Jacek czaputowicz
Yüklə 159,2 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Mapa współczesnego realizmu: realizm klasyczny, neorealizm, realizm neoklasyczny JACEK CZAPUTOWICZ Agresja Rosji wobec Ukrainy, roszczenia Chin wobec wód przybrzeżnych, aser- tywna polityka Japonii i Iranu, czy rozwój Unii Europejskiej w czasie kryzysu unaoczniają nam, że współczesne stosunki międzynarodowe nie są pozbawione przemocy. Świadczy to także o przydatności założeń realizmu w wyjaśnieniach funkcjonowania współczesnego świata. Chociaż realizm utracił wielu zwolen- ników w środowisku akademickim, nie zatracił zdolności wyjaśniania współ- czesnych stosunków międzynarodowych 1 . Wzrost zainteresowania tą teorią to zarazem powrót do korzeni teorii stosunków międzynarodowych. Pojęcie „realizm” może oznaczać pewną postawę wobec świata, która kon- centruje się na najistotniejszych cechach danej sytuacji, niezależnie od tego, czy cechy te są zgodne z naszymi oczekiwaniami i pragnieniami. Jest to – innymi słowy – zdolność uchwycenia „realności” takiej jaka ona jest i unikanie kiero- wania się pozorem 2 . Realizm jest jednak także orientacją teoretyczną w nauce o stosunkach międzynarodowych, która kieruje się powyższymi założeniami. Tak jak i cała nauka stosunków międzynarodowych bywa utożsamiany z nauką ame- rykańską, gdzie po II wojnie światowej wyparł dominujący wcześniej idealizm 3 . Zarazem realizm przybierał różne formy w poszczególnych państwach. W Wielkiej Brytanii uznawał znaczenie społeczności międzynarodowej przekształ- cając się z czasem w tzw. angielską szkołę stosunków międzynarodowych 4 . We Fran- cji rozwijał się wokół postaci Raymonda Arona i jego prac na temat wojny i po- koju
5 . W Niemczech rozwinął się w specyficzną szkołę monachijską, związaną z postacią Gottfrieda-Karla Kindermanna 6 . Polska była w czasie zimnej wojny odcięta od myśli zachodniej, jednak w drugiej połowie lat 70. XX wieku były prowadzone badania, których celem było przybliżenie myśli realistycznej pol- skiemu środowisku akademickiemu 7 . Myśl realistyczna rozwija się także w in- nych państwach, które wyszły z systemu komunistycznego i odrzuciły marksizm. W największych z nich – Rosji i Chinach – realizm zyskał po zakończeniu zim- nej wojny status głównego nurtu intelektualnego, w ramach którego decydenci analizują system międzynarodowy i definiują interes narodowy 8 .
Niniejszy rozdział koncentruje się na rozwoju realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych. Zamiarem autora jest zarysowanie mapy współczesnego 25
ekonomicznymi, prawnymi czy moralnymi mogą według kryteriów politycz- nych być błędne. Konflikt polityczny jest nieunikniony, a głównym wyzwaniem jest przezwyciężenie anarchii bez popadnięcia w tyranię 14 . Realiści klasyczni, z których wielu było uchodźcami żydowskiego pochodzenia z nazistowskich Niemiec, podzielali założenia polityki realnej i jej troskę o porzą- dek, a zarazem bronili warunków koniecznych dla rozwoju państw liberalnych 15 . Byli zarazem myślicielami postępowymi, zajmowali stanowisko pośrednie mię- dzy Realpolitik a idealizmem. Postulowali przezwyciężenie systemu państw i utworzenie porządku światowego alternatywnego do systemu westfalskiego. Hans Morgenthau twierdził wręcz, że wobec istnienia broni nuklearnej utwo- rzenie rządu światowego staje się koniecznością 16 . Podobnie Edward Carr utrzy- mywał, że wprowadzanie norm moralnych prowadzi do osłabienia suwerenności państwa narodowego i powstawania wspólnoty światowej 17 . Do myśli realizmu klasycznego nawiązuje tzw. realizm etyczny, który w polityce zagranicznej po- stuluje ostrożność, odpowiedzialność, pokorę, patriotyzm oraz uznanie intere- sów innych państw 18 . Hans Morgenthau, Reihold Niebuhr, Walter Lippmann i Paul Nitze byli zwo- lennikami podejścia tradycyjnego. Zachowywali sceptycyzm wobec rewolucji be- hawioralnej w naukach społecznych i krytykowali „metodologiczny imperializm rewolucji behawioralnej”, za którym z kolei opowiadali się Karl Deutsh, Morton Kaplan i David Singer 19 . Realiści klasyczni nie byli jednak zwolennikami geopo- lityki, nie uciekali bowiem od pytań moralnych, a więc także od uwzględnienia oddziaływania norm i wartości w polityce międzynarodowej. Geopolityka nie postrzega siebie jako nurt teorii stosunków międzynarodowych, lecz jako od- rębną dyscyplinę nauki. Chociaż spotyka się opinie, że jest ona formą aplikacji zasad realizmu w teoretyzowaniu o polityce światowej, Carr i Morgenthau nie odwoływali się do niej 20 .
