31
Şəkil 2.
5
. Kölgədə bitən
günəbaxan bitkisi
zamanlar niĢanlanmıĢ atomların tətbiqi sayəsində iĢığın spektr tərkibi fotosintezin
istiqamətinə təsir edir. Belə
ki, spektrin qırmızı
-
sarı
Ģüaları
,
əsasən
,
karbohidratların, göy Ģüalar isə
zülalların əmələ gəlməsinə təsir göstərir. Kifayət qədər
iĢıq olmadıqda bitkilər
zəif
inkiĢaf edir
,
gövdəsi nazik,
uzun olur və yerə yatır (Ģəkil 2.5)
.
Vegetasiya dövründə iĢığın olmaması sünbüllərin
az dənliliyinə, buğdada zülalın
azalmasına səbəb olur.
ĠĢıqlı günün uzun olması
bəzi bitkilərin inkiĢafını
ləngidir, baĢqa bitkilərin inkiĢafını isə sürətləndirir. Buna
görə bitkilər uzun və qısa gün bitkilərinə bölünür. Uzun
gün bitkilərinə: buğda, çovdar, arpa, vələmir, noxud,
kartof, kələm aiddir. Qısa gün bitkilərinə: lobya,
günəbaxan, qarğıdalı, pambıq aiddir.
Tarla Ģəraitində bitkiləri düzgün yerləĢdirməklə onları iĢıqla təmin etmək o
lar.
Bunun üçün seyrəltmə, alaqlara qarĢı mübarizə, gencərgəli səpin və s. tətbiq edilir.
2.2.3.
İstilik
.
Toxumların cücərməsi, mikroorqanizmlərin fəaliyyətinin güclən
-
dirilməsi və torpaqda üzv
i
maddələrin parçalanması üçün lazım olan ən vacib
amillərdəndir. Toxumun cücərməsi
üçün torpaqda normal temperatur
olmalıdır. Həmin temperatur hər bir
bitkinin səpin müddətini göstərir.
Belə ki, əksər yazlıq bitkilərin
toxumu torpaqda 12-14
0
C
temperatur yarandıqda cücərir. Bu
temperatur isə adətən aprel ayının
birinci və ikinci on günlüklərinə
təsadüf etdiyindən həmin dövr
əksər yazlıq bitkilərin optimal səpin
müddəti hesab olunur. Torpağın
temperaturunu ölçmək üçün sadə
termometrlərdən əlavə, elektrod
-
larla təchiz olunmuĢ elektron
cihazlar da mövcuddur (Ģəkil 2.6). Bu cihazlar vasitəsilə həm torpağın temperaturunu və
həm də nəmliyini təyin etmək olur.
Torpaqda
temperaturu yaratmaq üçün torpağı dərin yumĢaltmaq və yaxĢı quruluĢ
vermək,
tez günəĢ Ģüasını udub, tez isinməsinə Ģərait yaratmaq, yazda torpaqdan
buxarlanmanı (istilik verməni) azaltmaq üçün mulçalama, qarı sahədə qoruyub saxlama
və s
.
tədbirlər həyata keçirilməlidir. Torpağın isinməsi ondakı hava və
suyun
miqdarından asılıdır.
Şəkil 2.6. Elektron cihazla torpağın tempe
-
raturunun və nəmliyinin ölçülməsi
32
Gündüzlər günəĢ Ģüaları bitkinin yerüstü orqanlarını və torpağı qızdırır. Eyni
zamanda gecələr bitkinin orqanlarından
(Ģəkil 2.4)
və torpaq səthindən istilik çıxır və
onlar soyuyur. Gecələr torpağın soyuması
,
gündüzlər isə qızması istilik balansıdır. Ġstilik
Ģəraiti rütubətlə bağlıdır. Bulud, duman və yağıĢlar bitkidə istiliyi azaldır. Transpirasiya
isə yaĢıl hissələrdə temperaturu azaldır. Buxarlanma nəticəsində, xüsusilə küləkli
havalarda torpağın səthi sərin olur. Beləliklə,
bitkinin yaĢamasında istilik rejimi daxil olan
və xaric olan istilik balansıdır. Mühitin temperaturu torpağın istilik
saxlama və istilik
keçirməsi ilə əlaqədardır.
