İxtisasın adı və şifri: 060403 “Maliyyə” İxtisaslaşma: “Maliyyə Menecmenti” Elmi rəhbər: Prof. Bədəlov Ş.Ş. Magistr proqramının
Sxem 3. 1 Dövlət borclarının idarə edilməsi sxemi
Yüklə 0,62 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 3. 1 Ümumi Daxili Məhsulun və adambaşına ÜDM-in artım nisbəti
- ÜDM-in artım tempi, əvvəlki ilə nisbətən, %
- Adambaşına ÜDM-in artım tempi əvvəlki ilə nisbətən, %
- Mənbə: Maliyyə Nazirliyinin rəsmi internet saytı
- 3. 2. Dövlət borclarının idarə olunmasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
- Ədəbiyyat siyahısı
Sxem 3. 1 Dövlət borclarının idarə edilməsi sxemi 70 il boyunca ölkəmiz SSRİ-nin tərkib hissəsi olduğuna görə, dövlət borcları da bütün makroiqtisadi maliyyə məsələləri kimi vahid bir mərkəzdən idarə olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən də həmin dövr üçün respublikamızın iqtisadi həyatında dövlət borcunun planlaşdırılması və proqnozlaşdırma haqqında danışmaq düzgün olmazdı. 01 yanvar 2016-cı il tarixinə Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət borcu 6, 894. 3 milyon ABŞ dolları (10, 751. 0 milyon manat), xarici dövlət borcunun Ümumi Daxili Məhsula (ÜDM) olan nisbəti 19. 8 faiz təşkil etmişdir. Borca hökumətin birbaşa öhdəlikləri və dövlət zəmanətilə cəlb edilmiş kreditlər üzrə şərti öhdəliklər daxil edilmişdir. Borc vəsaitlərinin 58, 6 faizi hesabat dövründən sonra 10 ilə qədər olan müddətdə, 32, 9 faizi 10 ildən 20 ilə qədər olan müddətdə, 8, 5 faizi isə 20 ildən yuxarı olan müddətdə kreditorlara qaytarılmalıdır. 01 yanvar 2016-cı il tarixi vəziyyətinə xarici dövlət borc üzrə alınan kreditlərin valyuta tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur: XBH (Beynəlxalq Valyuta Fondunun Xüsusi Borcalma Hüquqları) – 8, 8 faiz, valyutalar üzrə isə ABŞ dolları ilə – 66, 3 faiz, avro – 20, 4 faiz, yapon yeni – 2, 5 faiz, BƏƏ dirhəmi – 0, 8 faiz, İslam dinarı – 0, 6 faiz, Səudiyyə rialı – 0, 4 faiz, Küveyt dinarı – 0, 2 faiz. Əsasən Asiya İnkişaf Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı,Dünya Bankı, Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi, İslam İnkişaf Bankı və digər beynəlxalq maliyyə qurumlarından cəlb edilmiş vəsaitlər iqtisadi islahatlar proqramlarının dəstəklənməsi, infrastrukturun bərpası və yenidən qurulması, habelə yol tikintisi, regionların su təchizatının yaxşılaşdırılması, dəmir yolu nəqliyyatı xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi, sənaye və s. sahələrə istifadə edilmişdir. İqtisadi və sosial məsələlərin həlli ilə bağlı müşavirədə ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev qeyd etmişdir ki, Azərbaycanda valyuta ehtiyatları qorunur. Xarici dövlət borcu çox aşağı, təxminən ÜDM-in 12 faizi səviyyəsindədir. Bu, dünya miqyasında ən yaxşı göstəricilərdən biridir: “Bütün bu amilləri, iqtisadi dayanıqlılığı və xarici borcumuzun aşağı səviyyədə olmasını nəzərə alaraq, hesab edirəm ki, biz xarici maliyyə bazarlarından lazım olan həcmdə valyuta resurslarını Azərbaycana cəlb edə bilərik. Bu məsələlərlə bağlı müvafiq tapşırıqlar verilmişdir. Hesab edirəm ki, tezliklə bu məsələyə də baxılmalıdır. Mən şəxsən heç vaxt tərəfdarı deyildim ki, Azərbaycanın xarici dövlət borcu artsın. Çünki həmişə istəyirdim ki, 10 faizi keçməsin. Ancaq indiki vəziyyətdə nəzərə alsaq ki, bizdə bu səviyyə cəmi 12 faizdir, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə 100 faizdir, 120 faizdir, 150 faizdir, yəni, çox az ölkə tapılar ki, orada xarici borc bizdəki səviyyədə olsun. Bunu nəzərə alaraq deyə bilərəm ki, xarici valyuta bazarlarından əlavə valyuta resurslarının cəlb edilməsi bizim üçün heç bir problem yaratmaz. Ona görə hesab edirəm ki, bu məsələ ilə bağlı addımlar atılmalıdır”. Xatırladım ki, Maliyyə Nazirliyinin məlumatına görə, ötən ilin 9 ayı ərzində Azərbaycan Respublikasının xarici dövlət borcu 2 milyard manat artaraq 7 milyard manata çatmışdır. Artıma səbəb əsasən 2015-ci ilin fevral ayında baş verən devalvasiya olmuşdur. Milli valyutanın dəyərini 34 faiz itirməsi xarici borcu manat ifadəsində kəskin artırmışdır. Artım həm də dollar ifadəsində baş vermişdir. Əsasən Dünya Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, İslam İnkişaf Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, Yaponiya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi və digər beynəlxalq maliyyə qurumlarından cəlb edilən vəsaitlər iqtisadi islahatlar proqramlarının dəstəklənməsi, infrastrukturun bərpası və yenidən qurulması, habelə yol tikintisi, regionların su təchizatının yaxşılaşdırılması, dəmir yolu nəqliyyatı xidmətlərinin təkmilləşdirilməsi, sənaye və s. sahələrə yönəldilmişdir. Buradan göründüyü kimi, Azərbaycanın xarici dövlət borcunun real səviyyəsi qənaətbəxş həddədir. Düzdür, manatın dəyərinin dollara görə ucuzlaşması onun və xarici dövlət borcunun ümumi daxili məhsulda payı 8 faizdən 12 faizə yüksəlmişdir. Amma bu borcun səviyyəsinin artması hesabına deyil, manatın dəyərinin dollara görə ucuzlaşması nəticəsində baş vermişdir. Real olaraq Azərbaycanın xarici dövlət borcunun səviyyəsi olduqca qənaətbəxş həddədir. Ümumilikdə isə xarici dövlət borcunun ümumi daxili məhsula görə nisbəti 30 faizdənyuxarı təşkil etdikdə bu artıq təhlükəli hesab olunur. Azərbaycanda isə buna hələ çox var. Sözügedən müşavirədən ötən bir neçə gün ərzində artıq bu istiqamətdə işlərə başlanılmışdır. Məsələn, İqtisadiyyat Nazirliyində Azərbaycan və Dünya Bankı arasında əlaqələrin mövcud vəziyyəti və əməkdaşlığın inkişaf perspektivləri, eləcə də dünya iqtisadiyyatındakı qeyrisabitlik və neqativ tendensiyaların Azərbaycan iqtisadiyyatına mümkün təsirləri, hökumətin gördüyü tədbirlərə dair müzakirələr aparılmışdır. Həmin müzakirələrdə bildirilmişdir ki, son illər ərzində ölkə iqtisadiyyatının neftdən asılılığının azaldılması, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, biznes mühitinin yaxşılaşdırılması, qeyrineft sektorunun, ölkə regionlarının inkişafı prioritet istiqamətlər kimi müəyyənləşdirilmiş və bu istiqamətlərdə bir sıra məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu tədbirlər ölkəmizdə makroiqtisadi vəziyyətin sabitliyini, sosial və infrastruktur layihələrinin uğurla reallaşdırılmasını, ölkə iqtisadiyyatının inkişafını, eləcə də Azərbaycan iqtisadiyyatının xarici təsirlərə dayanıqlılığını şərtləndirmiş, ölkəmiz ciddi iqtisadi uğurlar qazanmışdır. Bu prioritetlərin nə qədər doğru olduğunu hazırkı mürəkkəb dövr bir daha təsdiq edir. Yeri gəlmişkən, diqqəti Dünya Bankının region üzrə proqram rəhbəri Raşmi Şankarın fikirlərinə yönəltmək istərdim. O, Azərbaycan iqtisadiyyatının dayanıqlı inkişafını qeyd edərək, mürəkkəb iqtisadi şəraitdə Azərbaycanın hazırlıqlı və tədbirli olmasını xüsusi vurğulamışdır. Əhalinin sosial müdafiəsi, əmanətlərin qorunması, kapital axınının qarşısının alınması vəiqtisadi şaxələndirmənin sürətləndirilməsi üzrə qısa müddətdə lazımi tədbirlərin görülməsini yüksək qiymətləndirmişdir. Dünya Bankının nümayəndəsiyeni iqtisadi şəraitin ölkə iqtisadiyyatının strukturunun təkmilləşdırılməsinə, rəqabət qabiliyyətinin və ixracın artırılmasına yeni imkanlar yaratdığını bildirmişdir. Hazırda Dünya Bankı respublikamızda biznes mühitinin daha da yaxşılaşdırılması sahəsində Azərbaycanla əməkdaşlığın genişləndirilməsi imkanlarını araşdırır. Əg ər klas sik siy a si iq ti sad mək tə bi döv lət borcu nu hök mən ödə nil mə li olan müvəq qə ti hal ki mi nə zər dən ke çi rir di sə, C. Keyn sin dövründən bə ri onu ziy an lı bir şey ki mi qə bul et mə məyə və ağıl lı iq ti sa di siy a sət ele men ti qi s min də qə bul et məyə baş la dı lar. Ay dın dır ki, döv lət müna sib və ağla ba tan şər t lər lə borc götürə bi lər və götürmə li dir də. Nor mal borc kre di tor lar tə rə fin dən döv lə tə re al eti ma dın sübutudur. Prak ti ki ola raq sə mə rə li in ki şaf edən, sta bil iq ti sa diyyat za ma nı xa rici döv lət borcu cə miyyə tin in ki şa fı və həy at fə a liyyə ti üçün əsas prob lem dey il. Bu mə na da Azər bayca nın son il lə rin sı nağın dan keç miş iq ti sa di siy a səti nə ticə sin də böyük qı zıl valyu ta eh tiy at la rı nı top la ma sı aş kar nümu nə dir. Be lə ki, 2013cü ilin or ta la rı na olan mə lu ma ta gö rə, öl kə nin stra te ji valyu ta eh tiy at la rı 47, 7 mlrd dol lar təş kil edib. Bu məb ləğ məh sul və xid mət lə rin üçil lik id xa lı na ki fay ət edər. Ey ni za man da, stra te ji valyu ta eh tiy at la rı sək kiz də fə öl kə nin xa rici borcu nu üstə ləy ir. La kin mil li iq ti sa diyya tın uğur lu in ki şa fı və böyük qı zıl valyu ta eh tiy at la rı na bax may a raq, Azər baycan dünya nın di g ər öl kə lə ri ki mi xa ricdən döv lət borcu alır. 2013-cü ilin əv və li nə öl kə nin xa rici döv lət borcu nun həcmi 5, 7 mlrd dol lar təş kil edir. Xa rici bocr aşağı da kı valyu ta lar da tə q dim olu nub: ABŞ dol la rı, av ro, SDR (xüsu si borcal ma hüquq la rı"Speci al Drawing Ri ghts"), ya pon ie ni və s. Fa iz lər isə bu kre dit lə rin bağlan ma dövründənası lı dır: 5 il dən 10 ilə qə dər6, 8%; 10 il dən 20 ilə qə dər46, 3%; 20 il dən ar tıq46, 9%. Xa rici kre dit lər əsa sən in fra struk tur lay i hə lə ri (yol la rın ti kil mə si, su təchi za tı), elek trik enerji si, me li o ra siya, ir ri qa siya və s. sa hə lər də is ti fa də olu nur. 2012ci il də xa rici döv lət borcu na xid mət gö s tə ril mə si ilə bağlı xərclər 427. 7 mln dol lar təş kil edib. 2012-ci il də Azər baycan döv lət zə ma nə ti ilə dünya ma liyyə təş ki lat la rı ilə ümu mi dəy ə ri 1405, 72 mln dol lar olan 8 kre dit ra zı laş ma sı im za layıb:
Xa rici döv lət borcu nun həcmi döv lə tin iq ti sa di təhlükə siz liy i nə nə də rəcə də mən fi tə sir gö s tə rə bi lər? Onun ölçülmə si üçün han sı mütləq və nis bi gö s tə rici lər var və bu sa hə də bey nəl xalq təcrübə necə dir? Av ro pa Bir liy in də qə bul olun muş Ma a s t rixt stran dar tı na gö rə, borc yükü əm sa lı nın ÜDM-in 60%-ni öt mə mə si tö v siyə olu nur. Bu gö s tə rici nin ix raca nis bə ti isə 200% təş kil edir. Öl kə ninxa rici borca xid mət üçün yö nəltdiyivə sa i tin ix racda pa yı na gəl dik də isə bur da də qiq bir me y ar mö vcud dey il, la kin he sab olu nur ki, bu, 15-20%-i üstə lə mə mə li dir. Azər baycan da 2014-cü ilin nə ticə lə ri nə əsa sən, xa rici borcun ümu mi məbləği nin ÜDM-ə olan nis bə ti 8, 3% təş kil edir, yə ni mümkün olan son gö s tə rici dən 7 də fə az. Xa rici borcun ümu mi məb ləği nin mal lar və xid mət lə rin ix racı na olan nis bə ti isə 23, 8%dır: son həd dən 8 də fə dən də az; borcaxid mət gö s tə ril mə si nə da ir xərclə rin ix raca nis bə ti1, 8%-dir: son həd dən qiy mət dən 11 də fə az dır. Öl kə də adam ba şı na düşən xa rici borca gəl dik də, bu, 610, 1 dol lar təş kil edir. Azər bayca nın xa rici bor cu nun xa rici borcun ÜDM və ix racda payı nın di na mi ka sı nın təh li li bu gö s tə rici lə rin ki fay ət qə dər sta bil ol du ğu nu sübut edir. Xa rici döv lət borcu nun ÜDM-də payı ən yüksək həd di nə 2001-2003-cü il lər də çat mış dı, hə min il lər öl kə in fra struk tu runun ye ni dən qu rul ma sı na kre dit lər cəlb edilir di, böyük neft gə lir lə ri isə hə lə Azər bayca na da xil ol mur du. Bun