Ixtisoslashtirilgan maktab o‘quvchilarini maqom qo‘shiqlari vositasida estetik tarbiyalash

CHERTIM YO‘LI: MUSHKILOT BO‘LIMI:

1. 
   Maqomi Rost. 1. Tasnifi Rost.
   
2. 
   Tarjei Rost. 2. Garduni Rost.
   
3. 
   Peshravi Gardun. 3. Muxammasi Rost.
   
4. 
   Muxammas I. 4. Muxammasi Ushshoq.
   
5. 
   Muxammas II. 5. Muxammasi Panjgoh.
   
6. 
   Muxammasi Ushshoq. 6. Saqili Vazmin.
   
7. 
   Saqili Vazmin. 7. Saqili Rak-rak.
   
8. 
   Ufar.
   

XORAZM MAQOMLARINING AYTIM YO‘LI
Xorazm «Navo» maqomi Buxoro «Navo» maqomi
AYTIM YO‘LI NASR BO‘LIMI
1. Maqomi Navo. 1. Saraxbori Navo.
2. Tarona. 2. Tarona I–II.
3. Suvora. 3. Talqini Bayot.
4. Talqin. 4. Tarona.
5. Faryod. 5. Nasri Bayot.
6. Naqsh. 6. Tarona I–II
7. Oraz. 7. Orazi Navo»
8. Ufar. 8. Tarona I–III.
9. Husayniy Navo.
10. Ufari Bayot
Ovoz (so‘zma-so‘z, ovoz, tovush, ohang) tushunchasi ulug‘vor Xusravoniyga qaraganda osonroq idrok etish uchun mo‘ljallangan ayrim toifadagi kuylarni ifodalash uchun ishlatilgan. Keyinchalik “ilmi advor” (“davrlar nazariyasi”) ta’limotida ovoza maqomlardan keyingi ikkinchi, modal odatlar kategoriyasi deb atala boshlandi. Eron mumtoz musiqasining hozirgi an’analarida Shashmaqom tizimidagi butun maqomning o‘xshashi bo‘lgan dastgohlarning ko‘p qismli kompozitsiyalarida ham ovoza ikkinchi muhim bo‘lim hisoblanadi. Shunisi e’tiborga loyiqki, “Shashmaqom”da aylanma bo‘limining xuddi shu o‘rnida va tegishli hosila (ikkilamchi) vazifasida savt (so‘zma-so‘z tovush, ovoz, qo‘shiq) bo‘limi paydo bo‘ladi. Ovoz va savt tushunchalarining etimologik va sinonimik mos kelishi Buxoro shashmaqomlari va eron dastgahlari an’analari ildizlari mushtarakligidan yana bir dalolatdir.
Dastan (dastan — so‘zma-so‘z, cholg‘u bo‘ynidagi barmoqlarning joylashishi; bel — qo‘l, barmoqlar, ko‘plik — daston) — o‘xshash cholg‘u asboblarining bo‘ynidagi mandallarning nomlari. Dastan atamasiga yaqin ma’noda boshqa forscha ibora uzoq vaqtdan beri musiqiy asarning umumiy miqyos asosini bildirish uchun qo‘llanilgan – parda (lit. parda, cholg‘u bo‘ynidagi jemper). Keyinchalik, bu atama ladda va unga bog‘liq ohangning umumiy belgisidan ma’lum bir integral ohang-modus tizimlarining maxsus nomiga aylanib, asta-sekin eski rox, navo va tarik kundalik iboralarini almashtirdi.
Og‘zaki maqomat nazariyasida parda bugungi kunda ham asosiy tushuncha sifatida mavjud. Bundan tashqari, ular bu so‘zga ikkita mutlaqo aniq ma’noni beradi: alohida, boshlang‘ich intonatsion embrion - modal boshlanish ma’nosiga ega bo‘lgan qo‘shiq va bunday ohanglarning ma’lum bir tizimi - mod-mode. Binobarin: nava parda, dugoh parda, buzruk parda deganda, nazarda tutadi ma’lum bir "leyt-intonatsiya" va bir xil nom ostida butun mod-intonatsiya modeli. Bu bir tomondan.
Boshqa tomondan, ustalar parda - nim parda (lit. yarim parda) yoki miyon parda (lit. oraliq parda) kabi qo‘shimcha ta’riflarni qo‘shish orqali ma’lum maqom tarjimonlariga xos xususiyatlarni ifodalagan. Shuni ta’kidlash kerakki, bu juft tushunchalarda parda o‘zgarmas, doimiy yoki asosiy darajalarni, parda va myon parda esa modning o‘zgaruvchan yoki, shuningdek, harakatchan, ohangdor darajalarini bildiradi. Ladaning matematik nazariyalarida xuddi shu qo‘llab-quvvatlovchi va qo‘llab-quvvatlamaydigan funksiyalar boshqa atamalar bilan ifodalanadi: asl, sobit (barqaror, doimiy) va shuba, mutagayer (beqaror, o‘zgaruvchan) yoki (melodik intervallar).