wiarygodności naukowej i podstaw moralnych. Posługuje się takimi kategoria- mi jak przestrzeń, położenie, odległość, zasoby naturalne, klimat i demografia. Właściwym instrumentem realizacji polityki państwa jest podbój, rozumiany jako premia dana przez naturę tym narodom, które mają najodpowiedniejsze cechy i są najlepiej przystosowane do wygrywania wojen 21 . Podejście holistyczne w ramach geopolityki zajmuje się wpływem przestrzeni i czynników geogra- ficznych na politykę międzynarodową, natomiast podejście indywidualistyczne koncentruje się na relacjach między cechami geograficznymi państwa, a jego polityką zagraniczną 22 .
W gorącym okresie zimnej wojny lat 1950. i 1960. myśl realistyczna na ame- rykańskich uczelniach została pozbawiona wielu niuansów i wieloznaczności. 27
realizmu, pokazanie jego rozwoju w ujęciu chronologicznym i występujących w nim nurtów. W części pierwszej zostanie przedstawiony realizm klasyczny, który powstał po drugiej wojnie światowej w odpowiedzi na rozwój sytuacji międzynarodowej. W części drugiej przedyskutowane zostaną założenia neore- alizmu (realizmu strukturalnego), sformułowane na przełomie lat 1970. i 1980. przez Kennetha Waltza, oraz alternatywna koncepcja Roberta Gilpina, określana mianem realizmu postklasycznego. Przeprowadzone zostanie także rozróżnie- nie między dwoma nurtami w ramach neorealizmu – realizmem defensywnym i ofensywnym. Cześć trzecia zostanie poświęcona dynamicznie rozwijającemu się od lat 1990. realizmowi neoklasycznemu, który czerpiąc z neorealizmu, po- stuluje szersze uwzględnienie założeń realizmu klasycznego 9 . By uwypuklić róż- nice między poszczególnymi nurtami zostaną one porównane ze sobą w części czwartej. W konkluzjach zostanie przedstawiona krytyka oraz możliwe kierunki dalszego rozwoju realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych.
Realizm jako teoria stosunków międzynarodowych ukształtował się w latach 40. i 50. XX w. Jego pierwsi zwolennicy twierdzili, że najlepiej zrozumiemy pro- cesy i wydarzenia na scenie międzynarodowej badając interesy i potęgę państw. Stosunki międzynarodowe są nacechowane przemocą i wojnami, historię cha- rakteryzuje powtarzalność i cykliczność, jednak wiedza nie jest kumulowana, a kolejne generacje polityków popełniają te same błędy co poprzednie 10 . Pole rywalizacji wyznacza zasada równowagi sił, która głosi, że państwa nie dopusz- czą do uzyskania przewagi przez jedno z nich. Przypisywanie decydującego znaczenia potędze, egoizm, praktyczność oraz dwuznaczność moralna skutkuje niechęcią wobec realistów opinii publicznej 11 .