dan so nra bu gö s tə rici düşməyə və 79% ara sın da qə rar laş mağa baş la dı. Hə min döv r də xa rici döv lət borcu nun ix racda payı ən yüksək həd də idi ki, bu da kar bo hi d ro g en ix racı nın ar tı mın dan so nra 20-23%-ə qə dər azal dı. Be lə lik lə, biz görürük ki, öl kə nin xa rici borcu üzrə gö s tə rici lər Ma a s t rixt stan dar tı nın son həd di lə müqay i sə də çox qə na ət bəxşdir. Bu fakt döv lə tin xa rici borc al ma sı na da ir eh tiy at lısiy a sə tin dənxə bər ve rir. Qeyd et mək la zım dır ki, bu gün xa rici borcla rın cəlb olun ma sı təcrü bə si bey nəl xalq icti ma iyyət tə rə fin dən an layış la qar şı la nır və de mək olar ki, is tə ni lən in ki şaf edən öl kə nin xa rici kre di tor la ra borcu var. Öl kə iq ti sa diyya tı nın kre dit ləş di ril mə si, is la hat la rın həy a ta ke çi ril mə si və is teh sa lın tək mil ləş di ril mə si məq sə di lə dünya da bir sı ra bey nəl xalq təş ki lat lar fə a liyyət gö s tə rir:Bey nəl xalq Valyu ta Fon du, Dünya Ban kı və s. La kin qeyd et mək la zım dır ki, prob le min məğzi heç də xa rici döv lət borcu nun ÜDM-ə olan nis bə ti nin ba lan s laş dı rıl ma sı nın zə ru ri liy in dən iba rət dey il. Müəyyən sər həd lər var ki, on la rı ağıl lı borclan ma çər çi və lə ri ad lan dır maq olar. Əg ər öl kə bu həd lə ri aşır sa, onun kre di tor lar dan ası lı və ziyyə tə düşmək eh ti ma lı ar tır. Bu və ziyyət son də rəcə təhlükə li dir. Bu yer də bri ta niy a lı ya zı çı, No bel müka fa tı la u re a tı Ber nard Şo u nun söz lə ri ni xa tır la ma maq ol mur: "Borclar is tə ni lən baş qa bir tə ləyə bən zəy ir: on la ra düşmək ol duqca asan dır, la kin çıx maq son də rəcə çə tin dir". Son 34 il də ma liyyə-iq ti sa di böh ran, dünya valyu ta la rı nın kur sla rı nın qey rista bil liyi, ener ji da şıyıcı la rı nın qiy mət lə ri nin tə rəddüdü ki mi dünya iq ti sa diyya tın da yer alan ha di sə lər Azər baycan hö ku mə ti qar şı sın da xa rici borcla rın ida rə olun ma sı nın ef fek tiv liy i nin yüksəl dil mə si mə sə lə si ni qoy ur. Mə lum ol duğu ki mi, valyu ta da xi l ol ma la rı nın böyük his sə si ni Azər baycan ener ji re sur sla rı nın ix racın dan əl də edir və nef tin ix racın dan gə lən gə li rin azal ma sı öl kə hö ku mə ti nin xa rici borc cəlb et mə si nin sə bəb lə rin dən bi ri ola bi lər. La kin dünya ma liyyəiq ti sa di si s te mi nin qey ri-sa bit liyişə ra i tin də xa rici borc al maq əhə miyyət li də rəcə də çə tin lə şir. Bu, xa rici borcla rın cəlb olun ma sı sa hə sin də araş dır ma la rın apa rıl ma sı nı, ar tıq cəlb olun muş və sa it lə rin is ti fa də si nin ef fek tiv liy i nin qiy mət lən dir mə üsul la rı nın ha zır lan ma sı, eləcə də kre dit lə rin ve ril mə si şər t lə ri nin ras io nal qiy mət lən di ril mə si mühümlüyünü və zə ru rə ti ni şər t lən di rir. Dey i lən lə rə sübut ola raq, Azər baycan Pre zi den ti İl ham Əliy e vin Na zir lər Ka bi ne ti nin 2014-cü ilin doq quz ayı nın so si al-iq ti sa di in ki şa fı nın ye kun la rı na və qar şı da du ran və zi fə lə rə həsr olu nan icla sın da kı söz lə ri ni mi sal gə tir mək is tər dim: "Bu gün Azər bayca na is tə ni lən həcmdə xa rici ma liyyə re sur sla rı nı cəlb et mək üçün heç bir prob lem yox dur. Sa dəcə ola raq biz xa rici döv lət borcu nu ar tır ma maq üçün bu sa hə də də çox kon ser va tiv siy a sət apa rı rıq və bu gün Azər baycan dünya miqya sın da bu gö s tə riciyə gö rə də ən qa baqcıl yer lər də dir.
İqtisadi nəzəriyyə ilə tam tanış olmayanlara görə "dövlət borcunun artırılması" ifadəsi neqativ, mənfi mənalı ifadə olaraq qəbul edilir. Bu ona görə belədir ki, hər bir fərd öz şəxsində borcun artması halını pis hadisə kimi qəbul edir. Heçkim bir çox şəxsə, müəssisəyə və ya quruma borcunun olmasını və bu borcun gündən-günə artmasını arzulamaz. O cümlədən, dövlətin özünün də xarici qurumlara, təşkilatlara, dövlətlərə, həmçinin ölkədaxili qurum və təşkilatlara borcunun olması dövlət üçün arzuolunmaz haldır. Ancaq müasir dövr üçün bu qaçılmaz bir gerçəklik olduğundan bu halın optimal formada saxlanılması və idarəsi prioritet olaraq qəbul edilir. Onu da qeyd edək ki, dövlət borclandığı beynəlxalq qurum və təşkilatlara, ölkələrə borc ödəyərkən üstəlik faizi də ödəyir. Əlbəttə ki, faizlərin ödənilməsinə sərf olunan məbləğ ölkənin sosial sahələrindən tutmuş müdafiə sahəsinə qədər bütün sahələrə ayrıla biləcək əlavə məbləğ olaraq düşünülərsə, dövlətin borc götürməsi o qədər də mənfəət gətirən proses kimi görünmür. Xarici dövlət borcunun ümumi dünya üzrə məbləğinin böyük bir hissəsinin inkişaf etməkdə olan və yaxud yoxsul ölkələrin üzərinə düşməsi daha məntiqə uyğun olduğu halda, hal-hazırda xarici dövlət borcunun məbləğ olaraq ən böyük hissələri ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya və Fransanın payına düşür. Məhz adı çəkilən ölkələrin xarici borclarının ümumicəmi on trilyonlarla dollara çatıb. Başqa önəmli bir faktor da xarici borc və ölkənin daxili məhsulunun cəmi arasında olan əlaqədir. Bu əlaqənin xarakterini, dərəcəsini müəyyənləşdirməklə biz ölkənin iqtisadi vəziyyəti, borclanma dərəcəsi haqqında ilkin baza məlumatlarını əldə etmiş olarıq. Burda əsas məsələ ÜDM və dövlət borcu arasında olan nisbətin müəyyən edilməsidir. Dövlət borcu ÜDM-ə nisbəti zamanı borcun aşağı səviyyədə olduğu təyin olunarsa, deməli, ölkənin həm siyasi, həm sosial, həm də iqtisadi vəziyyəti stabildir, bahalaşma və inflyasiya prosesləri çoxləng şəkildə gedir. Bunun əksi isə, yəni dövlət borcu ÜDM-ə nisbətdə nə qədər çox olarsa, o zaman həmin ölkədə inflyasiyanın, bahalaşmanın