsürləri (manuskriptlərin ili, yaranması xüsusiyyətləri, kalliqrafik adı, meydana gəldiyi ölkə, şəhər, zahiri t ərtibatı, əlamətləri və bədiiliyi, həcmi, nöqsan cəhətləri və s.) xarakterizə edilir. Daha sonra m əqalədə kataloqun biblioqrafik təsvirlərdə əks etdirilmiş h ər bir manuskript haqqında verilən əlavə məlumatlar sadalanır və onların əhəmiyyəti göstərilir. Bunların işərisində M.Kazım Bəyin Şərq əlyazmaları, saxlayıcılar üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən avtoqrafların,əlyazmasının, ilk nüsx əsi, onun Avropada meydana gələn digər nüsxələri haqqında verilən m əlumatların əhəmiyyətini xüsusi qeyd edir. Kataloqda t ətbiq edilən biblioqrafiyalaıdırma metodlarının təhlilini M.Kazım Bəy olduqca obrazlı şəkildə ümumiləşdirərək yazır: “İmperator
203
Ümumi Kitabxanasındakı zəngin Şərq xəzinəsi haqqında alimlər və savadlı insanların məlumatlı olmasına baxmayaraq bizim kataloq onların məzmunu və əhəmiyyəti ilə yaxından tanış olmaq üçün həmin xəzinənin sirlərinə işıqlı yol açır. Onun vasitəsilə hər bir alim Rusiya İmperator Ümumi Kitabxanasındakı bu z
əngin sərvətlə hərtərəfli tanış ola bilər” (4, s.99). Bel
ə ümumiləşdirmədən sonra Mirzə Kazım Bəy çap kataloqunun biblioqrafik m ənbələrin müəyyənləşdirilməsindəki açar rolunu qeyd edir və bu baxımdan dünyanın iri ölkələrində elm və mədəniyyətin inkişafında kitabxanaların tarixi rolundan danışır. Hələ antik dövrlərdən başlayaraq Q ədim Yunanıstan, Makedoniya və Roma İmperiyasında, eləcə də Avropa ölk ələrində yaranan kitablar haqqında qiymətli məlumatlar verir ki, bu da dünya kitabxanalarının tarixinin öyrənilməsi və onların tarixi əhəmiyyətinin və rolunun daha d ərindən dərk edilməsi baxımından da müasir kitabxanaşünaslıq elmi üçün çox qiym ətli mənbə kimi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada mü əllif Avropada elm və mədəniyyətin inkişafında Şərq ölk
ələrindən günəş şüaları kimi saçan elmin əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır və Parisd
ə 1544-cü ildə yaranmış və sonralar Kral kitabxanasına şevrilmiş kitabxanada 400 Şərq əlyazmasının, 40 manuskriptin və 70 Çin kitabının olduğunu və o dövrün alimlərinin bunları möcüzə adlandırmasını qeyd edir. Da ha sonra M.Kazım Bəy XIV Lüdovik hakimiyyəti dövründə Fransada kitabxana işinin inkişafına dair maraqlı faktlar gətirərək bir daha özünün dünya kitabxanaçılıq tarixinə dərindən bələd olmasını sübut edir (5, s.133). Mirz ə Kazım Bəyin yüksək biblioqrafik biliklərə və təcrübəyə malik olması və bu işin elmi əsaslarından xəbərdar olmasını da bir daha bu m əqalədən aydın hiss edirik. Xüsusilə biblioqrafik axtarışların aparılmasının ç ətinlikləri və bu işdə kataloqların əhəmiyyətini M.Kazım Bəy bəhs etdiyimiz m əqalədə xüsusi vurğulayır. Müəllif göstərir ki, əgər hər hansı bir alim, biblioqraf Avropanın tanınmış kitabxanaları haqqında məlumat almaq istəsə, çox ciddi ç ətinliklərlə rastlaşacaqdır. Çünki bu vaxta qədər heç bir zəngin kitabxana öz fondunu əks etdirən tam kataloq nəşr etdirməmişdir. Sonra öz t əcrübəsinə isnad edən müəllif yazır ki, mən tez-tez alim və təcrübəli kitabxanaçılara müraciət edib onlardan dünyanın müxtəlif kitabxanalarında mühafiz
