28
yağıntı mümkün buxarlanmanın cənub yamacda 75
-100%-
i, Ģimal
-
Ģərq yamacda 50
-
100%-
ini təĢkil edir. QıĢı yumĢaq, yayı mülayim
-istidir.
Bütün fəsillərdə bol yağıntılı soyuq iqlim yalnız Böyük Qafqazın cənub yamacı
(1500-
2700 m) üçün səciyyəvidir. Yuxarı meĢə, subalp və alp zonaları əhatə edir. Ġllik
yağıntı mümkün buxarlanmadan 150
-
200% çoxdur. QıĢı soyuq, yayı sərindir.
Dağlıq tundra iqlimi Böyük Qafqaz və Kiçik Qafqazın 2700 m
-
dən, Naxçıvan MR
-
nın isə 3200 m
-
dən yüksək ərazilərindədir. Yağıntı mümkün buxarlanmadan 100
-200%
çox olur. QıĢ və yay soyuq keçir. Bəzi yerlərdə qar bir ildən o biri ilə qalır.
D
üĢən yağıntının miqdarı buxarlanan suyun miqdarından
az olan torpaqlara arid
(quraq) torpaqlar deyilir (Ģəkil 2.2). Bu zonanın iqlimi isti və quraq olur. Su ilə
yuyulmadığı üçün bu zonanın torpaq profilində, yaxud torpaqaltı qatlarda karbonat,
xlorid və sulfatlar toplanır.
Arid torpaqlar q
uru çöllərdə, səhralaĢmıĢ savannalarda,
yarımsəhra və səhralarda əmələ gəlir.
Arid torpaqlara
Ģabalıdı, boz qonur
yarımsəhra
və müxtəlif səhra torpaqları aiddir.
Burada əkinçilik yalnız süni suvarma aparmaqla
mümkündür.
Humid iqlim (lat. humidus
–
rütubətli) –
rütubətli
li
yi artıq olan
iqlim hesab olunur.
Humid torpaqlarda
yağıntının miqdarı buxarlanan və yerə hopan suyun
miqdarından
xeyli çox olur və artıq qalan su yer səthində çay Ģəbəkəsi
nin,
yəni çay dərələrinin əmələ
gəlməsinə səbəb olur
(Ģəkil 2.2)
.
2.2. İqlim və bitkiçilik
Ġlk kənd təsərrüfatı
məhsulu istehsal edən sahə bitkiçilidir. Bu sahənin məhsul
istehsalı üçün istifadə etdiyi materiallardan biri günəĢ iĢığının kinetik enerjisi, əsas
istehsal vəsaiti isə yaĢıl
bitkilərdir. Bitkiçilik sahəsi üzrə kənd təsərrüfatı məhsulları
istehsalı üç təbii amilə əsaslanır: bitkilər, iqlim və torpaq.
Torpaq
–
B
itkini qida maddələri və rütubətlə
(su)
təmin edən əsas mənbədir.
Ġqlim
–
H
ər hansı bir bitkinin inkiĢafı üçün 5 həy
at
amili lazımdır: iĢıq, istilik, su,
hava və qida maddələri.
Humid iqlim
Arid iqlim
Şəkil 2.2.
Humid və arid iqlim
üzrə
yaranan
landşaft
29
Bitki,
torpaq və iqlimin köməyi ilə qeyri
-
üzvü maddələri üzvi maddələrə çevirir. Bitki
üzvi maddələri özünün vegetasiya dövründə sintez edib yaradır. Bitkinin inkiĢaf etdiyi
mühitin iqlim amilləri onda gedən fotosintez prosesinə bilavasitə təsir göstərir.
Bütün digər canlı orqanizmlər kimi, bitkilər də öz həyat fəaliyyəti müddətində həmiĢə
xarici mühitlə qarĢılıqlı təsirdə olur. YaĢayıĢ Ģəraiti və lazım olan amillər bitkilərin bioloji
tələblərinə uyğun olmadıqda onların fəaliyyətində gedən fizioloji proseslər pozulur,
inkiĢafı zəifləyir və bəzi halda tələf olurlar. Əksinə, bitkilər lazım olan amillərlə təmin
edildikdə, normal inkiĢaf edərək yüksək məhsul verirlər. Bu və ya digər bitki növləri və
hətta onların ayrı
-
ayrı sortları üçün həmin amillərə olan tələbat müxtəlifdir.
