Ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchilarini maqom qo‘shiqlari vositasida estetik tarbiyalash

IXTISOSLASHTIRILGAN MAKTAB O‘QUVCHILARINI MAQOM QO‘SHIQLARI VOSITASIDA ESTETIK TARBIYALASH
Buxoro davlat pedagogika instituti Musiqa ta‘limi va san‘at mutaxassisligi bo‘yicha magistranti Yahyoyeva Shaxnoza Sharopovna
Annotasiya: Mazkur maqolada ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchilarini maqom qo‘shiqlari vositasida estetik tarbiyalash masalasiga bag’ishlangan bo’lib, shuningdek she’riy matnning ritmini belgilash, she’riy o‘lchamlar har xil bo‘lishi, maqomlar va ularning yaratilishi, doira uslublari maqomlarning shakllanishi va yaratilishi, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmа fondida XIX asrda Buxoro va Xorazmda ijro etilgan vokal bo‘limining har bir qismi nomi ko‘rsatilgan maqomlarning she’riy matnlari orqali estetik tarbiyalash muammolari atroflicha yoritilgan.
Tayanch atamalar: maqom, kuy, maqomchilik, Buxoro maqomi, Xorazm maqomi, doira uslubi, iroqi maqomi.

Taronada she’riy o‘lchamlar har xil bo‘lishi mumkin. Agar sho‘ba maqomida yoki uning tarkibiy qismlaridan birida she’riy o‘lchov o‘zgarsa, kuyning ritmik asosida ham shunga mos o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ijodiy iqtidorli xonandalar turli o‘lchamdagi misralar bilan muayyan qo‘shiqlarni mahorat bilan ijro eta oladilar.

Umuman olganda, muayyan qoliplar mavjud bo‘lgan taqdirda ham ijro jarayonida maqomlarga qandaydir o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Ijrochilar turli talqinlarga, templarga, ayrim intonatsion-melodik va ritmik nuanslarga ega bo‘lishi mumkin; ba’zi ohangli konstruksiyalarni tashlab qo‘yish mumkin, ularda ilgari qo‘llanilgan namudlarni qisqartirish mumkin. Bunday hodisalar amaliyotda tez-tez kuzatiladi.
Maqomlarning bunday xossasi, ularni tobora takomillashtirish imkonini beradigan natijani biz “Shashmaqom”ning taklif etilayotgan nashrida ko‘ramiz. Shashmaqomning 1959-yilgi nashri o‘sha yillarda uning O‘zbekistondagi nashrlari ichida eng mukammali edi.
Unda maqomlarning cholg‘u bo‘limi mashhur maqom ustalari Ota-G‘iyos va Ota-Jalol shogirdi, eng qadimgi tanburchi Ma’rufjon Toshpo‘latovdan yozib olingan bo‘lib, uning ayrim qismlari Yunus Rajabiy tomonidan ijro etilgan. Vokal bo‘limining sho‘basini maqom ustalari Yunus Rajabiy, B.Zirqiyev, M.Mullakandov, M.Tolmasov, Y.Davidovlar ijro etishdi. Atoi, Sakkakiy, Lutfiy, Navoiy, Fuzuliy, Bobur, Mashrab, Nishotiy, Amiriy, Nodira, Uvaysiy, Muazzam, Munis, Ogaxiy, Muqimiy, Furqat, Komila, Saryomiy, Avaz O‘tar g‘azal va ruboiylari, o‘zbek xalqining og‘zaki she’riyatidir.
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmа fondida XIX asrda Buxoro va Xorazmda ijro etilgan vokal bo‘limining har bir qismi nomi ko‘rsatilgan maqomlarning she’riy matnlarining o‘nlab to‘plamlari mavjud. Ularda Sharq adabiyoti klassiklari – Sa’diy (1184-1292), Umar Xayyom (1040-1123), Kamol Xo‘jandiy (vafoti 1390), Hofiz SHeroziy (vafoti 1389), Navoiy (1441-1501), Bedil (1644-) she’rlari bor. 1721 ), Mashrab (17-asr boshi), Sayido (1707 yoki 1721-yillarda vafot etgan), Zebuniso (17-asr), Nozima (17-asr), Mushfikiy (1588-yilda vafot etgan), Amiriy (19-asr) va boshqalar maqomchilik rivojiga o‘z hissalarini qo‘shganlar.