thau twierdził, że polityka rządzi się obiektywnymi prawami, które mają swe korzenie w naturze ludzkiej. Polityka jest dziedziną autonomiczną, a punktem odniesienia są interesy definiowane w kategoriach potęgi. Państwa rządzone są przez ludzi, którzy, zgodnie z naturą człowieka, dążą do dominacji. Występuje napięcie między zasadami moralności, a wymogami sukcesu działania politycz- nego. Państwa przedstawiają swoje cele i działania w taki sposób, aby wykazać ich zgodność z uniwersalnymi zasadami moralnymi 12 . Realiści klasyczni twierdzili, że życie polityczne państwa jest z natury plura- listyczne, nie ma też zgody co oznacza sprawiedliwość i „dobre życie”. Państwa mają cechy ludzkie, na ich zachowanie wpływają emocje, pasje i impulsy, które są motorem napędowym wszelkich zmian 13 . Decyzje uzasadnione czynnikami 26 Czaputowicz za niewłaściwe, i w ten sposób zachęca państwa do określonego zachowania. Państwa, które stosują się do warunków narzuconych przez strukturę, częściej osiągają sukces i zajmują pocześniejsze miejsce w hierarchii państw. W wyni- ku oddziaływania konkurencji i socjalizacji państwa upodabniają się do siebie i przyjmują role określone przez ich relatywną potęgę 26 . Empiryczne prace Wal- tza nie były wolne od rozważań normatywnych. Badacz ten wierzył bowiem, że dwubiegunowość sprzyja zarządzeniu mocarstw i w ten sposób umożliwia unikniecie wojny nuklearnej 27 . Gdy realizm klasyczny dąży do utworzenia teorii polityki zagranicznej, neo- realizm stawia sobie za cel zbudowanie teorii polityki międzynarodowej. Oba nurty inaczej wyjaśniają też relacje przyczynowe; realiści klasyczni postrzegają je jako biegnące od państw, poprzez interakcje między państwami, do rezultatów na scenie międzynarodowej. Neorealiści twierdzą z kolei, że czynnikiem spraw- czym jest struktura systemu międzynarodowego. W ujęciu realistów klasycz- nych potęga jest celem samym w sobie, a dążenie do niej wynika z natury ludz- kiej, natomiast zdaniem neorealistów jest ona środkiem prowadzącym do celu, a samym celem jest przetrwanie i bezpieczeństwo państwa. Zbyt mała potęga jest zaproszeniem do agresji, lecz także zbyt duża zachęca inne państwa do zbro- jeń i zawiązywania sojuszy, a w konsekwencji, do osłabienia bezpieczeństwa. Dla Morgenthaua anarchia leży w ramach kontinuum opisującego relatywne uporządkowanie społeczeństwa. Podobnie jak Hedley Bull i szkoła angielska, uznawał on możliwość zmiany anarchicznego systemu międzynarodowego na bardziej uporządkowany 28 . Z kolei dla Waltza anarchia jest niestopniowalną cechą stosunków międzynarodowych, a jej przezwyciężenie upodobniłoby nie- uchronnie te stosunki do stosunków wewnątrzpaństwowych. W ujęciu realistów klasycznych anarchia jest więc ogólnym warunkiem funkcjonowania państw, które różnią się formą rządów i ideologią, natomiast w ujęciu neorealistów anar- chia oddziałuje na państwa w ten sposób, że stają się one do siebie funkcjonalne podobne
29 . Czołowy przedstawiciel realizmu postklasycznego Robert Gilpin w wydanej 1981 r. książce pt. War and Change in World Politics utrzymywał, że system mię- dzynarodowy nie jest w pełni anarchiczny, a państwa mogą pełnić w nim różne funkcje. Badacz ten inaczej rozumie strukturę systemu międzynarodowego niż Kenneth Waltz, wyróżniając trzy jej rodzaje: hegemonistyczną, dwubiegunową, której cechą jest występowanie stref wpływów, oraz równowagi sił, kiedy pań- stwa wzajemne kontrolują swoje poczynania. Gdy zmienia się struktura systemu międzynarodowego, zmieniają się również wzory interakcji między państwa- mi 30 . W wyniku zróżnicowanego wzrostu państw następuje redystrybucja siły w systemie. Dochodzi do nierównowagi, kryzysu i ekspansji wtedy, gdy korzyści 29
Uproszczony realizm okazał się jednak mało przydatny, kiedy potęga militarna nie dała Amerykanom zwycięstwa w Wietnamie, a kryzys surowcowy w latach 1970. ujawnił współzależność państw, znaczenie korporacji wielonarodowych i zacieranie się różnic między polityką wewnętrzną i międzynarodową. Realizm spotkał się z krytyką ze strony teorii kompleksowej współzależności i liberal- nego instytucjonalizmu 23 . Wyparcie z historii dyscypliny liberalnych wątków w ramach realizmu pozwoliło liberalnemu instytucjonalizmowi określić się jako jedyna alternatywa wobec polityki siły 24 .
