Известия нахчыванского отделения национальной академии наук азербайджана серия общественных и гуманитарных наук, 2018, Же 1
Yüklə 227,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES NAKHCHIVAN BRANCH OFFICE The series o f social sciences and humanities, 2018, Же 1
- Açar sözlər
- Чинара Рзаева ПРОБЛЕМА ВАРИАТИВНОСТИ В БАЙТАХ АЗЕРБАЙДЖАНА И ДРУГИХ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
- Ключевые слова
| AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NAXÇIVAN BÖLMƏSİNİN XƏBƏRLƏRİ İctimai və humanitar elmlar seriyası, 2018, Же 1 ИЗВЕСТИЯ НАХЧЫВАНСКОГО ОТДЕЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА Серия общественных и гуманитарных наук, 2018, Же 1 PROCEEDINGS OF AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES NAKHCHIVAN BRANCH OFFICE The series o f social sciences and humanities, 2018, Же 1 ÇİNARƏ RZAYEVA AMEA Naxçıvan Bölməsi E-mail: cinarerzayeva@ yahoo.com.tr
İnsan ruhunu oxşayaraq dildən-dilə, nəsildən-nəslə, əsrdən-əsrə, ağızdan-ağıza ke çib gələn folklor nümunələrindən janr etibarı ilə ən çox yayılanı bayatılardır. Həcmcə kiçik, lakin dərin mənası olan “bayatılar insan həyatının canlı poetik salnaməsidir. Onun varlığını, mənəvi aləmini dünyaya göz açdığı çağdan ömrünün son anlarına kimi müşa yiət edir, duyum və hisslərinə estetik, bədii zövq aşılayır” [1, s. 4]. El ədəbiyyatının ən geniş yayılmış qollarından biri olan bayatılar öz mövzu müxtəlifliyi ilə seçilir, Belə ki, bayatıların mövzu dairəsi genişdir. Bayatıların əhatə etdiyi mövzular bunlardır: Vətən, qürbət, mərdlik-namərdlik, eşq-məhəbbət, sevgi, xoşbəxtlik, bolluq-bərəkət, ayrılıq, in tizar, istək-arzu, qəm-qüssə, üzüntü, öyüd-nəsihət, hörmət-ehtiram, xeyir-dua, qarğış, ağ1, şənlik, toy-düyün və s. Bayatılarda insana məxsus müsbət və gözəl xüsusiyyətlər, saf məhəbbət, həyat eşqi, qəm, kədər, ayrılıq, vətən sevgisi və sairlə yanaşı “dostluq, sə daqət, humanizm meyilləri canlı, şairanə bir dillə, az sözlə, böyük və dolğun fəlsəfi mə na ilə ifadə olunmuşdur” [1, s. 4]. Bayatıların mövzu əhatəsi geniş olması ilə bərabər söylənmə yeri də müxtəlifdir. Toy və xına mərasimlərində, hər hansı sevincli gündə söylənilən bayatılar və s. Bayatılar həmçinin türk xalqlarının regionlarında da geniş şəkildə kök salmış və yayılmışdır. Belə ki, bizim bayatılarla bərabər “pərvəriş tapan özbək, türkmən, qaqauz, türk, kərkük qoşuq-mani xoyratları da həmin poetik aləmin özülünü təşkil edib yüzil liklər boyu yaşamış, zəngin, tükənməz bir xəzinəyə çevrilmişdir” [1, s. 5]. Tanınmış türk yazar, publisist və dramaturq Ə.Nesinin təbirincə desək, “hər bir millətin böyüklüyü onun əhalisinin çoxluğuna və ərazisinin genişliyinə görə müəyyənləşdirilmir. Hər bir xalqın böyüklüyü onun tarix və mədəniyyətinin qədim və zənginliyinə görə müəyyən ləşdirilir” [2, s. 219]. Bu qədimlik və zənginlik folklorda da öz əksini tapır. Biz də bu qədim və zəngin folklor janrı olan bayatıları tədqiqata cəlb etmişik. Azərbaycanda toplanan bayatıları digər türk xalqlarında toplanan bayatılarla qar şılıqlı şəkildə müqayisə etdikdə bunların həm eyni olanı, həm də bir az dəyişik formada olanları ilə rastlaşırıq. Deyilən fikirlərə aid aşağıda bir neçə nümunəyə diqqət yetirək: 173
Azərbaycan: Bulaq başı toz olar, Üstü dolu qız olar. Mən sənə gül demərəm, Gülün ömrü az olar [1, s. 145]. Qaqauz.