ə edilən manuskriptlər və ya kalliqrafiyalar barədə soruşduqda, onlar əksər hallarda mənim tələbimi çox zəif təmin etmiş və ya heç təmin etm əmişlər (1, s.295). Göründüyü kimi M.Kazım Bəy həm də bir kitabxanaşünas kimi dünyanın zəngin kitabxanalarının öz fondunun tərkibini tam
əhatə edən kataloqlar nəşr etdirməsinin vacibliyini vurğulayır və bunun biblioqrafik axtarışda çox mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini xüsusu qeyd edirdi. M.Kazım Bəy məqalədə Rusiya İmperator Kitabxanasında mühafizə edil ən Şərq əlyazmalarının əvvəllər tərtib edilmiş kataloqlarından bəhs 204
ed ərkən bunların içərisində rus şərqşünaslığının banilərindən biri olan Mirzə C əfər Topçubaşovun iştirakı ilə yaradılmış Ərdəbil manuskriptlərinin kataloqunun əhəmiyyətindən danışır. Müəllif göstərir ki, əvvəllər tərtib edilmiş həmin kataloqlar və xüsusən 30 il əvvəl yaradılmış Ərdəbil kolleksiyasının kataloqu Rusiya İmperator Kitabxanasının Şərq əlyazmalarını tam t əşkil edən kataloqun meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Mirz ə Kazım Bəyin bəhs etdiyimiz məqaləsində kataloqda əks etdirilmiş Şərq əlyazmalarının Rusiya İmperator Kitabxanası tərəfindən əldə edilm
əsi tarixindən danışılır və göstərilir ki, həmin qiymətli xəzinə ilk növb
ədə kitabxanaya Rusiyanın İran və Türkiyə ilə müharibəsi nəticəsində qazandığı qənimətlərdir ki, bunun da əsasını Ərdəbil, Axalsıx, Ərzurum, Adrianopol v ə Dağıstan kolleksiyaları təşkil edir. Bu kolleksiyalar içərisində mü əllif 1929-cu ildə şahzadə Xosrov Mirzə tərəfindən Rusiya imperatoruna h ədiyyə edilmiş 18 Şərq əlyazmaları kolleksiyasının əhəmiyyətini də qeyd edir (2, s.90). M.Kazım Bəyin məqaləsində Rusiya İmperator Umumi Kitabxanasının Şərq əlyazmaları kataloqunun tərtibi metodikasına da diqqət yetirilir və kataloqun m əzmunundakı aşağıdakı müsbət əlamətlər xüsusi sadalanır: 1. Bütün biblioqrafik materialların tam sistemli şəkildə əks etdirilməsi; 2. Əvvəllərdə tərtib edilmiş Şərq əlyazmaları kataloqlarından istifadə edilərkən onlara
əlavələr və dəyişikliklərin edilməsi; 3. Bu vaxta q ədər təsvir edilmiş manuskriptlərin müvafiq qaydalar əsasında t əsvir edilib kataloqa daxil edilməsi; 4. Bütün bu z əngin və rəngarəng materialların ümumi düzülüşü və bu nəhəng işin vahid qaydada tərtib edilməsi. M əqalənin elmi kataloqlar və digər biblioqrafik vəsaitlərin tərtib edilm əsinin nəzəri və metodik məsələləri baxımından olduqca qiymətli xüsusiyy ətlərindən biri də burada müəllif tərəfindən həmin vəsaitlərin tərtibinə dair müasir elmi axtarış vəzifələrinə cavab verən tələblərin qoyulmasıdır (1, s.309).
Mirz ə Kazım Bəyin şərqşünaslığa dair elmi kataloqların və biblioqrafik əsərlərin tərtib edilməsi ilə əlaqədar irəli sürdüyü tələblər bunlardır: 1.T