Biroq, O‘zbekiston, Tojikiston, Ozarbayjon va Eron musiqa arboblarining ko‘pchiligi, ya’ni maqomatning eng faol faoliyat ko‘rsatayotgan zonasida an’anaviy mumtoz musiqa to‘plamlarini yaratish muammoli masalalarni hal etishda zudlik bilan zarur, deb hisoblaydi.
Har qanday nota yozuvi shartli belgilar tizimi ekanligi aniq. Shuning uchun u juda oddiy va optimal bo‘lishi kerak. Maqomlarni yozib olishda eng muhimi kichik elementlar (motivlar, iboralar va boshqa birlamchi konstruksiyalar) ritmi va metro-ritmik formulalar-usullar integral tuzilishining mutanosib muvofiqligini kuzatishdir. Musiqachining qolgan qismi sezgi bilan to‘ldirishi va tartibga solishi mumkin. Olim tahlilchisi uchun esa musiqachi-tashuvchining o‘zini tushunishda kompozitsiyaning tarkibiy qismlarining aniq segmentatsiyasi muhim ahamiyatga ega. “Buxoro shashmaqom”ini yozib olishdagi bu ikki lahza ham Ari Boboxonov tomonidan haqiqiy va professional tarzda ijro etilgan.
Shashmaqom mumtoz musiqaning ulkan to‘plami bo‘lib, yaxlit namuna sifatida murakkab va ko‘p bosqichli tuzilishga ega. Uning 350 ga yaqin butlovchi qismlarni o‘z ichiga olgan asl Buxorocha varianti o‘zining ayniqsa rang-barang ichki to‘quvlari bilan ajralib turadi. Uning qismlari, guruhlari, bo‘limlari va sikllari tuzilishining ketma-ketligi va ichki mantiqiyligini aniqlash uchun, birinchi navbatda, o‘rganish mavzusini aniqlash kerak: Shashmaqom nima? Mavjud “Shashmaqom – olti maqom” talqini iboraning etimologik ma’nosini izohlashdan iborat bo‘lib, u hech qanday ilmiy atama ma’nosiga da’vo qila olmaydi.
V.A.Uspenskiyning ijodi Yevropadan tashqari musiqa an’analarini anglashda sifat jihatidan yangi bosqichni ko‘rsatadi, chunki hozirda aytish odat tusiga kirgan.
"Tashqarida". Darhaqiqat, bu musiqa matnining Yevropa vaqt tizimida ohang va metro-ritmik tuzilmaning barcha asosiy me’yorlariga rioya qilgan holda Shashmaqomning ajralmas to‘plamini yozib olishga birinchi urinish edi.
V.A.Uspenskiyning musiqiy-etnografik faoliyatida yuksak professionallik va musiqiy intellektning serqirraligi izlari bor. Mutlaq musiqiy xotirasi tufayli u bunga muvaffaq bo‘ldi musiqiy matn Shashmaqomning ladomelodik (tanbur diatonik shkalasi asosida) va ritmik tuzilmalarini uning o‘ylab topgan doira usullarini yozish tizimiga tayangan holda deyarli stenografik tarzda yozib olish.
1991-yilda Buxoro filarmoniyasi qoshida iste’dodli sozanda Ari Boboxonov o‘zining “Shashmaqom” ansamblini tuzib, unda 19 nafar musiqachi mehnat qildi. Maestro Boboxonov badiiy rahbarligida mazkur jamoa mamlakat an’anaviy musiqa sahnasida o‘z o‘rnini egalladi, uning chiqishlari radio va televideniye orqali efirga uzatildi. 1998-yilda esa o‘sha konsertlar yozilgan birinchi disk "Samarkand Records" studiyasida chiqdi: Ari Boboxonov va Shashmaqom ansambli: Buxoro an’analari. Germaniyaga kelishi bilan musiqachi xalq san’atini saqlab qolish uchun fidokorona mehnatini davom ettirdi. 2002-yildan beri u Veymarlik musiqashunos Anjelika Yung (Doktor Anjelika Yung, Veymar, Musikwissen-schaftlerin) bilan “Shashmaqam” tadqiqot loyihasi ustida hamkorlik qiladi.