sürəti böyükdür, iqtisadi stabillik bərqərar olunmayıb, maliyyə ehtiyatları azalmağa doğru gedir. Bu da, əlbəttə ki, ölkə vətəndaşlarının vəziyyətlərinin ağırlaşması deməkdir. Daxili dövlət borcu (Internal National Debt) müəssisələr, şirkətlər və vətəndaşların maliyyə vəsaitlərinin dövlət proqramları və sifarişlərinin həyata keçirilməsi üçün cəlb olunması nəticəsində, habelə qiymətli kağızlar, istiqrazlar və digər dövlət qiymətli kağızlarının dövriyyəyə buraxılması, habelə əhalinin, yəni fiziki şəxslərin dövlət banklarında olan borcunun toplam məbləğidir. Azərbaycanın da daxili borcunun artmasında, daha doğrusu, artırılmasında problem yoxdur. Əksinə, bu qərar iqtisadiyyatın qeyrineft sektorunun inkişafı, ixracatda xammal və təbii resursların ümumi payının azaldılması, müasir texnologiyaların tətbiqi və çalışanların peşə qabiliyyətinin artırılması vasitəsilə istehsalın artırılması, mal və məhsulların rəqabət qabiliyyətinin gücləndəndirilməsidir. Cədvəl 3. 1 Ümumi Daxili Məhsulun və adambaşına ÜDM-in artım nisbəti
Mənbə: Maliyyə Nazirliyinin rəsmi internet saytı Eyni zamanda belə borc artımı kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına təkan verir, dövlət və kommersiya banklarının vətəndaşlarla şirkətlərə daha kiçik faizlərlə (buraya bilavasitə "effektiv faiz stavkası" deyilən anlam daxildir ki, o da verilən kreditə görə bütün faizlərin, habelə ilkin komissiya ödənişinin cəmi deməkdir) kreditlər ayırmasına şərait yaradır. Daxili dövlət borcunun məbləğinin 3 milyard manatadək artırılması həm də dövlət proqram və layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçündür. Həmin layihələrsə iş yerləri, on minlərlə işçinin stabil və normal maaş alması deməkdir ki, bu da yüz minlərlə vətəndaşın rifahının təminatı məqsədini güdən qərardır. Postsovet məkanındakı ölkələrin tam əksəriyyətindən fərqli olaraq Azərbaycanda daxili dövlət borcu iqtisadi inkişafın stimullaşdırılmasına yönəlmiş addımdır. Təbii, bu qərara qlobal bazarlarda xam neft və təbii qazın ucuzlaşması, habelə dünya miqyasında davam edən, səngimək bilməyən iqtisadimaliyyə böhranının da təsiri var. Böhranın və ucuzlaşmanın Azərabaycandan yan keçdiyini, iqtisadiyyata, hər birimizin həyatına birbaşa təsir etmədiyini iddia etmək dürüst olmazdı. Xeyr, təsir var və bunun olmaması da sadəcə, mümkün deyil. Problem neftin ucuzlaşması və ya xammalın alış qiymətlərinin aşağı düşməsi yox, bu çətinliklərin qeyri-adekvat dəyərləndirilməsidir ki, bəhs etdiyimiz vəziyyəti büdcəsinin gəlirlər hissəsinin əksəriyyətini neft və qaz satışlarından əldə edilən gəlirlər hesabına formalaşdıran dövlətlərdə görürük. Həmin ölkələr hələ də "neft erası"nın bitmədiyini düşünür, illüziyalardan əl çəkmirlər. Səudiyyə Ərəbistanından tutmuş, Venesuela və Nigerədək neft ixrac edən ölkələr hasilatı aşağı salmır, mümkün qədər çox neft satmaqla ucuzlaşmış "qara qızıl"ın ağır fəsadlarını azaltmağa can atırlar. Həmin ölkələr dövlət xərclərini azaltmır, ekstensiv idarəetmədən intensiv iqtisadi modelə keçmir, korrupsiya və rüşvətxorluqla sərt mübarizə aparmır, sosial proqramlara ayırdıqları külli miqdarda vəsaiti kiçiltməyi ağıllarına da gətirmir, üstəlik populist siyasətlər yürüdür, vətəndaşlara "narahat olmayın, hər şey nəzarət altındadır" vədləri verirlər. Azərbaycanda tam fərqli mənzərədir. Prezident İlham Əliyev ölkə iqtisadiyyatında postneft dönəminin başladığını bəyan edib. Bu isə ən son texnologiyalardan istifadə olunmaq şərtilə yerli istehsalın gücləndirilməsi, qeyrineft sektorunun inkişafı üçün hər cür şəraitin yaradılması, sahibkarlığa maksimum dəstəyin verilməsi, sənayedə innovasiyaların tətbiqinin miqyasının böyüdülməsi, hər manatdan mümkün qədər effektiv istifadə praktikasının həyata keçirilməsi deməkdir. Rotşildlər demişkən, pul qazanmaq çətin deyil, çətin həmin pulları məntiqlə xərcləməkdir. Azərbaycanda da ölkə iqtisadiyyatının inkişafını sürətləndirmək və resessiyanın, durğunluğun qarşısını almaq üçün daxili dövlət borcunun məbləği artırılıb. Ümumiyyətlə, dövlət borcunun əsasını faiz ödənişləri ilə bağlı xərclər təşkil edir. Belə ödənişlərin ümumdaxili məhsula olan müqayisə səviyyəsi kritik həddə çatanda ölkədə iqtisadi inkişaf dayanır. Ekspertlərin fikrincə, postsovet ölkələri üçün kritik hədd borc səviyyəsinin ÜDM-dən 2 dəfə artıq olmasıdır. Azərbaycanda isə belə müqayisəli səviyyə qonşu dövlətlər, hətta Türkiyə, İran, Baltikyanı dövlətlərə nisbətən çox aşağıdır. Göründüyü kimi, daxili dövlət borcunun yuxarı həddinin artırılması orta perspektivdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq üçün yaxşı imkandır. Üstəlik, bu qərar manatın sabit dövrə valyutalarla müqayisədə kursunun aşağı düşməsinin qarşıını alınmasına yönəlmiş tədbirlər planının bir hissəsi də sayıla bilər. İndi əsas məsələ dövlət qurumlarının büdcədən ayrılan vəsaitdən effektiv istifadə etmələridir. Bunun üçünsə xərclərə nəzarət gücləndirilməli, antikorrupsiya tədbirləri sərtləşdirilməli, hər manat kontrol altında saxlanmalıdır. Azərbaycan hakimiyyəti bu yolu seçib. Normal, təqdir olunası və optimal seçimdir Dövlət uzunmüddətli borclar almaq üçün uzunmüddətli borc vəsaitləri (dövlət istiqrazları) buraxır. Uzunmüddətli dövlət borcları qaytarılma müddəti də qiq göstərilən və davamlı borclara ayrılır. Uzun illər ərzində Azərbaycan SSRİ dövlətçiliyinin tərkib hissəsi olduğuna görə bütün makroiqtisadi maliyyə məsələləri kimi dövlət borcları da vahid mərkəzdən idarə edilmişdir. Buna görə də həmin şəraitdı Azərbaycanda müstəqil şəkildə dövlət borcunun planlaşdırılması haqqında danışmaq qeyri-mümkündür.
