Известия нахчыванского отделения национальной академии наук азербайджана серия общественных и гуманитарных наук, 2018, №1
Yüklə 241,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES NAKHCHTVAN BRANCH OFFICE The series o f social sciences and humanities, 2018, № 1 İLHAMİ ƏLİYEV
- NAXÇIVAN BÖLGƏSİNDƏKİ İMAMZADƏLƏR İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ ABİDƏSİ KİMİ
- Açar sözlər
- Ильхами Алиев ИМАМ-ЗАДЕ В НАХЧЫВАНСКОМ РЕГИОНЕ КАК ПАМЯТНИК ИСЛАМСКОЙ КУЛЬТУРЫ
- Ключевые слова
- Keywords
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİNİN XƏBƏRLƏRİ ictimai v» humanitar elmlər seriyası, 2018. M I ИЗВЕСТИЯ НАХЧЫВАНСКОГО ОТДЕЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА Серия общественных и гуманитарных наук, 2018, № 1 PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES NAKHCHTVAN BRANCH OFFICE The series o f social sciences and humanities, 2018, № 1 İLHAMİ ƏLİYEV AMEA Naxçıvan Bölməsi E-mail: ilhamialiyev@yahoo.com.tr
Azərbaycanın qədim tarixə malik, zəngin mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində günümüzədək qalan İslam mədəniyyəti abi dələrdən biri də imamzadələrdir. Səfəvilər dövrünə aid olan bu memarlıq abidələri - Naxçıvan şəhər imamzadəsi, Nehrəm imamzadəsi, Parçı imamzadəsi və s. bu günümü zədək gəlib çatmışdır. İmamzadə “imam” ərəb, “zadə” fars sözlərinin birləşməsindən yaranan imam oğlu və ya övladı deməkdir. İmam övladlarının Azərbaycanda, xüsusilə də Naxçıvanda dəfn edilməsinə gəldikdə isə şiələrin yeddinci imamı Museyi-Kazım hic ri-qəməri 183-cü ildə (miladi 799-800-cü ildə) xəlifə Harun ər-Rəşid zamanında zəhər lənib öldürüldükdən sonra onun övladları təqib olunmuş və onlar canlarını qurtarmaq üçün didərgin düşüb müxtəlif yerlərə qaçmışlar [6, s. 57]. Azərbaycanda həmin yerlərin arasında Naxçıvan bölgəsi də olmuşdur. İslam dünyasında Məhəmməd peyğəmbərin nəslindən olan və bu nəslin davamçıları sayılan imamların övladları xalq arasında böyük nüfuz sahibi olduqları üçün onlar öləndən sonra da qəbirləri əsrlərdir ki, yerli əhali tərə findən müqəddəs tutularaq ziyarət yerlərindən birinə çevrilmişdir. Bu qəbirlərin üzərin də insanlar sonralar İslam memarlığına xas türbələr inşa etmiş, bu türbələri imam övlad ları üçün olduğundan imamzadə adlandırmış və hər zaman onları müqəddəs məkana çevirmişlər. AMEA-nın müxbir üzvü H. Səfərli qeyd edir ki, orta əsrlər zamanı bu müqəddəs yerlərin funksiyası təkcə ziyarətgah olmaqla məhdudlaşmamış, onlar həm də ərazidə fəaliyyət göstərən müxtəlif sufi təriqətlərinə mənsub dərvişlərin yığıncaq, ibadət, zikr və yaşayış yeri olmuşdur [8, s. 99]. Görünür, bu abidələr həm də İslam ayinlərinin və iba dətlərin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bölgə ərazisində günümüzədək gəlib çatmış imamzadələrdən biri Naxçıvan şəhər imamzadəsidir. İmamzadə kompleksi şəhərin cənub-şərq hissəsində, qədim Naxçıvan- qalanın qərb tərəfində yerləşir. Bu dini memarlıq abidəsi 3 binadan ibarətdir. Abidənin cənub tərəfində yerdən dördbucaqlı formada yuxarısı silindr şəkilli inşa edilən türbə 59
