İxtisasın adı: Heyvandarlıq mütəxəssisi Modulun adı

 

31 

Şəkil 2.

5

. Kölgədə bitən 

günəbaxan bitkisi

 

zamanlar niĢanlanmıĢ atomların tətbiqi sayəsində iĢığın spektr tərkibi fotosintezin 

istiqamətinə təsir edir. Belə

 

ki, spektrin qırmızı

-

sarı 

Ģüaları

, 

əsasən

, 

karbohidratların, göy Ģüalar isə 

zülalların əmələ gəlməsinə təsir göstərir. Kifayət qədər 

iĢıq olmadıqda bitkilər

 

zəif

 

inkiĢaf edir

,  

gövdəsi nazik, 

uzun olur və yerə yatır (Ģəkil 2.5)

.  

Vegetasiya dövründə iĢığın olmaması sünbüllərin 

az dənliliyinə, buğdada zülalın

 

azalmasına səbəb olur. 

ĠĢıqlı günün uzun olması

 

bəzi bitkilərin inkiĢafını 

ləngidir, baĢqa bitkilərin inkiĢafını isə sürətləndirir. Buna 

görə bitkilər uzun və qısa gün bitkilərinə bölünür. Uzun 

gün bitkilərinə: buğda, çovdar, arpa, vələmir, noxud, 

kartof, kələm aiddir. Qısa gün bitkilərinə: lobya, 

günəbaxan, qarğıdalı, pambıq aiddir. 

 

Tarla Ģəraitində bitkiləri düzgün yerləĢdirməklə onları iĢıqla təmin etmək o

lar. 

Bunun üçün seyrəltmə, alaqlara qarĢı mübarizə, gencərgəli səpin və s. tətbiq edilir. 

 

2.2.3. 

İstilik

. 

Toxumların cücərməsi, mikroorqanizmlərin fəaliyyətinin güclən

-

dirilməsi və torpaqda üzv

i 

maddələrin parçalanması üçün lazım olan ən vacib 

amillərdəndir. Toxumun cücərməsi 

üçün torpaqda normal temperatur 

olmalıdır. Həmin temperatur hər bir 

bitkinin səpin müddətini göstərir. 

Belə ki, əksər yazlıq bitkilərin 

toxumu torpaqda 12-14

0

C 

temperatur yarandıqda cücərir. Bu 

temperatur isə adətən aprel ayının 

birinci və ikinci on günlüklərinə 

təsadüf etdiyindən həmin dövr 

əksər yazlıq bitkilərin optimal səpin 

müddəti hesab olunur. Torpağın 

temperaturunu ölçmək üçün sadə 

termometrlərdən əlavə, elektrod

-

larla təchiz olunmuĢ elektron 

cihazlar da mövcuddur (Ģəkil 2.6). Bu cihazlar vasitəsilə həm torpağın temperaturunu və 

həm də nəmliyini təyin etmək olur.

 

Torpaqda 

temperaturu yaratmaq üçün torpağı dərin yumĢaltmaq və yaxĢı quruluĢ 

vermək,

 

tez günəĢ Ģüasını udub, tez isinməsinə Ģərait yaratmaq, yazda torpaqdan 

buxarlanmanı (istilik verməni) azaltmaq üçün mulçalama, qarı sahədə qoruyub saxlama 

və s

. 

tədbirlər həyata keçirilməlidir. Torpağın isinməsi ondakı hava və

 suyun 

miqdarından asılıdır. 

 

Şəkil 2.6. Elektron cihazla torpağın tempe

-

raturunun və nəmliyinin ölçülməsi

 

---

 

32 

Gündüzlər günəĢ Ģüaları bitkinin yerüstü orqanlarını və torpağı qızdırır. Eyni 

zamanda gecələr bitkinin orqanlarından

 

(Ģəkil 2.4)

 

və torpaq səthindən istilik çıxır və 

onlar soyuyur. Gecələr torpağın soyuması

, 

gündüzlər isə qızması istilik balansıdır. Ġstilik 

Ģəraiti rütubətlə bağlıdır. Bulud, duman və yağıĢlar bitkidə istiliyi azaldır. Transpirasiya 

isə yaĢıl hissələrdə temperaturu azaldır. Buxarlanma nəticəsində, xüsusilə küləkli 

havalarda torpağın səthi sərin olur. Beləliklə,

 

bitkinin yaĢamasında istilik rejimi daxil olan 

və xaric olan istilik balansıdır. Mühitin temperaturu torpağın istilik saxlama və istilik 

keçirməsi ilə əlaqədardır.