Kala böyür saz olur, Saz açılıb yaz olur. Mən yarıma gül deməm, Gülün ömrü az olur [10]. Türkiyə: Bağçalarda saz olur Gül açılır yaz olur Mən yarimə gül deməm Gülün ömrü az olur [5, s. 283] Kərkük:
Bağçalarda saz olur Gül açılır yaz olur Mən yarıma gül deməm Gülün ömrü az olur [7, s. 108]. Krım tatarları: Dərya dibi saz olar, Gül açılsa, yaz olar. Mən sənə gül demərəm, Gülün ömrü az olar [9, s. 15]. Qeyd edək ki, verilən bayatılarda Azərbaycan dili ilə İraq türkmənlərinin dilinin çox yaxın olduğunu görürük. “Kərkük xoyrat və manilərinin tanış olduğum nümunələri göstərir ki, istər düşüncə yolu, istər obrazlar silsiləsi, istər iztirab, həsrət, ümid, sevinc və kədərlərinin ifadə forması etibarı ilə İraqın türkdilli sakinləri azərbaycanlılara çox yaxın dırlar” [4, s. 236-241]. Yuxarıda verdiyimiz nümunələrdə demək olar ki, bəzi dəyişikliklərin olmasına baxmayaraq hər bir nümunə eyni mənanı verir. Türkiyə və Kərkük variantında verilən bayatılar eynidir. Sonra daha yaxın olanı qaqauz variantıdır. Azərbaycan variantında isə bayatının başlıq hissəsi fərqli formada verilmişdir. Amma əvvəlki misraların fərqli ve rilməsinə baxmayaraq hər beş bayatının son iki misrası və ümumi mənası eynidir. Veri lən hər beş nümunədə gülün gözəl və ömrünün az olması deyilir. Bunun üçün də yarla rım gülə bənzətmirlər. Digər bayatılara nəzər salaq: Azərbaycan: Bu bağlar olmayaydı, Saralıb solmayaydı. Bir ayrılıq, bir ölüm, Heç biri olmayaydı [1, s. 169]. Türkiyə: Bu dağlar olmasaydı Çiçəyi solmasaydı Olüm Allahın əmri Ayrılıq olmasaydı [5, s. 283]. 174
Krım tatarları: Dəryalar dolmayaydı, Çiçəklər solmayaydı, Ölüm Allahdan gəlir, Ayrılıq olmayaydı [9, s. 62]. Axıska türklərinin bayatıları da öz xüsusiyyətləri ilə seçilir. Belə ki, onların çək diyi vətən həsrəti, yurd dərdi, özləm hissləri, eləcə də gələcəyə ümid də bayatılarının əsas mövzu dairəsini təşkil edir. Yuxarıda verdiyimiz bayatıya Axıska türklərinin folk lorunda da rast gəlirik: Bu bağlar olmayaydı, Saralıb solmayaydı. Bir ayrılıq, bir ölüm, Heç biri olmayaydı [3, s. 112]. Verilən bu bayatıya qaqauzların folklorunda da rast gəlirik: Bu dağlar olmayaydı Çiçəklər solmayaydı Ölüm Allahtan gəlir Ayrılıq olmayaydı [13]. Verdiyimiz nümunədə fərqlilik çox azdır. Hətta Azərbaycan və Axıska bayatı nü munələri tamamilə eynidir. Hər beş bayatıda güllərin, bağların saralıb solmaması, ayrılı ğın olmaması arzu edilir. Nümunələrə diqqət etdikdə görürük ki, türk xalqlarının düşüncə və təfəkkürü ox şardır. Bayatılar (manilər) türk düşüncəsinin, türk təfəkkürünün təsiri nəticəsində mey dana gəlmiş və bu gün də öz dəyərini qoruyur. Ta qədim zamanlardan bu günə qədər Türk xalqlarının birliyi, həmrəyliyi daim müşahidə olunmuşdur. Bundan sonra daha çox olacağına şübhəmiz yoxdur. Vətən mövzusunda Azərbaycanda toplanan bir nümunəyə diqqət yetirək: Qəribəm bu vətəndə, Gözüm yoldan ötəndə. Qəriblik yaman olur, Baş yastığa yetəndə [1, s. 16]. Axıska:
Qəribəm bu vətəndə, Qərib quşlar ötəndə. Gövlüm göyərçin oldi, Durmiyer yad vətəndə [3, s. 89]. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bayatıların mövzu dairəsi genişdir. Onların içəri sində önəmli yerlərdən birini tutan Vətən mövzusunda olanlardır. Məhz yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunələrdə Vətən həsrəti, vətən sevgisi öz əksini tapmışdır. Belə ki, bayatı larda insanın harda olmağından asılı olmayaraq Vətən üçün darıxmağını, vətən həsrəti ni, vətən sevgisini görürük. Bu bayatılardan aydın görürük ki, “xalq öz ana yurdunu, onun təbii gözəlliklərini həmişə sevmiş və poetikləşdirməyə çalışmışdır” [6, s. 148]. Bayatıları zənginləşdirən digər bir xüsusiyyət də onlarda atalar sözlərinin, öyüd- nəsihətin, hikmətli sözlərin və alqışların yer almasıdır. Bu xüsusiyyətlər öz zənginliyi ilə bayatılara da xüsusi məna çaları qatmışdır. Bayatılarda olan ortaq xüsusiyyətlərdən biri də yuxarıda qeyd etdiyimiz sözlərin əks olunmasıdır. Təhlillər apardığımız zaman öyüd-nəsihətin, hikmətli sözlərin və alqış ların əks olduğu bayatılara da xeyli sayda rast gəldik. Belə bayatılar Azərbaycan, Tür 175
kiyə, Axıska və digər türk xalqlarının folklorunda çoxluq təşkil edir. Dediyimiz fikirləri aşağıda verdiyimiz nümunələrlə təsdiqləyə bilərik. Məsələn: Əzizim il yarası, Ağrıdır il yarası Xəncər kəssə sağalar, Sağalmaz dil yarası [1, s. 223]. Əzizim aman gündə, Sözün de aman gündə. Dost kimdi, düşmən kimdi, Tanırsan yaman gündə [1, s. 218]. Azərbaycan bayatıları kitabından verdiyimiz bu nümunələrdə “Qılınc yarası sağa lar, söz yarası sağalmaz”, “Dost dar gündə tanınar”, “Dost yaman gündə tanmar” və ya “Yaxşı dostu yaman gündə sına” atalar sözlərinin məna mahiyyəti özünə yer tapmışdır. Belə bayatılar həm də nəsihət xarakterlidir. Bu nümunələrdə atalar sözləri olduğu kimi verilməsə də eyni mənada verildiyi açıq-aydın görülməkdədir. Yuxarıda “Qılınc yarası sağalar, söz yarası sağalmaz” atalar sözünün işləndiyi bi rinci bayatıya Kərkük folklorunda da rast gəlinir. Məsələn: Gül yarası; Bülbüldə gül yarası. Xəncər yeri sağalar, Sağalmaz dil yarası [7, s. 253]. Türkiyə: Altın dişim qanamaz Sevda mənə yaramaz Ver ana sevdiyimə Özü düşən ağlamaz [11]. Lokman dünya heç demiş Əkdiyini biç demiş Dərdli zoru görüncə Keç igidim keç demiş [12]. Birinci nümunədə axırıncı misra “Özü düşən ağlamaz” atalar sözü ilə tamamlan mışdır. İkinci nümunədə isə “Nə əkərsən onu da biçərsən” atalar sözü işlənmişdir. Onu da qeyd edək ki, atalar sözləri bayatılarda bəzən olduğu kimi verilir, bəzən bayatıya, yə ni qafiyəyə, heca sayma uyğun gəlsin deyə dəyişik formada işlənmişdir. Elə yuxarıda verdiyimiz iki nümunədə deyilən fikir öz əksini tapmışdır. Belə ki, birinci nümunədə atalar sözü olduğu kimi, ikinci nümunədə isə bir az yığcam formada verilmişdir. “Lok man dünya hiç demiş, Əkdiyini biç demiş” misralarının mənası yuxarıda verdiyimiz “Nə əkərsən onu da biçərsən” atalar sözü ilə eyni mənanı ifadə edir. Hər iki atalar sözünün nəinki Türkiyə folklorunda həmçinin Azərbaycan folklorunda da işlənmə tezliyi yük səkdir. Axıska türklərinin folklorunda atalar sözləri ifadə olunan bayatılara xeyli sayda rast gəlinir. Məsələn: Əzizinəm Vətəndə İgid gərək Vətəndə Elin sözü bir olsa Yağı qoymaz Vətəndə [3, s. 96] 176
Axıska folklorundan verdiyimiz bu nümunədə “Elin gücü bir olsa, düşməni dara çəkər”, “El bir olsa zərbi kərən sındırar”, “El bir olsa, dağ oynadar yerindən” mənalarını ifadə edən atalar sözü işlənmişdir. Bu atalar sözləri də işlənmə tezliyi yüksək olanlar sı rasındadır. Kərkük: A yağa;
Düşmən baxar ayağa Sən məclisə gedərkən Hər kəs qalxar ayağa [7, s. 59] Yuxarıda verilən bayatıda “Dost başa baxar düşmən ayağa” atalar sözünü ifadə edən “Düşmən baxar ayağa” misrasını görürük. Lap əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, ba yatılarda atalar sözlərinin ya bir hissəsi, ya da müəyyən dəyişilmiş forması verilir. Məhz bu bayatıda da atalar sözünün tamamı yox, bir hissəsi ifadə olunmuşdur. Yazılanlardan belə nəticəyə gəlinir ki, Azərbaycan folklor nümunələri ümum türk folklorunun inkişafında böyük rol oynamışdır. Azərbaycanda toplanan bayatılara digər türk xalqlarının folklorunda bəzi hallarda olduğu kimi, bəzi hallarda isə məzmunu sax lanılmaqla forma baxımından dəyişik formalarda işlənib. Hər bir xalqın özünün təfək kürü, düşüncəsi, məntiqi