2010-yilda ular birgalikda “Buxoro shashmaqom”ining toʻliq versiyasini notalarga qoʻygan kitob chiqardilar. Garchi Yevropa musiqa tizimi sharq musiqasining barcha nozik tomonlarini yo‘qotmasdan yetkaza olmaydi, degan fikr mavjud bo‘lsa-da, Berlinda nashr etilgan ushbu kitob butun Yevropani zabt etgan deyish mumkin. Ham musiqiy, ham ilmiy doiralarda ko‘p yozildi va gapirildi. Umuman olganda, bugungi kunda Buxoro musiqa san’atiga qiziqish ancha keng tarqalgan. Ammo o‘zlarining shaxsiy xohishlaridan qat’i nazar, Ari Babaxonovning Leyptsigdagi kontsertiga kelgan tomoshabinlar o‘sha oqshom eshitgan ekzotik ohanglarga, go‘yo ertaklardan ilhomlangandek, hayratda qolishdi.
"Ming bir kecha". Buyuk Ipak yo‘li (an der Seidenstrasse) an’anaviy musiqasiga o‘z kompozitsiyalarini mohirlik bilan to‘qib olgan rassomning o‘zi, aytganlaridek, “timsolda” edi: zarhal kashtalar bilan bezatilgan hashamatli buxorocha choponda (zaruzi deb ataladigan). ). Xalq
U vestibyulda kuylarni kuyladi va yig‘ilganlar ushbu cholg‘uning g‘ayrioddiy jozibali tovushlarining folklor lazzatini to‘liq his qildilar.
Maqomlarning nota yozuviga ijobiy munosabat tarafdorlari o‘z yondashuvlarida, bir tomondan, ilmiy qoidalarni qat’iy asoslash zaruratidan, ikkinchi tomondan, Sharq musiqasi mavjudligining og‘zaki tabiatini hisobga olish muhimligidan kelib chiqadilar. , shuningdek, nota yozuvlari belgilarining intonatsiyasi va konvensiyasining nisbiy tabiatidan. Bu omillarning barchasini hisobga olgan holda ular maqom-dastgohlarni zamonaviy musiqa jarayonining murakkab sharoitiga moslashtirishda eng muhim yordamchi vosita sifatida nota yozuvlarini ko‘rib chiqishga moyildirlar. Shu bilan birga, nota tarafdorlari maqom-dastgohlarning nota yozuvlarining mavjudliginigina emas, balki ularning ilmiy asoslanganlik darajasi, maqsadga muvofiqligi, nota yozuvlarining me’yorlarga muvofiqligi darajasini ham juda muhim deb biladilar. rejim, musiqaning o‘zi ritmi.
Shashmaqom esa o‘rnatilgan, yaxlit musiqa majmuasining modal tizimidir. Ushbu tizimning lad doirasi oltita boshlang‘ich va o‘n sakkizta ikkinchi darajali oltita qatorda joylashgan yigirma to‘rtta nominatsiyadan iborat. Shashmaqomning tashkil topishida shartli boshlang‘ich nuqta sifatida faraziy ravishda XVII asr oxirini oladigan bo‘lsak, ikki asrdan ko‘proq vaqt davomida bu tizim ham rejimlar (asosiy va ikkinchi darajali) maqomi, ham tuzilishi jihatidan o‘zgarmagan. Binobarin, doiralar nazariyasidan farqli ravishda Shashmaqom modal tizimini yopiq deb atash mumkin.
Ko‘p marotaba ta’kidlaganimizdek, uyg‘unlik shakllangan musiqa an’anasi sifatida Shashmaqom asoslarining mazmun-mohiyati, asosidir. Shu bilan birga, amalda keng tarqalgan Shashmaqomning modal tuzilishi hozirgi zamon musiqashunosligi nuqtayi nazaridan yetarlicha o‘rganilmagan. Shu holatni inobatga olib, biz Buxoro shashmaqomini ilmiy-amaliy o‘rganish nuqtayi nazaridan eng dolzarb bo‘lgan quyidagi jihatlarnigina ajratib ko‘rsatamiz. Bular umumiy tipologiya, masshtablarning tuzilishi, modal tashkil etishning umumiy tamoyillari, modal yacheykalarning navlari, pog‘onalarning vazifalari, modal o‘zgaruvchanlik, modallikning asosiy belgisi, lad va kuy nisbati, namudlar, audjalar, yacheykalarni qurish; modal shakllanish, modal tizimlar.