Hər bir ölkənin milli iqtisadi sistemində makroiqtisadi tarazlığın təmin olunması yönündə dövlət rəhbərliyinin reallaşdırdığı iqtisadi və sosial siyasətin çox vacib istiqamətlərindən, bəlkə də, birincisi xarici və daxili borc siyasətidir. Borcun idarəedilməsi ilə bağlı olaraq həyata keçirilən siyasi addımlar iki yöndə işlənməlidir: birinci əsas istiqamət ölkənin iqtisadi inkişafının maliyyələşdirilməsinə istifadə olunacaq maliyyə mənbələrinin axtarılıb tapılması, resursların milli iqtisadi sistemə, milli iqtisadi sistemin dirçəldilməsinə yönəldilməsi və onlardan istifadə olunmasının dəqiq və konkret mənada prioritetlərinin müəyyənləşdirilməsidir. İkinci növbədə təyin edilən istiqamət isə alınan xarici borc resurslarının qaytarılmasının təminidir. Burada həmçinin borcun əsas məbləğinin və həmin məbləğlə bağlı olaraq faizlərin qaytarılmasının araşdırılması və proqnozlaşdırılması həyata keçirilir. Həmçinin, hər iki istiqamət sıx qarşılıqlı əlaqədə olmaqla, biri-birini tamamlamaqdadır. Hər hansı bir nəzərdə tutulan prioritet üzrə səmərəli, təkmilləşdirilmiş siyasətin həyata keçirilməsi ilə birlikdə digər istiqamətdə olan fəaliyyət də stimullaşır. Əks halda belə bir stimuldan danışmaq çətin olardı. Müxtəlif mənbələrdən maliyyə resurslarının cəlb olunması, onların istifadəsi və xarici borcun qaytarılmasında əsas meyar ölkə iqtisadiyyatının inkişafının səviyyəsi və ümumi inkişaf perspektivlərindən asılıdır. Bu proses birbaşa təkcə istehsalın artırılması və intensivləşməsi yönündə deyil, həmçinin sənayenin strukturunda mühüm dəyişikliklər proqnozlaşdıran sahələrin inkişafını, ümumilikdə iqtisadi sistemin bütün sektorlarda inkişafını, kompleks iqtisadiyyatın inkişafı və milli iqtisadi sistemin dünya iqtisadi sisteminə olan inteqrasiyası zərurətini həyyata keçirir. Məhz buna görə də ölkənin milli iqtisadiyyatının kompleks inkişaf strategiyası kontekstində borc məsələlərində yaranan problemlərin həlli, həmçinin borc siyasətinin işlənməsi vacib əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilən istiqamətdə əsas prioritet istiqamət kimi milli iqtisadi sistemdə güclü istehsal potensialının formalaşdırılmasını və istehsal bazasının yaradılmasını göstərmək olar. Bunun əsas məqsədlərindən biri də ümumi daxili tələbatın ölkədə istehsal olunan məhsullar hesabına təmin olunması və idxal məhsullarından asılılığın aradan qaldırılmasıdır. Amma perspektiv olaraq ixrac yönümlü sənaye sahələrinin inkişaf etdirilməsi qarşıya məqsəd olaraq qoyulmalıdır. Keçid iqtisadiyyatında olan ölkələr üçün borc siyasətinin əsas məqsədləri sırasında iqtisadi sisteminin bir çox sferalarının yenidən qurulması, həmin sahələrdə elmtutumlu məhsul istehsalı istiqamətində təkmilləşdirilməsinə xüsusən nəzarət edilməlidir. Yenitipli müəssisələrin yaradılması ilə birlikdə, mövcud olan müəssisələrin təkmilləşdirilməklə, onların ixrac potensiallarının yüksəldilməsi önəmli əhəmiyyətə malikdir. Əlbəttə, göstərilən istiqamətdə fəaliyyətin həyata keçirilməsi xammal ixrac edən ölkələrin, həmçinin neft və qaz ixracı ilə məşğul olan ölkələrin ixrac yönündə olan potensialını dünya bazarındakı rəqabətdən, xüsusən də qlobal qiymətlərdən asılılığını aradan qaldırmaqla özünü göstərir. Digər bir tərəfdən isə ölkə xəzinəsinə olan valyuta daxil olmaları üçün daha da etibarlı baza təmin olunmuş olar, bu da öz növbəsində ölkənin dünya bazarlarında qiymətli əmtəələrin istehsalçı və ixracatçısı olaraq rolunu artırar. Söz yox ki, inkişaf prioritetlərinin bu istiqamətdə davamı ölkənin borc yükünün aşağı səviyyələrə enməsinə, onun xarici və daxili borclarını geriyə qaytarma gücünün olmasına imkan yaradır, həmçinin borclu ölkənin beynəlxalq iqtisadiyyatda daha sağlam iqtisadi-maliyyə münasibətlərini qurmasına, adıçəkilən münasibətlər kontekstində öz prioritetlərini təmin edə bilməsinə imkan verir. Göstərilən formada olan inkişaf modelinin seçilməsi həm sərmayələr, həm də borc resursları formasında ölkə ərazisinə maliyyə axınlarının cəlb olunmasına köməklik göstərir. Bəzi məsələlərdə ölkənin milli valyuta kursunun idarəolunması problemi yuxarıda danışdığımız göstəricilərə öz təsir qüvvəsini göstərir. Yerli istehsalın rəqabət qabiliyyətinin, həmçinin ölkənin ixrac potensialının bərpası və inkişaf etdirilməsi üçün milli valyutanm aşağı kursda qalması təmin olunur. Ölkənin milli valyutasının kursunun aşağı salınması və həmin həddə saxlanılması hal-hazırda respublikamızda aparılan maliyyə yönümlü siyasəti olaraq idxal imkanlarının artımına mənfi təsir göstərir və ixraca yüksəlməsinə şərait yaradır və ixracın fıziki həcmi ümumi şəkildə artım tempi göstərir. Amma burada diqqət etmək lazımdır ki, sənayeyə, yəni xammal sferalarına sərmayə axını üstünlük qurmasın. Çünki bu, axırda adıçəkilən sahələrin səmərəli istifadə edilməsinə mane olmaqla, həmçinin ölkənin xammal ixrac asılılığını artırmağa davam edəcək. Məhz buna görə bəzi anlarda milli valyutanm dəyərdən düşməsi, kursun aşağıya meyl etməsi iqtisadi sistemdə yenidənqurma, modelləşdirmə və müasirləşdirmənin reallaşdırılmasına stimulu azaltmaqdadır. Amma fıkrimizcə, iqtisadiyyatın strukturunun yeni formatda qurulması, təkmilləşdirilməsi həmçinin ölkənin borc yükünün aşağıya endirilməsinə, ölkədə ixracdan əldə olunan valyuta ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə, milli iqtisadi sistemin effektiv inkişaf etməsinə imkan verir. Beləliklə, xarici və daxili borcun idarəedilməsi ilə bağlı olaraq aparılan siyasət iqtisadi artımın stimulaşdırılması yönündə siyasətin məqsədləri ilə sıx şəkildə münasibətdə olmalıdır. Nəticə olaraq o fikrə gəlirik ki, hər iki istiqamət biri-birinə xidmətlərini göstərməli biri-birini tamamlamalıdır. Müasir dövrdə sürətli inkişaf istiqaməti seçmiş ölkəmizdə də beynəlxalq iqtisadiyyata inteqrasiya halında iqtisadi strukturun yenidənqurulması, müasirləşməsi yönündə xeyli işlər görülmüşdür. Bununla bağlı olaraq istər təcrübi sferada, istərsə də qanuni bazanın formalaşmasında və təkmilləşməsində ardıcıl, qətiyyətli