onun əsas hissəsini təşkil edir. Onun üzərində Bərdə türbəsi və Şeyx Səfi türbəsində ol duğu kimi xalını xatırladan bəzək ünsürü və kufi xətti ilə dəfələrlə təkrarlanan “Allah” sözü işlənmişdir [7, s. 179]. Türbənin içərisində uzunluğu 150 sm, hündürlüyü 88 sm, eni 115 sm olan, sənduqə tipli bir qəbir vardır. Bu məzarın üzərində onun kimə məxsus olması haqqında məlumat yoxdur. Yerli əhalinin bildirdiyinə görə bu şiələrin səkkizinci imamı İmam Rzanın oğlunun qəbridir. Bu fikri rus alimi V.M.Sısoyev də qeyd etmişdir [10, s. 107]. O, həmçinin burada olan böyük qəbrin üzərində yazısı olan sarı mərmər daşdan sinə daşı və qəbrin yanında əhali tərəfindən müqəddəs sayılan iki ədəd qara da şın olduğunu da yazmışdır. Təəssüf ki, həmin kitabə günümüzədək gəlib çatmamışdır. İndiki vəziyyətdə qəbir qara mərmər daşla üzlənmişdir. Qəbrin səkkizinci imamın oğlu na aid olması fikrinin doğru olmasına gəldikdə isə onun xalq arasında imamzadə adlan dırılması bu fikri deməyə əsas verir. Bu məlumatın düzgünlüyünün bir səbəbi isə yerli şiə əhalinin imamlara böyük hörmətinin olması ilə bağlıdır. İmamzadənin əsasını təşkil edən bu türbənin inşa edilmə tarixinə gəldikdə isə keçən əsrin 20-ci illərində “Azərbay can Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti”nin göndərişi ilə Naxçıvanda olmuş epiqraf İ.Əzim- bəyovun tədqiqatlarından aydın olur ki, vaxtilə onun üzərində - şimal-qərb tərəfində nəsx xətti ilə yazılmış kitabəsi olmuşdur [9, s. 310-311]. Həmin kitabədən aydın ol muşdur ki, bu abidə Səfəvi şahı II Təhmasibin zamanında, yəni 1722-1732-ci illərdə Hacı Fulad bəyin oğlu Həzrət Rufai bəy tərəfindən inşa etdirilmişdir [7, s. 180-181]. Kitabə sonradan yox olduğundan son illərdə türbə təmir edilərkən İ.Əzimbəyovun mə qaləsindən istifadə edilərək kitabənin yerinə yenisi qoyulmuşdur. Bu türbəyə bitişik kompleksin dördbucaqlı formasında olan birinci salonu ondan şimalda yerləşir. Türbədən ona təxminən 1,5 m ucalığında olan giriş qapısı vardır. Yəni türbəyə giriş onun şimal tərəfindən olan yeganə qapısındandır. Birinci salondan şimalda isə ona bitişik, həm eni, həm də uzunluğuna görə ondan nisbətən böyük ikinci salon yer ləşir. Birincidən fərli olaraq ikinci salonun mərkəzində böyük günbəzi vardır. Çöldən kompleksə giriş qapısı bu salonun qərb tərəfindəndir. Türbədəki məzardan başqa imam zadə kompleksində başqa bir qəbir yoxdur. Amma V.M.Sısoyevin yazdığına görə bu hissədə Naxçıvan xanlarının məqbərəsi olmuşdur. Müəllif Naxçıvan xanlarından Abbas qulu xanın oğlu Mustafa Qulu xan Naxçıvanskinin orada dəfn edildiyini qeyd etmiş, yan divarlarda taxçalar, şimal divarda buxarı olduğunu yazmışdır [10, s. 108]. İndiki vəziy yətdə divarlardakı taxçalar qalır, buxarı isə yoxdur. Yerli əhali buradakı qəbri ziyarət edərkən kişilər birinci salonda, qadınlar isə ikinci salonda ibadət edirlər. İmamzadə kompleksindən şimalda ondan bir neçə metr yüksəkdə yerdən dördbu caqlı formada, həmin dördbucağın üzərində altı bucaqlı və başı soğanvari formada olan bir türbə vardır. Üzərində heç bir kitabəsi olmayan