Ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchilarini maqom qo‘shiqlari vositasida estetik tarbiyalash

MAQOMI IROQ.
She’riy matnning ritmini belgilashda bu bo‘g‘in birikmalari quyidagicha qo‘llaniladi:
Tun oqshom keldi kulbam sori ul gulru shitob aylab.
Ta-nan tan tan ta-ian tan tan ta-nan tan tay ta-nan tay tay. Ma fo iy luun-ma fo iy lun-ma foilun-mafoiylun.
Doira uslublari maqomlarning shakllanishida, butun siklning rivojlanishida ham muhim o‘rin tutadi. Usul kuyning metro-ritmik xususiyatlari asosida tug‘ilgan bo‘lsa-da, o‘z navbatida maqomlarning ayrim qismlarining paydo bo‘lishiga sabab yoki asos bo‘ladi. Bu, masalan, "Talkin" va "Nasr" sho‘balari va ularning ufarlari o‘rtasidagi farqlarni tushuntiradi. Bu sho‘ba va ufarlar bir xil kuyning metro-ritmik versiyalaridir.
Muzorei musammani ahrabi makfufi maksur. Mafuvlu - foilotu - mafonilu - foilon Mutakoribi musammani mahzuf.
Faului - fauloon - fauloon - parranda
Hajmidagi she’rlar bilan suhbatlar ijro etiladi: Ramali musammani mahzuf.
Foilotun - foilotun - foilotun - foilun
"Nasr" barcha sho‘ba turidan she’riy o‘lcham:
Tuz xazoji musammiya. Mafoyilun - mafoyilun - mafoyilun - mafoyilun «Ufar»da «Talqin» bilan bir xil — Ramali musammaii mahzuf. “Savt” va “Mo‘g‘ulcha”da “Nasr”dagi kabi o‘lchovdagi she’rlar qo‘llangan. “Talkincha”dagi misralarning hajmi matnlar hajmiga o‘xshash. Ba’zan “Talqincha” she’riy o‘lchagichda uchraydi: Biz komili musammiya tuzlaymiz. Mutafoilun - - mutafoilun - mutafoilun — Mutafoilun. “Qashqarcha”da misra o‘lchamlari “Talkin”dagi kabi, in “Saraxbor”dagi kabi “Sokiynoma”.¹
XORAZM MAQOMLARI
Yuksak estetik ma’noga ega Sharq musiqasida, bugun biz maqom deb ataydigan musiqada nazariya va amaliyot o‘rtasida hech qachon o‘tib bo‘lmas to‘siq bo‘lmagan. Aksincha, u fikrning amaliyotdan nazariyaga va nazariyadan amaliyotga doimiy harakatlanishi bilan ajralib turardi. Bu simbiozning o‘tmishdagi haqiqiy timsoli Sharq musiqasining buyuk ustunlari Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Safiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog‘iy va boshqalarning faoliyati edi. Ular ayni paytda ajoyib nazariyotchilar va mohir virtuozlar edilar. Yaqin o‘tmishda esa ulug‘vor unvoni Ustoz (Ustoz) deb atalgan maqom tashuvchilari ham shu maqomda harakat qilganlar. Ularning barcha mahorati qo‘llarining harakatlarida yoki ovozida, fikrlari va bilimlari esa ularning ongida yashiringan.
Shashmaqomning nazariy va amaliy tomoni ajralmas bir butun ekanligini yana bir bor ta’kidlaymiz.
Ladaning birliklarini tizimlashtirish nuqtayi nazaridan dastlabki qadam amaliyotda mustahkam o‘rnatilgan naqshlarni aniqlashdan iborat. Bunday tartibning chuqur asosi, birinchi navbatda, musiqiy birliklarni to‘g‘ri tushunish va izolatsiya qilishdir, boshlang‘ich embrionlar - eng kichik modo-melodik zarralar sifatida g‘uvullaydi. Bitta muammo shundaki, har bir qo‘shiqni bitta indeksga qisqartirib bo‘lmaydi: ohang, nota, ritmik naqsh. Chunki qo‘shiqning o‘zi bir, ikki, uch yoki undan ortiq tovushlardan iborat bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, boshqa barcha ifoda vositalaridan musiqa asarlarining tuzilishida aynan kuylardan tuzilgan kuy yetakchi ma’noga ega. Arabcha lahn (ohang), Alxon va forscha Navo sozlaridan olingan ko‘plik shakli “melos”ning biroz kengroq ma’nosiga ega bo‘lib, ohang, ritm va soz uchligini bildiradi. Shuning uchun ham qadimdan “Navo”, “Alxon”, “Melos” va“Musiqa” sinonimlar sifatida talqin qilingan.
Ilk adabiy manbalarda Alxon, Navo, Roh, Kuy, Yol kabi umumiy tushunchalar bilan bir qatorda Xusravoniy, Avaz, Daston kabi birmuncha o‘ziga xos musiqiy ma’noga ega sozlar ham uchraydi. Ular ma’lum bir musiqiy tizimning tarkibiy qismlari - maqomlarning bir turi prototipi bo‘lgan har xil turdagi ohanglarni belgilash uchun ishlatilgan, ular birgalikda "Barbada ohanglari" (laxni Borbad) deb nomlangan.
Xusravoniy shohlik, oliy darajali kuylar guruhini bildirgan. Ana shu ma’noda bu atama yozma manbalarda va keyingi asrlardagi musiqiy risolalarda uchraydi: masalan, XI asrdagi mashhur “Qobus-noma” ko‘rsatmalar kitobida yoki anonim Buxoro “Musiqa haqida risola”da. XIX-asr o‘rtalarida, yuqorida aytib o‘tilganidek, “Shashmaqom” iborasi birinchi marta yozma shaklda uchraydi. Ilk adabiy manbalarda Alxon, Navo, Roh, Kuy, Yol kabi umumiy tushunchalar bilan bir qatorda Xusravoniy, Avaz, Daston kabi birmuncha o‘ziga xos musiqiy ma’noga ega sozlar ham uchraydi. Ular ma’lum bir musiqiy tizimning tarkibiy qismlari - maqomlarning bir turi prototipi bo‘lgan har xil turdagi ohanglarni belgilash uchun ishlatilgan, ular birgalikda "Barbada ohanglari" (laxni Borbad) deb nomlangan.²
Xusravoniy shohlik, oliy darajali kuylar guruhini bildirgan. Ana shu ma’noda bu atama yozma manbalarda va keyingi asrlardagi musiqiy risolalarda uchraydi: masalan, XI asrdagi mashhur “Qobus-noma” ko‘rsatmalar kitobida yoki anonim Buxoro “Musiqa haqida risola”da. XIX-asr o‘rtalarida, yuqorida aytib o‘tilganidek, “shashmaqom” iborasi birinchi marta yozma shaklda uchraydi.
Xorazm «Rost» maqomi Buxoro «Rost» maqomi