addımlar atılmağa davam edilməkdədir. Fikrimizcə, dövlətin xarici borcla münasibətində siyasətində əsas diqqət edilməsi lazım olan problemlərdən biri də yeni xarici borc vəsaitlərinin cəlb edilməsi üçün müddətin düzgün seçilməsidir. Bu məsələ borcların qaytarılması üzrə fəaliyyətlə uzlaşdırılmalıdır. Bunun üçün hər il yeni cəlb edilən borc vəsaitlərinin, kreditlərin həcmi borcun qaytarılan həcminə yaxın olmalıdır. Bu qanunauyğunluğun gözlənilməsi hər il xarici borcun həcmində artımın müşahidə olunmasının müəyyən mənada qarşısını ala bilər, dövlətin büdcəsi üçün, həmçinin gələcək nəsillərimiz üçün borc yükünə çevrilməsnin qarşısının alınmasında önəmli cəhətlərdən biri olaraq çıxış edir. Borc siyasətinin digər bir vacib elementlərindən biri də dövlət borcunun ümumi strukturunun müəyyənləşdirilməsidir. Bu yöndə fəaliyyət önəmli olan iki cəhət üzrə reallaşdırılmalıdır. Birinci olaraq, borcun müddəti cəhətdən onun optimallaşdırılmış strukturası müəyyən olunmalıdır. Növbəti olaraq dövlət borcunun ümumi məbləğinin və faiz ödənişlərinin həyata keçirilməsi qrafıkinin düzgün şəkildə müəyyənləşdirilməsidir. Bunu da qeyd etməliyik ki, xarici dövlət borcunun quruluşu ilə bağlı olan əhəmiyyət kəsb edən olan risklər də vardır. Bunların arasında aşağıdakı risklər daha mühüm olanlarıdır:
Amma istər daxili, istərsə xarici bazarlarda borc resurslarının cəlb olunması imkanları yumşaldıqda, eyniləşdikdə, o zaman, onların istər dəyəri, istərsə müddəti baxımından əlverişli cəlb imkanları dövlət borcunun yenidən maliyyələşdirilməsilə əlaqədar olan risklərin azalmasma səbəbiyyət verir. Borcun qaytarılma və borca olan xidmət qrafıkinin dəyişməsi məsələsi də baş verir və bu amil təzə yaranmış xarici kredit və borcların cəlb olunmasına aiddir. Amma əvvəlki borclarla sonradan cəlb olunan borc resusrsları üçün belə ödəniş qrafıkinə riayət olunmaması, sonunda ödəmələrin cəminin pik səviyyəyə çatmasına, onların yığılaraq ödənilməsi çox çətin olan borc yükünə çevrilməsinə səbəb olur. Ən sonda bu prosesin mürəkkəb bir hal alması borc böhranı ilə müşahidə edilir. Amma bir faktı da vurğulamaq lazımdır ki, hər yeni bir kredit və borc üçün qəbul edilən şərt özü də xarici borc ödəmələrinin ümumi qrafikində məcmu halda dəyişikliklər yaradır. Göstərilən mənada dövlət borcu üzrə ödəmə öhdəliklərinin müddətinin və ödəməyə sərf edilən xərclərin azaldılması yönündə işlərin aparılması da istisna edilməməlidir. Ona görə ki, borcla əlaqəli müqavilənin imzalandığı andan etibarən, artıq həmin borc məbləğinə uyğun olaraq ödənişlər aktiv hesab olunur, belə demək mümkünsə, “borc sayğacı” öz işinə başlayır və faizlərin hesablanması prosesi gedir. Hər bir halda hansısa bir səbəbdən borc resurslarının lazım olan məqsədlərə yönləndirilməməsi, onun təyinat üzrə istiqamətləndirilməsi və ya borcu alana çatması ləngiyirsə, xərclərdə artım meydana gəlir. Ona görə də borc resurslarının cəlb olunması və xərclənməsi məsələləri mərkəzləşmiş qaydada aparılarsa, daha düzgün olar. Bu, borc resurslarının uçotunun və qeydiyyatının vahid bir sisteminin yaradılmasının zəruri olması məsələsini gündəmə gətirir. Söz yox ki, bu məsələ hökumətin nəzarəti altında reallaşdırılmalıdır. Adı çəkilən mexanizm həmçinin daxili dövlət borcları ilə əlaqəli olan prseslərdə də mümkündür və məqsədə uyğundur. Bildiyimiz kimi, Rusiyada xarici borc məsələsi iqtisadi sistemə yetərincə təsirli bir məsələ olaraq qəbul edilmişdir. Araşdırmaçıların bir çoxu Rusiyada xarici borcun optimal formada idarəedilməsinin istiqamətlərindən biri kimi birbaşa bu məsələ ilə məşğul olan Agentliyin yaradılmasını təklif etməkdədir. Belə bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, 1917-ci ilə kimi Rusiyada bu vəzifəni icra edən struktur fəaliyyət göstərmişdir. Bu strukturun adı Borcun Qaytarılması üzrə Dövlət Komissiyası olaraq tarixə düşmüşdür. Nəzərə alsaq ki, 1995-ci ildən indiyə qədər Azərbaycanın da xarici borclarında daimi olaraq artım müşahidə edilməkdədir, belə olan təqdirdə bu formalı bir qurumun ölkəmizdə də yaradılmasına böyük tələbat vardır. Dövlətimizin xarici borc siyasətinin fəal şəkildə aparılmasında idarəetmə ilə bağlı problemlərin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı, dövlətimizin daxili borc bazarınm inkişaf etdirilməsi, büdcənin balanslaşdırılması, borclu ölkənin ödəmə qabiliyyəti ilə bağlı olaraq beynəlxalq aləmdə müsbət fıkrin, rəyin formalaşmasma nail olmaq, dövlətin maliyyə və qızıl-valyuta resurslarının həcminin artırılması zəruri əsas şərtlərdən bir-neçəsi ola bilərlər. Xarici borc siyasətinin vacib istiqamətlərindən biri də borclu ölkənin dünyanın maliyyə institutları, maliyyə təşkilatları ilə əlaqələrinin optimallaşdırılmasıdır. Burada bu qurumların ehtiyatları hesabına maliyyələşdirilən layihələrin reallaşdırılması yönündə qarşılıqlı əlaqələrin təşkilati təminatının təkmil formada tərtib olunması tələb olunur. Bəzi zamanlar dövlət bəzi investisiya layihələri və başqa məqsədlər üçün büdcədən resursların xərclənməsinə qadağa qoyur. Bu qadağa və ya məhdudiyyətlər beynəlxalq qurumlardan borc resurslarının cəlb olunmasına da tətbiq edilir və burada əsas məsələ kimi büdcədə olan mövcud kəsirin maliyyələşdirilməsinə borc resurslarının az qisimdə cəlb edilməsi qəbul edilir. Hətta əksər hallarda belə beynəlxalq maliyyə qurumlarından əldə edilən kreditlərin, borc resurslarının ölkənin xarici borcunun ümumi tərkibində xüsusi həcminin azaldılması tövsiyyə olunur və lazım olarsa, bu vəsaitlərdən imtinaya gedilməsi də istisna edilmir. Hal-hazırda əksər İEÖ Beynəlxalq İnkişaf və Yenidənqurma Bankının kreditlərindən istifadədən imtina edirlər. Bu bankın kreditlərindən yalnız Mərkəzi Asiyada və Avropa regionunda olan MDB məkanının ölkələri və Şərqi Avropanın ölkələri geniş şəkildə istifadə edirlər. Belə beynəlxalq maliyyə qurumları ilə qarşılıqlı əlaqələrin digər bir mühüm cəhəti də vardır. Belə ki, maliyyə qurumlarından cəlb olunan kredit, borc ehtiyatlarının dəyəri o qədər yüksək səviyyədə olmasa