bu türbənin iki qapısı vardır. Daha doğrusu onun alt zirzəmi hissəsinə giriş qərb tərəfindən üst hissəsinə giriş isə şimal tə rəfindəndir. İçərisində qəbir yoxdur. Nisbətən daha salamat qalmış bu türbədə alt zirzə mi hissə sərdabə ola bilər. Belə ki, bu haqda V.M.Sısoyev yazır ki, imamzadəyə yaxın, çox da böyük olmayan, bir məzarüstü tikili vardır. Onun içində, torpağın üzərində üstü nə mumiya çəkilmiş cəsədin bütöv bir skeleti vardır. Ardınca müəllif yazır, deyirlər ki, əvvəllər cəsədi çıxarıb Kərbəla və ya Nəcəfə aparmaq istəmişlər, 1918-ci il hadisələri buna mane olmuş və cəsəd bu vəziyyətdə qalmışdır [10, s. 108]. Buradan aydın olur ki, bu türbənin alt qatı, yəni zirzəmi hissəsi qəbir yeri olmuşdur. Qeyd edək ki, imamzadə kompleksində və onun yaxınlığında yerləşən hər iki türbə orada dəfn edilmiş müqəddəs insanların şərəfinə inşa edilmişdir. Bu həmin müqəddəs lərə onları tanıyan və onlara böyük hörməti olan insanların və dövrün hakim dairələrinin istəyindən yaranmışdır. Yəni əvvəl qəbirüstü türbələr, sonra isə birinci türbəyə bitişik 60
digər yardımçı binalar tikilmişdir [4, s. 191]. Yardımçı binaların Kəngərli xanlarının qə birləri üzərində və türbəyə gələn ziyarətçilər üçün tikildiyini də demək olar. Hazırda imamzadə kompleksində təmir işləri aparılır. Naxçıvan bölgəsi ərazisində yerləşən digər böyük imamzadələrdən biri də muxtar respublikanın iri yaşayış yerlərindən biri olan Babək rayonun Nehrəm kəndindədir. İndi də dəfn mərasimləri keçirilən qəbiristanlığın mərkəzində yerləşən bu imamzadə türbə, məscid, təkyə və başqa yardımçı binalardan ibarət böyük bir kompleksdir [7, s. 183]. Burada da kompleksin əsasını türbə (eni 8 m, uzunu 9,5 m, hündürlüyü 4,5 m, günbə zinin hündürlüyü 6 m [2, s. 144]) təşkil edir. Onun içərisində bir qəbir vardır. Bu qəbirin üzərində heç bir kitabə olmadığından onun kimə məxsus olması dəqiq müəyyən edilməmişdir. Yalnız kənd əhalisinin dedik lərindən belə məlum olur ki, bu məzar yeddinci imam Museyi-Kazımın oğlu Seyyid Əqilə məxsusdur. O, da Abbasilərin zülmündən qaçaraq, bölgənin bu iri yaşayış yerinə pənah gətirmiş, burada əhali arasında bir imam övladı kimi böyük hörmət qazanmış, ölü mündən sonra qəbri müqəddəs ziyarətgaha çevrilmiş və üzərində türbə inşa edilmişdir. Qeyd edək ki, Seyyid Əqilin qardaş və bacıları da Azərbaycan və qonşu ölkələrin ərazisində dəfn edilmişlər. Belə ki, onun qardaşları Səfi (Səffan) Ordubadın Düylün kən dində, İbrahim Şərurun Xanlıqlar (Parçı) kəndində, Əhməd Zəngəzurun (Mehri rayo nunda) Buğakar kəndində [5, s. 11], Qasım Təbriz şəhəri yaxınlığında Sofiyan qəsəbə sində, bacıları Hökümə xanım Abşeron rayonundakı Şıx kəndində, Rəhimə xanım Sa bunçu rayonundakı Nardaran qəsəbəsində dəfn olunmuşlar. Bölgə əhalisinin ən çox sevdiyi və ziyarət etdiyi müqəddəs yerlərdən birinə çevril miş bu imamzadə türbəsi və onun digər binaları olan məscid, təkyə və şairənin heç bir kitabəsi günümüzədək qalmamışdır. Yalnız türbənin daxili divarlarında dini məzmunlu sözlər yazılmışdır. Divarlarda gəc və kaşı üzərində yazılan bu kəlmələri