bayatılarda öz əksini tapmışdır. Təhlillər zamanı həm Azərbaycanda toplanan bayatılarda, həm də digər türk xalq larının folklorunda atalar sözləri ilə ifadə olunmuş bayatılara da xeyli sayda rast gəldik. İşlənmə tezliyi yüksək olan bu atalar sözləri bir çox bayatıların əsasən də son misrala rını təşkil edir. Bu da bayatıların nə qədər dərin mənaya malik olmasını bir daha sübut edir. Bayatılar həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq həm mövzu dairəsi, həm də məna ça- larları baxımından müxtəlif və genişdir. Demək olar ki, nənələrimizdən, babalarımızdan gələn bu folklor nümunəsi hər dövr üçün öz aktuallığını qoruyub saxlamışdır. Məhz biz lər də bunu gələcək nəsillərə ötürərək daim yaddaşlarda yaşatmalıyıq. ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan bayatıları. Bakı: XXI Yeni Nəşrlər Evi, 2004, 304 s. 2. Azərbaycanda türk xalqları tarixinin tədqiqi və tədrisi məsələləri. Respublika elmi- praktik konfransı, 18-19 May. Bakı, 2017, 250 s. 3. Əhmədli A. Qubadlı Q. Axıska türk folkloru. Bakı: Nurlan, 2008, 269 s. 4. Məmmədov E. Naxçıvan və Kərkük bayatılarında variantlılıq məsələləri. AMEA Naxçıvan Bölməsinin Xəbərləri. Naxçıvan: Tusi, 2007, № 3, s. 236-241. 5. Şükrü E. Halk edebiyatma giriş. Ankara: Başer, 2004, 785 s. 6. Əfəndiyev P. Şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1981, 404 s. 7. Paşayev Q. İraq-Kərkük bayatıları. Bakı: Yazıçı, 1983, 348 s. 8. Naxçıvan folklor antologiyası: 3 cilddə, III c. Naxçıvan: Əcəmi, 2012, 560 s. 9. Türk xalqları folkloru. I kitab, Krım-tatar xalq şeirindən seçmələr. Bakı: Nurlan, 2013, 180 s. 10. http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2015/dekabr/466641.htm 11. http://www.usakkulturturizm.gov.tr/TR,75320/siirler- destanlarturkulermanilertekerlemelerninnileragi-.html 12. https://tr.wikisource.org/wiki/Maniler_(L) 13. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78522/gagavuz-sozlu-turk-edebiyati.html 177
Чинара Рзаева ПРОБЛЕМА ВАРИАТИВНОСТИ В БАЙТАХ АЗЕРБАЙДЖАНА И ДРУГИХ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ Оновная цель статьи состоит в исследовании частоты использования в тюрк ском мире баят, собранных в Азербайжане. Небольшие по форме, но обладающие богатоством оттенков содержания, баяты отличаются уникальными особеннос тями. Есть много баят, которые используются сегодня и в фольклоре турецкого народа, а так же в месхетинском, гагаузском, киркукском и фольклорах других тюркских народов. Кроме того, было отмечено, что некоторые баяты с точки зре ния сохранения формы подверглись некоторым изменениям. Используемые в ста тье примеры баят, взятые из фольклора тюркских народов, подтверждают наше мнение.
Ключевые слова: Азербайджан, тюркский, баяты, общий, сравнение. Chinara Rzayeva THE PROBLEM OF VARIABILITY IN BAYATS OF AZERBAIJAN AND OTHER TURKIC PEOPLES The main purpose of the article is to investigate the frequency of use in the Turkic world of the bayat collected in Azerbaijan. Small in form, but rich in the content shades, bayats have unique features. There are many bajat that are used today in the folklore of the Turkish people, as well as in the Meskhetian, Gagauz, Kirkuk and folklore of the other Turkic peoples. In addition, it was noted that some bayat from the point of view of preserving the form underwent some changes. The examples of bayats used in the ar ticle, taken from the folklore of the Turkic peoples, confirm our opinion. Keywords: Azerbaijan, Turkic, bayats, general, comparison. (Filologiya iizrə elmlər doktoru Fərman Xəlilov tərəfindən təqdim edilmişdir) 178 Yüklə 227,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|