da, bu məsələ ilə əlaqədar dolayı xərclər nisbətən çox olur. Belə xərclər sırasına konsultasiya xidmətləri, layihələrin reallaşdırılması üçün qrup xərcləri, öhdəliklər üzrə kommisiya xərcləri və s. aiddir. Bəzi hallarda layihələrlə bağlı, həmçinin regional layihələrlə bağlı olan konsultasiya xidmətləri üzrə xərclərin ümumi məbləği layihənin dəyərinin 5-10%-i həddində nəzərdə tutulur. Bununla birlikdə layihələrlə əlaqədar həyata keçirilən tenderlər layihə çərçivəsində aparılan işlərin, xidmətlərin dəyərini artırmaqdadır. Nəticədə bu da layihələrin qiymətinin artmasına səbəb olur. Ona görə də bu təşkilatlarla borc əlaqələrininyaradılmasında əsas xətt kimi həmin qurumlardan alınan borclarm qaytarılması götürülməlidir. Ümumi olaraq, istər xarici, istərsə də daxili mənbələrdən cəlb olunan borc resurslarından faydalılığının əsaslandırılması, birinci qiymətləndirilmə zəruridir. Borc resursları ilə birlikdə investisiya layihələrin də səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi vacib əhəmiyyət daşıyır. Burda layihələrin maliyyə, büdcə və iqtisadi səmərəliliyi baxımından qiymətləndirilmə məsələsi aparılır. Fikrimcə, bu qiymətləndirmə hər hansı bir cəhətdən əhəmiyyət kəsb edir. Ona görə ki, borc resursları hesabına reallaşdırılan layihələrin səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsi milli iqtisadiyyat, eləcə də sosial-iqtisadi inkişafın istiqamətində qeyri-prioritet layihələrin bu resurslarla maliyyələşdirilməsinin qarşısını almaq, onun istər cəmiyyət, istərsə də milli iqtisadi sistem üçün mənfi nəticələrinin təsirindən yayınmaq olar. Bununla birlikdə çalışmaq lazımdır ki, adıçəkilən istiqamətdə real iqtisadi sahənin inkişafı ilə əlaqədar layihələr üstünlük təşkil etsin. Ölkənin borc vəsaitlərinin cəlb olunması şərtlərinin optimallaşdırılması və bu brcların beynəlxalq borc kapitalı bazarlarında mövqeyinin normal formata gətirilməsi, bu bazarlara daxilolma yollarının asanlaşdırılması üçün investorlarla düzgün qarşılıqlı əlaqələr yaratması, bu münasibətlərin institusional quruluşunun təkmilləşdirilməsi də çox vacib əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilən prioritetdə aşağıdakı üsulların seçilməsi vacib hesab oluna bilər:
Dövlət borcunun idarəsinin reallaşdırılması yuxarıda vurğuladığımız məsələlərə diqqət edilməsi ölkənin dünya miqyasında mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə, borc quruluşunun optimallaşdırılmasına, büdcə üçün borc yükünün effektinin yüngülləşdirilməsinə müsbət formada öz təsirini göstərə bilər. Şübhəsiz ki, burda qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinə, müvafiq qanunvericikdə dəyişikliklərin aparılmasına, həmçinin xarici borcun idarəedilməsilə əlaqəli məsələlərin təkmilləşdirilməsinə ehtiyac yaranır. Dövlətin xarici borcunun quruluşunda xarici valyutanın ümumi çəkisinin üstünlük qurması bu borc ehtiyatları ilə bağlı risk amilinin effektini bir qədər də artırır. Bu da öz növbəsində xarici borcun idarəsində valyuta siyasətindən və tədiyə balansının durumundan asılılığını daha da sərtləşdirir. Bu halda bəzən xarici borcun tədrici olaraq daxili borca dəyişdirilməsi addımı həyata keçirilə bilər. Yəni dövlətin borclanmasının aparılması zamanı uzun müddətli daxili borclanmanın geniş yer tutması ümumi istiqamətlərdən biri kimi qəbul edilir. Tədricən daxili və xarici borclanmada olan nisbətin bir-birinə yaxınlaşması, bunlar arasında müvazinətin yaradılması imkanı reallaşdırılır. Dövlət tərəfindən borc ehtiyatlarının cəlb olunmasının səmərəliliyi ölkədə aparılan pul siyasəti ilə birlikdə valyuta kursu siyasətindən də əhəmiyyətli şəkildə asılıdır. Bu resursların dəyəri, qiyməti isə sərmayədarların bu ölkəyə beynəlxalq qurumlar tərəfindən verilən riskin qiymətindən asılıdır. Dövlətimizin istər daxili, istərsə də xarici borc siyasətinin aparılmasının səmərəliliyin artırılması ilə birlikdə nəzarətin təmin olunması yönündə aşağıdakıların reallaşdırılması, əsas götürülməsi əhəmiyyət kəsb etməlidir:
Dövlətin borcunun idarəsinin ən mühüm elementlərindən biri də xarici borcun idarəedilməsi strukturunun formalaşdırılması, təkmilləşdirilməsidir. Əvvəla onu vurğulayaq ki, dövlətin istər xarici, istərsə də daxili borcu idarəetmə aləti və idarə etmə obyektidir. Alət kimi qanunverici və müvafiq icra orqanları borcun vasitəsi ilə maliyyə bazarlarına və pul dövriyyəsinə, sərmayələrin və istehsalın çəkisinə, məşğulluğun dərəcəsinə və əhalinin likvidliyinin təşkilinə və digər bir çox siyasi-iqtisadi proseslərə effektiv imkanları əldə edirlər. Borcların idarəsi dövlətin borcları ödəmə öhdəliklərinin buraxılması və yerləşməsi ilə bağlı, dövlət qiymətli kağızları bazarının tənzim edilməsi, borcun qaytarılması və onlara xidmətlərin göstərilməsi, ssudalarm və təminatların alınması ilə əlaqədar aparılan fəaliyyətlərin cəmidir. Dövlət borclarının idarə edilməsinin əsas vəzifələri daxili və xarici borclanma ilə bağlı ümumdövlət strategiyasının işlənib hazırlanmasından, borc resurslarından səmərəli istifadə olunması, borc öhdəliklərinin vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsi daxildir. Bu vəzifələrin reallaşdırılması dövlət borcunun idarəedilməsi sisteminin yaradılmasını zəruri edir. Bununla bərabər bu sistem daxilində aparılan işlərin miqyası daha da genişlənməkdə davam edir. Ümumiyyətlə, borcun idarəsi sistemi vasitəsi ilə aşağıdakı işlərin həlli nəzərdə tutulmalıdır:
Bir ünsürü də qeyd edək ki, dövlət borcunun idarə edilməsi sisteminin ayrılmayan və məsuliyyətli bir mərhələsi olan xarici borcların idarə edilməsi sisteminin özünün də daim təkmilləşdirilməsinə, bu yöndə islahatlarm aparılmasına ehtiyac hiss olunur. Bunlar aşağıdakı zərurətlərdən irəli gələn islahatlardır:
Borcun idarəedilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsinin vacib yönlərindən biri də xarici borcun idarəsinin dəqiq hüquqi bazasının yaradılmasıdır. Sözü yox ki, bu formada olan hüquqi baza iqtisadi, siyasi, həm də təcrübi fəaliyyət ilə əlaqəli reallıqları nəzərdə saxlamalıdır. Həmçinin digər sahələrdə olan hüquqi aktlarla müəyyən dərəcədə əlaqələndirilməlidir. Onu da vurğulayaq ki, ümumilikdə borcun, xarici kreditin tənzim edilməsinin iki fərqli cəhətini qeyd etmək lazımdır. Bəzi İEÖ-də kreditin, borc ehtiyatlarının verilməsi və alınması məsələsi onların konstitusiyasında, başqa ölkələrdə aktlarda öz əksini tapmaqdadır. Konstitusiyada maliyyə nazirindən belə resurslarla həyata keçirilən işlər barəsində parlamentin üzvlərinə məlumat verilməsi tələb edilir. Bu tələb müəyyən səbəblərə əsaslanır. Birincisi, borcun verilməsi və kredit alınmasıyla bağlı həyata keçirilən sövdələşmələrdən sonra bu resurslardan istifadə auditorun nəzarəti ilə əlaqədardır. İkincisi də odur ki, parlament öz seçimlərini bu resurslar haqqında olan məlumatlarla təchiz etməlidir. Dövlət borcunun vahid idarəetmə sisteminin formalaşması resursların mobilizasiya edilməsi və onların məqsədyönlü olaraq səmərəli formada istifadəsinə şərait yaratmaqdadır. Burda bu prosesdə iştirak edən icra orqanlarının fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi, onların bir-birinə təsir mexanizmlərinin və qaydalarının hüquqi baza əsasında işlənilməsinə dair problemlər dövlət borcunun idarəsinin qanunverici əsaslarının möhkəmləndirilməsinin vacib amili kimi qəbul edilir. Nəticə XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində dünya ölkələrinin inkişafında xarici borc problemi daha da aktual əhəmiyyət kəsb etməklə, qlobal xarakter almağa başlamışdır. Dünyanın bütün iqtisadi sistemlərində baş verən böhranlar, o cümlədən borc böhranı, tədiyyə sistemi böhranları və onların dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafına təsiri, eləcə də, həm inkişaf etmiş, həm də keçid iqtisadiyyatı ölkələrində islahatların həyata keçirilməsində xarici maliyyə mənbələrinin vəsaitlərinə tələbatın artması xarici borc probleminin iqtisadi inkişafın perspektivləri ilə əlaqələrinin tədqiqi aktuallığını daha da artırmışdır. Ölkənin xarici borc asılılığının yaranması və onun aradan qaldırılması sosial-iqtisadi inkişaf məqsədi ilə xarici borc resurslarından istifadənin səmərəliliyindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan bir çox sahələrdə, xüsusilə iqtisadi inkişaf məqsədli islahatların həyata keçirilməsi xarici maliyyə resurslarının ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsi zərurətini reallaşdırmışdır. Diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də budur ki, bu məqsədli vəsaitlərin, xüsusilə də ölkə ölkə iqtisadiyyatında real tətbiqini tapan xarici borc resurslarının həcmi ildən-ilə artmaqdadır. Bu resurslardan səmərəli istifadə olunması, xüsusilə də alınmış xarici borclara görə ödəmələrin və borca xidmətin vaxtında həyata keçirilməsi ölkəmizin, respublikamızın davamlı sosial-iqtisadi inkişafının, bütövlükdə milli iqtisadi təhlükəsizliyinin təmin edilməsində potensial imkanların aşkarlanmasına, onların reallaşmasına əlverişli şərait yaradan cəhətlərdəndir. Bu mənada xarici borc resurslarının ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına yönləndirilməsi və bu istiqamətdə imkanlardan maksimum dərəcədə yararlanmaq bazar iqtisadiyyatı sistemində inkişafın əsas cəhətlərindəndir. Bu baxımdan tədqiqatın ümumi məqsəd və vəzifələrindən irəli gələn nəticə və təkliflərin aşağıdakı istiqamətlərdə sistemləşdirilməsi məqsədəuyğun olardı.
Ədəbiyyat siyahısı 1. Azərbaycan Respubliкasının Кosntitutsiyası. Baкı, 1995. 2. Azərbaycan Respubliкasının Vergi Məcəlləsi. Baкı, 2014, 351 s. 3. Azərbaycanın statistiк göstəriciləri 2005-2013-cu illər. 4. «Dövlət borcu haqqında» Azərbaycan Respubliкasının Qanunu, Baкı, 2007. 5. Abbasov A. F. Sosial bazar iqtisadiyyatı. Baкı, 1998, 320 s. 6. Ağayev A. Q. Dövlət borcu və onun idarə edilməsi. Baкı. , 2002, 230 s. 7. Audit: Dərs vəsaiti/ V. Novruzovun redaкtəsi ilə. Baкı, 2001, 604 s. 8. Azərbaycan iqtisadiyyatı / I. H. Alıyev və S. A. Ibadovun redaкtəsi ilə Baкı, 1998, 400 s. 9. Azərbaycan XX əsrdə. Statistiк məcmuə, 1, 2 cild, Baкı, 2001, 355 və 699 s. 10. Axundov Ş. Ə. , Axundov M. Ə. Bazar iqtisadiyyatının əsasları. Baкı, 2001, 672 s. 11. Bağırov D. A. Vergi auditi. Baкı, 1999, 428 s. 12. Cəbiyev R. M. Azərbaycanda bazar infrastruкturunun formalaşması və inкişafı. Baкı, 2000, 236 s. 13. Əliyev A. Ə. , Şəкərəliyev A. Ş. Bazar iqtisadiyyatına кeçid: dövlətin iqtisadi siyasəti. Baкı, 2002, 441 s. 14. Əliyev R. M. , Novruzov N. A. , Məmmədov M. A. Investisiyanın maliyyələşdirilməsi və кreditləşdirilməsi. Baкı, 2003, 432 s. 15. Əlirzayev Ə. Q. Iqtisadiyyat: düşüncələr, baxışlar. Baкı, 2000, 465 s. 16. Əsədov H. X. , Talıbov S. T. Dövlət xərclərinin idarə edilməsi və xəzinədarlığın təşкili problemləri. Baкı, 2005, 432 s. 17. Həsənli M. X. və başqaları Maliyyə Baкı, 2006, 230 s. 18. Həsənli M. X. Vergilər. Baкı, 1998, 426 s. 19. Həsənov R. T. Azərbaycan Respubliкasının sosial-iqtisadi inкişafının bazar modelinin кonseptual əsasları. Baкı, 1998, 343 s. 20. Кərimov E. N. , Qasımov V. O. Iqtisadi nəzəriyyə/dərsliк, Baкı, 2004, 320 s. 90 21. Кeyns C. M. Məşğulluq, mnəfəət və pulun ümumi nəzəriyyəsi. Baкı, 2001, 477 s. 22. Quliyev T. F. Millit və dövlət gəlirləri. Baкı, 2004, 328 s. 23. Aстaпoв К. Упрaвлeниe внeшним и внутрeнним гoсудaрствeнным дoлгoм в Рoссии // Мирoвaя экoнoмикa и мeждунaрoдныe oтнoшeния, 2003, №2, с. 26-35. 24. Aфoнцeв С. Внeшняя зaдoлжeннoсть Рoссии // Мирoвaя экoнoмикa и мeждунaрoдныe oтнoшeния, 1998, №7, с. 5-18. 25. Бaлaцкий E. , Свистунoв В. Прoгнoзирoвaниe внeшнoгo дoлгa: мoдeли и oцeнки // Мирoвaя экoнoмикa и мeждунaрoдныe oтнoшeния, 2001, №3, с. 61-68. 26. Бaлдин К. В. , Быстрoв O. Ф. Aнтикризиснoe упрaвлeниe: мaкрo- и микрoурoвeнь: Учeбнoe пoсoбиe. М. : «Дaшкoв и К o », 2005, 316 с. 27. Бeк У. Чтo тaкoe глoбaлизaция? /Пeр. с нeм. A. Григoрьeвa и В. Сeдeльникa. М. : Прoгрeсс-Трaдиция, 2001, 304 с. 28. Бoгoмoлoв O. Т. Aнaтoмия глoбaльнoй экoнoмики: Учeбнoe пoсoбиe М. :НКЦ «Aкaдeмкникa», 2003, 216 с Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|