AMEA-nın müxbir üzvü, professor H.F. Səfərli oxuyaraq tədqiq etmiş və belə nəticəyə gəlmişdir ki, həmin yazılar hicri-qəməri 1138-ci ildə (miladi 1725-ci ildə) Mehdi adlı xəttat tərəfin dən yazılmışdır [5, s. 12]. İmamzadə binasında 2006-2007-ci illərdə aparılan bərpa işləri zamanı abidənin eyvanı hörülərək dəhlizə çevrilmiş, insanların ibadət etmələri üçün binanın qərb tərəfinə düzbucaqlı formalı məscid və qoşa minarə əlavə edilmişdir. Bişmiş kərpiclə inşa olun muş bina kompleks halına salınmışdır [2, s. 144]. Hazırda imamzadədə təmir işləri apa rılır. İmamzadə Naxçıvan imamzadəsi ilə bir dövrdə - Səfəvi şahı II Təhmasibin za manında inşa edilmişdir [7, s. 186]. Bölgə ərazisində günümüzədək qalan imamzadələrdən biri də Şərur rayonunun Xanlıqlar kəndindədir. Əslində bu imamzadə keçən əsrdə Xanlıqlar kəndi ilə birləşən Parçı kəndində yerləşir. Elə kəndin adı ilə Parçı imamzadəsi adlanır. Yerli əhali tərəfin dən böyük hörmətlə ziyarət edilən bu dini abidə kəndin şimal tərəfində tikilmişdir. Gün bəzi böyük olan bu imamzadənin mərkəzi salonunda bir qəbir yerləşir. Son dövrlərdə aparılan təmir işləri zamanı qəbrin üstü götürülmüş, başdaşı və sinədaşı qoyulmuşdur. Lakin üzərində heç bir kitabə yoxdur. 1925- 1928-ci illərdə “Azərbaycan Tədqiq və Tə- təbbö Cəmiyyəti”nin Naxçıvan şöbəsi tərəfindən aparılan araşdırmalar zamanı Parçı kəndindəki bu abidə də qeydə alınmışdır. Belə ki, 1928-ci ilə aid 40 №-li protokolda göstərilmişdir ki, Xanlıqlar kəndinə yapışıq Parçı kəndində üstündə böyük günbəzi və böyük həyəti olan bir pir vardır ki, camaat onu “Şahzadə İbrahin ibn Musa” ziyarətgahı adlandırır [1, s. 66]. Həmin cəmiyyətin üzvlərindən olan Məhəmməd Rasizadə bu haqda nəşr etdirdiyi məqaləsində göstərmişdir ki, qəbirin kitabəsində “İbrahim ibn Musa” ya 61
zılmışdır [3, s. 81]. Həmin illərdə qəbrin üzərində olmuş tarixi kitabəsi onun İbrahim Musa oğluna aid olduğunu göstərirdi. Təəssüf ki, günümüzədək bu məlumatı bildirən kitabə qalmamışdır. Atasının adından, imamzadə adlandırılmasından və yerli əhalinin dediklərindən aydın olur ki, bu qəbir yeddinci imam Museyi-Kazımın oğlanlarından biri olmuş İbrahimə məxsusdur [7, s. 188]. O, bu kənddə məskunlaşmış və burada da dün yasını dəyişərək dəfn edilmişdir. Əsrlərdir ki, bölgə əhalisi onun xatirəsinə tikilmiş bu imamzadəyə gələrək onun qəbrini ziyarət edir. Əsaslı şəkildə təmir edildikdən sonra, 2016-cı ilin fevralında açılışı olan Parçı imamzadəsinin tarixi görkəmi və qədim memarlıq elementləri qorunub saxlanmışdır. İslam mədəniyyəti abidələri sırasına daxil olan imamzadələr tarixi Azərbaycan ərazisində, xüsusilə də onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan bölgəsində Səfəvilər dövründə bu dövlətin dini siyasətinə uyğun olaraq formalaşmışdır. Belə komplekslərin səciyyəvi xüsusiyyətləri əvvəllər mövcud olmuş dəfn tikililərini təmir-bərpa və yenidən qurma yolu ilə abadlaşdırılmasından və bərpa olunmuş məqbərəyə bitişik, məscid, təkyə və digər xidmət otaqları tikilməsi yolu ilə dini kompleksin yaranmasından ibarət ol muşdur [4, s. 191]. Bu dövrdə formalaşdığına görə imamzadə kompleksləri əsasən Səfə vilər dövlətinin ərazisində dəfn edilmiş imamlar və onların övladlarının xatirəsinə inşa edilmişdir. ƏDƏBİYYAT 1. Xəlilov F. Naxçıvanı öyrənən elmi cəmiyyət. Bakı: Nurlan, 2005, 196 s. 2. Qənbərova G. Naxçıvanın Arazboyu türbələrinin bədii xüsusiyyətləri və memarlıq quruluşu / II Uluslararası Aras havzası sempozyumu. 