ərtib edilməsi nəzərdə tutulan əsərlərin predmeti xüsusi maraq doğurmalıdır; 2. Əsərin yaradılmasında iştirak edənlər əla orientalist (şərqşünas) və Şərq biblioqrafiyası sahəsində səriştəli olmalıdır; 3. Onlar biblioqrafiya v ə kitabxanaşünaslıq işində səriştəli olmalıdırlar.Avropa ölk ələrində geniş vüsət tapmış bu elm, müasir dövrdə zəngin kitabsaxlayıcıların daxili və xarici baxımdan təşkil edilməsi üçün olduqca vacibdir. 4. Bu elm sah əsində çalışanlar müvafiq kitabxananın əməkdaşları olmalıdırlar. 205
5. Kitabxana bel ə vacib əsərlərin tərtibi və nəşr edilməsi üçün xüsusi vəsaitə malik olmalıdır (1, s.312). Mübaliğəsiz demək olar ki, M. Kazım Bəyin bu fikirləri indi də öz əhəmiyyətini itirməmişdir və bu gün də kitabxanaşünaslarımız, biblioqraflarımız müvafiq əsərlər tərtib edəndə bu fikirlərdən çox səmərəli şəkildə faydlana bilərlər. M.Kazım Bəyin məqaləsində səciyyəvi bir cəhət də b əhs etdiyimiz kataloqun o dövrdə Şərq əlyazmalarını əks etdirən digər kataloqlarla, xüsus ən Vyana Şərq Akademiyasının nəşr etdirdiyi kataloqla müqayis əli şəkildə təhlil etməsidir. O, müqayis əli təhlildə S-Peterburq Ümumi Kitabxanası kataloqunun t ərtibinin üstünlüklərini belə əsaslandırır: 1. Vyana Şərq Akademiyasının kataloqunda materiallar 26 elm sahəsi üzr
ə 40 xüsusi bölmədə qruplaşdırılmış, hər bir bölmənin daxilində isə dillər üzr
ə (ərəb, fars və türk dilləri) təşkil edilmişdir. Bu düzülüş prinsipini oxucular üçün
əlverişli saymayan müəllif S-Peterburq İmperator Ümumi Kitabxanasının kataloqundakı sistemləşdirmə prinsipinin daha məqsədyönlü olmasını qeyd edərək yazır: “Bizim kataloqda bütün əlyazmalar və kataloqlar onların yazıldığı 24 dil əsasında düzülmüş və hər birinin hansı alimə aid olması göstərilmişdir”. Daha sonra M.Kazım Bəy S-Peterburq İmperator Ümumi Kitabxanasının kataloqunda materialların orijinal sərlövhələrinin t əsvirini əks etdirən yazıların olmasını da müsbət cəhət kimi qiymətləndirir və istifad ə üçün nə qədər əhəmiyyətli olmasını göstərir. Sonr müəllif Rusiya kataloqunda əlyazmaların məzmununu açan predmet göstəricisinin mü əlliflərin adlar göstəricisinin də tərtib edilməsini çox haqlı olaraq kataloqun üstün c əhəti kimi vurğulayır. 2. Mirz ə Kazım Bəy Vyana Şərq əlyazmaları kataloqu ilə S-Peterburq İmperator Ümumi Kitabxanasının kataloqlarının müqayisəli təhlilində hər bir kataloqun n ə qədər dolğun və əhatəli olmasını ön plana çəkərək yazır ki, Vyana Şərq Akademiyası kataloqunda yalnız ərəb, fars və türk dillərində 504 adda biblioqrafik yazı olduğu halda, Rusiya kataloqunda yalnız bu dillərdə 602 v
ə əlavə 21 dildə 298 biblioqrafiyası əks etdirilmişdir. Vyana Şərq Akademiyasının kataloqu 10 il əvvəl nəşr edildiyinə görə S-Peterburq İmperator Kitabxanasının kataloqu məzmun baxımından müasir vəziyyəti əks etdirdiyind ən də müəyyən üstünlüklərə malikdir. 3. S-
Peterburq İmperator Kitabxanasının Kataloqu şərqşünaslıq elminin ən tanınmış alimləri və geniş biblipqrafik biliklərə malik olan akademik Dorn, Fren v ə Mirzə Cəfər kimi şöhrətli şəxslər tərəfindən tərtib edilmişdir və bu adlar h əmin kataloqun etibarlı olmasına zəmanət verir. 4. N əşrinin nəfisliyinə görə Rusiya kataloqu şübhəsiz ki, belə nəşrlər iç ərisində xüsusi yer tutur və kataloqun sərlövhəsi onun məzmununa tam uyğun gəlir.