 

Su hövzələrinin böyük miqdarda istilik saxlaması temperaturu niza

m

layır. Su 

hövzələri yaxınlığındakı əkinlərdə yazda temperaturun kəskin azalması, qıĢda ciddi 

soyuma müĢahidə olunur, yayda temperatur təqribən eyni səviyyədə qalır (kəskin 

artmır).

 

Temperatur Ģəraitinin vegetasiya fazalarının keçməsinə təsiri böyükdür. Yazda 

havanın orta sutkalıq 

temperaturu 10-

12º C olduqda əksər bitkilərdə tumurcuqların 

açılması baĢlayır.  Ayrı

-

ayrı vegetasiya fazalarının normal keçməsi üçün müəyyən 

miqdar fəal temperatur (10

0

C-

dən) tələb olunur. Rayonun və ilin istilik Ģəraiti mütləq 

minimum və mütləq maksimum göstərilməklə orta aylıq temperatur ilə xarakterizə 

olunur. AĢağı temperaturun bitkiyə təsirində üç anlayıĢı fərqləndirmək lazımdır: Ģaxtaya 

davamlılıq –

 

bitkinin Ģaxtalara davamlılığı; soyuğa davamlılıq –

 

bitkinin aĢağı müsbət 

temperatura davamlılığı; qıĢ

a 

davamlılıq –

 

bitkinin qıĢın bütün amillərinə davamlılığı.

 

Yaz Ģaxtaları iki tipdə olur –

 

advektiv və radiasiya. Advektiv Ģaxtalar soyuq arktik 

hava axımının daxil olması nəticəsində baĢ verir və havanın temperaturunu gecələr 

-6 

ºC endirə bilir. Bu Ģaxtalar daha qorxuludur. Radiasiya Ģaxtaları gecələr torpağın 

soyuması nəticəsində baĢ verir. Bu Ģaxtalar yerli xarakter daĢıyır və qıĢ Ģaxtalarına 

nisbətən az soyudur. QıĢ vaxtı torpağın səthindən yuxarıya qalxdıqca temperatur 

yüksəlir. Belə ki, iki metr hündürlükdə torpağın səthinə nisbətən

 

+4ºC

-y

ə qədər 

temperatur artıq olur. QıĢda 5 sm qalınlığında olan qar torpağın temperaturunu 4º 

qaldıra bilir, 20 sm qalınlığında olan qar kökləri Ģaxtadan qoruyur. Bu baxımdan qıĢı sərt 

keçən ərazilərdə əkin sahələrini Ģaxtalardan qorumaq üçün sahədə qarın saxlanması 

tədbirləri (sahədə tirələr düzəltmək, bitki qalıqları  saxlamaq və s.) əhəmiyyətlidir. 

 

2.2.4. Su. 

Toxumlar cücərəndə onların ĢiĢməsi üçün və bitkinin vegetasiya 

dövründə qida maddələrini mənimsəmək üçün lazımdır. Müxtəlif bitkilərin toxumları 

cücərmək üçün özlərinə müxtəlif miqdarda su hopdururlar. Su fotosintez prosesi üçün 

lazımdır. Su bitkilərdə qida maddələrinin köklərdən yarpağa və əksinə hərəkət etməsi 

üçün lazımdır. Su qızğın

 

vaxtlarda torpağı soyu

dur 

və mikrobioloji prosesləri təmin edir. 

Transpirasiya əmsalı az olan qarğıdalı, darı və sorqodur. Quru maddə qurmaq üçün ən 

çox suyu çoxillik otlar istifadə edir. Buğdada su ilə böhran dö

vr

ü

 boru 

buraxma və 

sünbüllənmə dövrüdür.

 

Torpağın rütubətini saxlamaq üçün dərin yumĢaltma aparmaq, torpağın 

strukturunu yaxĢılaĢdırmaq, qaysağı dağıtmaq, mulçalama, tirə və ya Ģırım düzəltmək 

lazım

d

ır. 

 

Torpaqda mineral maddələrin həll olması, onların su ilə bitkinin yarpaqlarına, 

---