Su hövzələrinin böyük miqdarda istilik saxlaması temperaturu niza
m
layır. Su
hövzələri yaxınlığındakı əkinlərdə yazda temperaturun kəskin azalması, qıĢda ciddi
soyuma müĢahidə olunur, yayda temperatur təqribən eyni səviyyədə qalır (kəskin
artmır).
Temperatur Ģəraitinin vegetasiya fazalarının keçməsinə təsiri böyükdür. Yazda
havanın orta sutkalıq
temperaturu 10-
12º C olduqda əksər bitkilərdə tumurcuqların
açılması baĢlayır. Ayrı
-
ayrı vegetasiya fazalarının normal keçməsi üçün müəyyən
miqdar fəal temperatur (10
0
C-
dən) tələb olunur. Rayonun və ilin istilik Ģəraiti
mütləq
minimum və mütləq maksimum göstərilməklə orta aylıq temperatur ilə xarakterizə
olunur. AĢağı temperaturun bitkiyə təsirində üç anlayıĢı fərqləndirmək lazımdır: Ģaxtaya
davamlılıq –
bitkinin Ģaxtalara davamlılığı; soyuğa davamlılıq –
bitkinin aĢağı müsbət
temperatura davamlılığı; qıĢ
a
davamlılıq –
bitkinin qıĢın bütün amillərinə davamlılığı.
Yaz Ģaxtaları iki tipdə olur –
advektiv və radiasiya. Advektiv Ģaxtalar soyuq arktik
hava axımının daxil olması nəticəsində baĢ verir və havanın temperaturunu gecələr
-6
ºC endirə bilir. Bu Ģaxtalar daha qorxuludur. Radiasiya Ģaxtaları gecələr torpağın
soyuması nəticəsində baĢ verir. Bu Ģaxtalar yerli xarakter daĢıyır və qıĢ Ģaxtalarına
nisbətən az soyudur. QıĢ vaxtı torpağın səthindən yuxarıya qalxdıqca temperatur
yüksəlir. Belə ki, iki metr hündürlükdə torpağın səthinə nisbətən
+4ºC
-y
ə qədər
temperatur artıq olur. QıĢda 5 sm qalınlığında olan qar torpağın temperaturunu 4º
qaldıra bilir, 20 sm qalınlığında olan qar kökləri Ģaxtadan qoruyur. Bu baxımdan qıĢı sərt
keçən ərazilərdə əkin sahələrini Ģaxtalardan qorumaq üçün sahədə qarın saxlanması
tədbirləri (sahədə tirələr düzəltmək, bitki qalıqları saxlamaq və s.) əhəmiyyətlidir.
2.2.4. Su.
Toxumlar cücərəndə onların ĢiĢməsi üçün və bitkinin vegetasiya
dövründə qida maddələrini mənimsəmək üçün lazımdır. Müxtəlif bitkilərin toxumları
cücərmək üçün özlərinə müxtəlif miqdarda su hopdururlar. Su fotosintez prosesi üçün
lazımdır. Su bitkilərdə qida maddələrinin köklərdən yarpağa və əksinə hərəkət etməsi
üçün lazımdır. Su qızğın
vaxtlarda torpağı soyu
dur
və mikrobioloji prosesləri təmin edir.
Transpirasiya əmsalı az olan qarğıdalı, darı və sorqodur. Quru maddə qurmaq üçün ən
çox suyu çoxillik otlar istifadə edir. Buğdada su ilə böhran dö
vr
ü
boru
buraxma və
sünbüllənmə dövrüdür.
Torpağın rütubətini saxlamaq üçün dərin yumĢaltma aparmaq, torpağın
strukturunu yaxĢılaĢdırmaq, qaysağı dağıtmaq, mulçalama, tirə və ya Ģırım düzəltmək
lazım
d
ır.
Torpaqda mineral maddələrin həll olması, onların su ilə bitkinin yarpaqlarına,