Wprowadzone przez Richarda Ashley w 1984 r. pojęcie neorealizmu dało nazwę odrębnemu nurtowi w ramach realizmu 25 . Dzielił on z realizmem klasycznym przekonanie, że państwa są głównymi aktorami w stosunkach międzynarodo- wych. Wewnątrz państwa występuje hierarchia, która przynosi ład i porządek, na zewnątrz – anarchia, która oznacza brak władzy nadrzędnej ponad państwa- mi. Stałym przedmiotem troski jest stosunek własnej potęgi do potęgi jaką po- siadają inne państwa. Gdy realiści klasyczni dążyli do edukowania elit politycznych w zakresie pro- wadzenia polityki zagranicznej, neorealiści byli silniej zakorzenieni w środo- wisku akademickim i zwracali się przede wszystkim do niego. Kenneth Wal- tz postawił pytanie dlaczego państwa, które różnią się ideologią i organizacją systemu politycznego, prowadzą taką samą polityką zagraniczną. Zachowanie Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego było w czasie zimnej wojny podobne; oba mocarstwa dążyły do zwiększenia siły militarnej, rywalizowały o wpływy w świecie i prowadziły wojny (Wietnam, Afganistan). Zarazem Waltz zastąpił naturę ludzką, która była zdaniem realistów klasycznych praprzyczyną wszelkich działań, oddziaływaniem struktury systemu międzynarodowego w sys- temie anarchicznym. Badacz wprowadził rozróżnienie na teorie systemowe, które umiejscawiają przyczyny rezultatów na scenie międzynarodowej na poziomie systemu między- narodowego, oraz teorie redukcyjne, które uznają, że przyczyny te są wypadkową działań państw lub/i jednostek, uwarunkowanych ich cechami wewnętrznymi. Na przykład teoria, która wyjaśnia wojnę naruszeniem równowagi sił jest teorią systemową, natomiast teoria, która wyjaśnia wojnę brakiem demokracji na po- ziomie państwa jest teorią redukcyjną. Zdaniem Waltza zachowanie państw jest determinowane przez miejsce zaj- mowane w strukturze systemu międzynarodowego, np. przez to, czy mają one potężnego sąsiada, czy też nie. Struktura wynagradza właściwe strategie, a karze 28
Aleksandra Wendta. Łatwo można było wykorzystać jej ograniczenia do uza- sadniania innych teorii. Badacze twierdzą, że gdyby podejście Gilpina uzyskało bardziej znaczące miejsce w teorii stosunków międzynarodowych, bylibyśmy lepiej intelektualnie przygotowani do zrozumienia zmiany systemu międzyna- rodowego, która miała miejsce na przełomie lat 1980. i 1990 35 . W ramach studiów nad bezpieczeństwem w obrębie neorealizmu wyodręb- niły się dwa nurty: realizm defensywny i realizm ofensywny. Oba uznają, że przyczyną rywalizacji państw jest struktura systemu międzynarodowego, czym różnią się od realizmu klasycznego, który doszukuje się niej w naturze ludzkiej. Realizm defensywny głosi ponadto, że państwa motywowane dążeniem do bez- pieczeństwa będą dążyć do równowagi sił i nie będą skłonne do podejmowania działań ryzykownych 36 . Z kolei realizm ofensywny utrzymuje, że anarchiczny system międzynarodowy zmusza państwa do maksymalizacji potęgi, także po- przez podbój, co rodzi konflikt, prawdopodobny zwłaszcza między państwa- mi opowiadającymi się za status quo i państwami rewizjonistycznymi 37 . Podział między te nurty możemy przedstawić w sposób syntetyczny w tabeli 1. tabela 1. Realizm klasyczny, defensywny i ofensywny Realizm klasyczny Realizm defensywny Realizm ofensywny Przyczyna rywalizacji Natura ludzka Struktura systemu Struktura systemu Cel