2.2.1. Bitkilər üçün tələb olunan əsas həyat amilləri
Bitki xarici mühit amillərinin bilavasitə təsiri altında bitir və məhsul verir. Bitkinin
yerləĢdiyi yer dedikdə onun bitdiyi torpaq və torpağın özündə və üzərindəki mikroiqlim
nəzərdə tutulur. Mikroiqlim və torpaq məhsulun miqdar və keyfiyyətinə təsir göstərir. Hər
bir bitki üçün ekoloji Ģəraitin öyrənilməsi aqrotexniki tədbirlərin səmərəli tətbiqində,
sortların rayonlaĢdırılması məsələlərinin düzgün həllində və yeni sort yaradılması
məqsədi ilə aparılan seleksiya iĢlərində böyük əhəmiyyəti var.
Hər hansı bir bitkinin inkiĢafı üçün aĢağıdakı Ģərtlər və ya vegetasiya amilləri
lazımdır: iĢıq, istilik, su, hava və qida maddələ
ri
(Ģəkil 2.3)
.
2.2.2. İşıq
.
Bütün vegetasiya müddətində bitkinin günəĢ Ģüasına ehtiyacı var. ĠĢıq
çatıĢmazlığında zoğlar çılpaqlaĢır, yarpaqlar tədricən saralır və tökülür, eləcə də çiçək
qrupları və çiçəklər tökülür. Ekoloji amil kimi iĢıq fotosintez, transpirasiya və böyümə
kimi proseslərdə mühüm rol oynayır. Bitkidə sintez mənbəyi yalnız iĢıqdır.
GünəĢ
Ģüalarının bitkiyə verdiyi istiliyi baĢqa istilik mənbələri hesabına yaratmaq mümkündür,
ancaq günəĢ Ģüasının bitkiyə təbii təsirini süni iĢıqlar verə bilmir. GünəĢ iĢığı və onun
Şəkil 2.3. Bitkilərin inkişafı üçün lazım olan əsas həyat amilləri
30
Ģüa enerjisi yerə normal düĢsə də, bəzən bitkilər iĢıqdan səmərəli istifadə edə bilmirlər
.
Bu,
düzgün əkin aparıımadıqda (sıx səpin), budama normal olmadıqda bitkidə və ə
kin
sahəsində yaranan süni kölgələr nəticəsində baĢ verir. ĠĢıqlı dövrün sutkalıq
davamiyyəti bitkinin böyüməsini intensivləĢir.
Yayın axırında azalan fotoperiodluq
yüksək temperaturun müĢayiəti ilə bitkinin böyüməsi ləngiyir.
Adi yay günlərində
iĢıqlanma intensivliyi 100 000 lyuksdan çox olur. Ancaq digər Ģəraitlərlə yanaĢı, iĢıq
intensivliyi 30000 lyuks olan Ģəraitdə, məsələn, əlveriĢli temperatur Ģəraitində və normal
su ilə təmin olunmuĢ yarpaqda assimilyasiya optimal olur. ĠĢıq intensivliyi
,
hətta buludlu
havada da 30000 lyuksa çata bilir. GünəĢ Ģüasının istilik təsiri iĢıq enerjisinin torpağın
səthində və yarpaqlarda istilik enerjisinə çevrilməsi ilə ifadə olunur. Müxtəlif dalğalı
günəĢ Ģüalarının bitkiyə təsiri eyni deyil. Yer kürəsində bunların miqdarı eyni deyil. Belə
ki, dəniz səviyyəsindən yuxarı qalxdıqca ultra
-
bənövĢəyi Ģüalar çoxalır. Ġnfra
-
qırmızı
Ģüalar isə aran yerlərində çoxdur. Ultra
-
bənövĢəyi Ģüalar məhsulun yetiĢməsinə və
keyfiyyətinə, infra
-
qırmızı Ģüalar isə bitkinin inkiĢafına təsir edir.
Vegetasiya fazalarına günəĢ
Ģüası çox güclü təsir göstərir (günəĢ Ģüası istilik
yaratdığına görə).Yarpaq ayasının böyüməsi iĢıqdan asılıdır. ĠĢıq olmadıqda yarpaq
ayası kiçik qalır, saplaq isə xeyli uzanmıĢ olur.
F
otosintez bitkilərdə iĢıqda gedir. Fotosintez prosesində yaĢıl bitkilər günəĢ
iĢığından istifadə edərək hava və torpağın qeyri
-
üzvi maddələrini üzvü maddələrə
(niĢasta, Ģəkər, zülallara) çevirir
(Ģəkil 2.4)
. Foto
sintez zamanı bitkilər havadan k
arbon
qazını alıb, bütün orqanizmlərin tənəffüsü üçün zəruri olan oksigen buraxırlar. Son
Şəkil 2.4. Bitkidə gedən
fotosintez prosesinin sxemi
Dostları ilə paylaş: |