13-15 Aralık 2011- İğdır. Erzu- rum: Zafer Ofset Ltd., 2012, s. 139-149. 3. Rasizadə M. Şərur dairəsinə səyahət haqqında qeydlər / “Azərbaycam öyrənmə yolu”,. №4-5, Bakı, 1930, s. 81-83. 4. Salamzadə Ə. V., Məmmədzadə K.M. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri. Bakı: Elm, 1985, 268 s. 5. Səfərli H.F., Cəfərov H.R. Naxçıvan ziyarətgahları. Bakı: Qorqud, 1998, 84 s. 6. Səfərli H.F. Naxçıvan imamzadəsinin kitabələri / Azərbaycanda elmin inkişafı və regional problemlər (28 fevral - 1 mart 2005-ci il tarixdə keçirilmiş elmi konfransın materialları). Bakı: Nurlan, 2005, s. 56-63. 7. Səfərli H.F. Naxçıvanda sufiliklə bağlı mərkəzlər. Bakı: Elm və təhsil, 2013, 328 s. 8. Səfərli H. Naxçıvanın türk-islam mədəniyyəti abidələri. Naxçıvan: Əcəmi, 2017, 216 s. 9. Алимбеков И. Мусульманские надписи Тифлиса, Эривани и Нах. ССР //Извес тия «Азкомстарис»а, вып. 4 (тетрадь 2). Баку, 1929, с. 295-311. 10. Сысоев В.М. Нахичевань на Араксе и древности Нах. ССР (отчет о поездке ле том 1926 г.). Известия «Азкомстарис»а, вып. 4 (тетрадь 2). Баку, 1929, с. 87-121.
В статье описываются расположенные на территории Нахчыванского регио на исламские культурные памятники Имам-заде (места захоронения потомков имамов): в городе Нахчыване, в селе Неграм, в селе Парчы и др. Отмечается, что эти Имам-заде воздвигнуты в честь имамов или их потомков, которые не по своей 62
воле покинули родину. Эти исторические религиозные памятники были построе ны в эпоху Сефевидов на местах погребения имамов. Мы пришли к выводу, что эти памятники существовали только на территории Сефевидского государства и соответствовали его религиозной политике. Ключевые слова: ислам, Имам-заде, памятник, культура, архитектурные комплексы, llhami Aliyev IMAM-ZADEHS IN THE NAKHCHIVAN REGION AS MONUMENTS OF THE ISLAMIC CULTURE The paper describes Islamic cultural monuments of Imam-zadeh (places of burial of imams’ descendants) located in the Nakhchivan city, in the village ofNehram, in the village of Parchy located in the territory of the Nakhchivan region. It is noted that these Imam-zadehs were erected in honor of the imams or their descendants, who did not voluntarily leave their homeland. These historical religious monuments were built during the Safavid era at the burial ground of the Imams. We came to the conclusion that these monuments existed only in the territory of the Safavid state and corresponded to its religious policy. Keywords: Islam, Imam-zadeh, monument, culture, architectural complexes. (AMEA-mn miixbir itzvii F?xraddm Safarli tarafindan taqdim edilmiçdir) 63 Yüklə 241,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|