Maksymalizacja potęgi Utrzymanie równowagi sił Maksymalizacja potęgi Krytycy wskazują, że neorealizm nie jest zdolny do wyjaśnienia świata po zakoń- czeniu zimnej wojny. Jego słabością jest także nieuwzględnianie czynników we- wnątrzpaństwowych oraz niemożność wyjaśnienia dlaczego państwa, poddane takiej samej presji ze strony struktury systemu międzynarodowego, zachowują się inaczej. Przyjmując ontologię państwocentryczną i dychotomiczny podział na stosunki we- wnętrzne i zewnętrzne neorealizm pomija także znaczenie sił transnarodowych. Inni dowodzą, że neorealizm nie znalazł także potwierdzenia empirycznego 38 . Cześć współczesnych realistów próbuje zwiększyć zdolność eksplanacyjną neorealizmu za pomocą Waltzowskiej kategorii struktury 39 . Inni świadomie wy- kraczają poza założenia neorealizmu i nawiązują do koncepcji Gilpina twier- dząc, że obok struktury systemu międzynarodowego należy także uwzględniać oddziaływanie czynników wewnątrzpaństwowych. Ci ostatni zostali określeni mianem realistów neoklasycznych. Źródło: John J. Mersheimer, The Tragedy of Great Power Politics, W. W. Notron & Company, New York, London 2001, s. 22 (własna modyfikacja). 31
ze zmiany przewyższają koszty jej przeprowadzenia. Ostatecznie powstaje nowa równowaga, która odzwierciedla nowy układ sił. Dla Gilpina interesy są wynikiem racjonalnych kalkulacji, ale także oddzia- ływania kultury. Racjonalność jednostek polega na ocenie użyteczności, jednak interesy i sposoby ich realizacji zależą zarówno od czynników materialnych, jak i norm społecznych 31 . Interesy państw nie są z góry określone, lecz wnoszone przez konkretnych ludzi. Do ważnych dzieł napisanych w latach 1980. w nur- cie realizmu badacze zaliczają także analizy konfliktów Stepfena Krasnera oraz sojuszy Stepfena Walta 32 . We wcześniejszej pracy Krasner dowodzi, że wybitni przywódcy są w stanie odkryć i realizować interes państwa, natomiast marni liderzy realizują jedynie preferencje, które tylko częściowo odzwierciedlają in- teresy państwa 33 . Między teoriami Waltza i Gilpina występują podobieństwa: oba nurty są państwocentryczne, koncentrują się na systemie międzynarodowym, przypisują znaczenie czynnikom materialnym oraz przyjmują, że system międzynarodowy jest konkurencyjny, a państwa są aktorami egoistycznymi i dążącymi do samo- wystarczalności. Różnice dotyczą stosunku do innych państw; w przypadku teo- rii Waltza aktorzy kierują się samą możliwością wystąpienia konfliktu, dlatego zawsze zakładają scenariusz najgorszy, co z kolei czyni, że współpraca między- narodowa jest trudna. W przypadku podejścia Gilpina aktorzy kierują się praw- dopodobieństwem wystąpienia konfliktu, co oznacza, że wybiorą korzyści go- spodarcze, jeżeli będą wystarczająco duże w stosunku do prawdopodobieństwa obniżenia bezpieczeństwa 34 . Z perspektywy pierwszej teorii agresywne działania wobec Ukrainy powinny skłonić państwa zachodnie do zerwania współpracy z Rosją, natomiast z perspektywy drugiej teorii współpraca ta byłaby kontynu- owana, jeżeli przyniosłaby państwom zachodnim znaczne korzyści gospodarcze. Wśród kontynuatorów tej tradycji spotyka się często opinie, że błędem było przydawanie większego znaczenia teorii Waltza niż koncepcji Gilpina. Jeszcze na początku lat 1980. teorie obu badaczy były traktowane jako równorzędne, jednak później, zwłaszcza po wydaniu w 1986 r. tomu pod redakcją Roberta Keohane’a pt. Neorealism and Its Critics, teoria Waltza stała się punktem odniesienia dla badaczy rozwijających własne teorie. Stało się tak z trzech powodów. Po pierw- sze, lata 1980. to okres względnej stabilności systemu międzynarodowego, którą dobrze wyjaśniał neorealizm, natomiast „wojna i zmiana” wydawała się nierealna. Po drugie, Waltz zaprezentował spójny program badawczy w sposób ceniony przez naukowców amerykańskich i odpowiadający dominującej koncepcji nauk społecznych. Po trzecie, teoria Waltza stała się dogodnym punktem odniesienia dla innych podejść, liberalnego instytucjonalizmu Roberta Keohane, teorii de- mokratycznego pokoju Michaela Doyle’a i Bruce’a Russetta i konstruktywizmu 30