206
Sankt- Peterburq Kitabxanasının Şərq əlyazmaları kataloqunun üstün c əhətini M. Kazım Bəy belə yekunlaşdırır: “Biz bu kataloqu Avropada diqqəti c əlb edən ədəbi hadisə hesab edərək qeyd etmək istərdik ki, bu nəşrlərdə kitabsaxlayıcı bütün belə müəssisələrdən qabağa çıxmışdır” (5, s.101). N əhayət, məqalələrin sonunda Mirzə Kazım Bəyin kataloq haqqında b əzi tənqidi qeydlərinə də rast gəlirik. Bu qeydlər əsasən kataloqun Çin və Yapon əlyazmalarını əks etdirən bölmələrinə aiddir. Müəllif qeyd edir ki, Çin v ə Yapon dillərindəki kitabların təsviri əksər hallarda bir neçə sözdən ibarət olub yalnız əsərin sərlövhəsi, nəşr ili və neçə hissədən ibarət olduğu barədə m əlumat verir. Bundan əlavə müəllif həmin kitabların təsviri və qruplaşdırılmasında nəzərə çarpan bir sıra dəqiqsizliklərə də diqqət yetirir. Göründüyü kimi, dünyaşöhrətli Azərbaycan alimi, böyük mütəfəkkir Mirz
ə Kazım Bəyin kitab, kitabxana işi, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya n əzəriyyəsi və təcrübəsi sahəsindəki elmi-nəzəri və təcrübi fəaliyyəti son d ərəcə məhsuldar olmuşdur. Onun bu fəaliyyəti bilavasitə kitabxana işinin elmi əsaslarla inkişafına xidmət etmişdir. Mirzə Kazım Bəy daim bu sahədə müt ərəqqi yeniliklərin baş verməsini, qabaqcıl təcrübə metodlarının tətbiqini vacib saymış və yalnız bu yolla cəmiyyətin mükəmməl maariflənməsinin, savadlanma sının, kütləvi mütaliəsinin təşkilinin mümkünlüyünü vurğulamışdır (3, s.332). B əşəriyyətin elm tarixinə öz zəngin çoxşaxəli fəaliyyəti ilə misilsiz töhf
ələr verən, mənsub olduğu xalqa daim başucalığı gətirərək onun şöhrətini zirv
ələrə qaldıran böyük alim Mirzə Kazım Bəyin böyüklüyü, ucalığı,müdrikliyi, dahiliyi onun ölümündən keçən 200 ildən çox zaman k əsiyində daha qabarıq, daha aydın hiss olunur. Onun elmin bir çox sah ələrində olduğu kimi, kitab, kitabxana işi, kitabxanaşünaslıq və biblioqrafiya sah ələrinə də verdiyi, töfhələr, təkliflər heç zaman öz əhəmiyyətini itirməmiş, zaman keçdikcə dahaq böyük aktuallıq kəsb etmiş və gün d
ə kəsb etməkdədir. Professor A. A. Xələfovun qeyd etdiyi kimi, Mirzə Kazım Bəyin bu sahələrdəki elmi irsi və əməli fəaliyyəti müstəqil tədqiqat obyekti kimi h ərtərəfli və dərindən işlənilməlidir. Bütövlükd ə, görkəmli Azərbaycan alimi, böyük mütəfəkkir Mirzə Kazım Bəyin çoxşaxəli elmi fəaliyyəti, zəngin nəzəri irsi gələcək nəsillərə çox böyük töhf ədir.
207
ƏDƏBİYYAT
1. X ələfov A. A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixi: Dərslik:(III hissədə) h.1.: (Ən qədim dövrl
ərdən XX əsrə qədər).- B.: BUN, 2004.-328 s. 2. X
ələfov A.A. Azərbaycanda kitabxana işinin tarixindən (1870-1920).-ADU,1960.- 95 s. 3. İsmayılov X. İ. Azərbaycan Respublikasında kitabxana işinin metodik təminat sisteminin inkişaf tarixi (1918-2000-ci illər):Monoqrafiya.-B.: BUN, 2000.- 416 s. 4.Rzayev A. XIX əsr Azərbaycan alimləri və mütəfəkkirləri B.:1969.-142s. 5.Rzayev A. Mirz ə Kazım Bəy.-B.: 1965.-146 s.
ДЕЙАТЕЛЬНОСТЬ МИРЗА КАЗЫМ БЕКА В ОБЛАСТИ КНИГИ, БИБЛИОТЕЧНОЙ РАБОТЫ, БИБЛИОТЕКВЕДЕНЯ И БИБЛИОГРАФИИ. РЕЗЮМЕ В статье говорится о научно-теоретической деятельности в области книги, библиотечной работы, библиотековедения и библиографии выдающейся личности Азербайджанского народа мыслителя ученого с мировым именем. В статье также указываются знаменательные факты об истории создания и развития большой и богатой личной библиотеки Мирза Казым Бека, о составе фонда, существующих здесь редких рукописях и изданиях, дан ряд ценных фактов о дальнейшей судьбе.
D.H.MAHAMMADLI MIRZAH KAZIM BEY’S SCIENTIFIC-THEORETICAL AND PRACTICAL ACTIVITY IN FIELDS OF BOOK, LIBRARY WORK, LIBRARIANSHIP AND BIBLIOGRAPHY
SUMMARY This article deals about the Azerbaijanian prominent person, world- famous scientist, thinker Mirzah Kazim Bey’s scientific-theoretical and practical activity in fields of book, library work, librarianship and bibliography. Also in this article are shown several interesting facts as the creation history of Mirzah Kazim Bey’s large and rich personal library, as well as its development, fund`s contest, at the same time unique handwritings and publications, the principal order of materials and the later fortune of this library. Yüklə 145,52 Kb. Dostları ilə paylaş:
|