leżną – polityka zagraniczna państwa. Czynniki na poziomie państwa decydują ostatecznie o tym, że jedne państwa odgrywają większą rolę międzynarodową, a inne mniejszą, niż wynikałaby to z ich potęgi 44 . Uznanie oddziaływania czyn- ników wewnątrzpaństwowych może rodzić zarzut redukcjonizmu, realiści neo- klasyczni twierdzą jednak, że prostota i elegancja, właściwa dla neorealizmu, jest osiągana kosztem siły eksplanacyjnej 45 . Zdaniem realistów neoklasycznych, badania przypadków historycznych po- twierdzają, że rozkład potęgi i miejsce w hierarchii państw nie jest czynnikiem decydującym o polityce zagranicznej. Randal Schweller twierdzi np., że w okresie międzywojennym system międzynarodowy był trzybiegunowy, a biegu- ny tworzyły Niemcy, Związek Radziecki i Stany Zjednoczone 46 . Na politykę tę wpływa także sytuacja gospodarcza, rozwiązania instytucjonalne, ideologia, polityka wewnętrzna oraz kod moralny 47 . Czasami państwa są nastawione poko- jowo, a priorytetem dla nich jest zapewnienie bezpieczeństwa, czasami jak ha- zardziści podejmują ryzyko, by przekształcić scenę międzynarodową zgodnie ze swoim interesem. Wyjaśniając współpracę w dziedzinie bezpieczeństwa w Unii Europejskiej realiści neoklasyczni dowodzą, że ukształtowała się ona w wyniku oddziaływania relacji sił i zaangażowania przywódców głównych państw 48 . Wzrost poczucia zagrożenia skłania państwo do zawarcia sojuszu z rywalem geopolitycznym mniej zagrażającym. Realiści neoklasyczni przewidują, że w ta- kiej sytuacji państwo będzie: 1) lekceważyć i ignorować niestosowne zachowanie sojusznika, 2) podkreślać i przeceniać znaczenie koncesji o marginalnym zna- czeniu ze strony sojusznika, 3) nie dotrzymywać wcześniejszej obietnicy prowa- dzenia działań odwetowych w sytuacji niestosownego zachowania partnera, 4)
Realizm klasyczny (Morgenthau)
Neorealizm (Waltz) Realizm postklasyczny (Gilpin) lata 1980–90.
lata 2000.– Realizm ofensywny Realizm defensywny Realizm neoklasyczny (Mearsheimer) (Walt, Glaser) (Schweller, Wohlforth) Źródło: oprac. własne. Rysunek 1. Rozwój realizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych 33
Termin „realizm neoklasyczny” został użyty po raz pierwszy przez Gideona Ro- se’a dla określenia prac amerykańskich badaczy w latach 1990.: Thomasa Chri- stiansena, Randalla Schwellera, Williama Wohlfortha i Fareeda Zakarii 40 . Nurt
ten dążył do przezwyciężenia słabości zarówno neorealizmu, który nie doceniał czynników wewnątrzpaństwowych, jak i neoliberalizmu, który nie doceniał zna- czenia czynników systemowych 41 . Podkreśla, że państwa różnią się strukturą we- wnętrzną, relacjami ze społeczeństwem oraz możliwością wykorzystania potęgi do prowadzenia polityki zagranicznej. Stawia sobie za cel wyjaśnienie różnic w polityce zagranicznej danego państwa w różnych okresach oraz różnic między politykami zagranicznymi poszczególnych państw w podobnych warunkach. Dostrzega, że te same przyczyny mogą dać różne rezultaty, a te same rezultaty mogą mieć różne przyczyny. Podobnie jak realizm klasyczny, dąży do zbudo- wania teorii polityki zagranicznej państwa, a nie, jak neorealizm, do stworzenia teorii stosunków międzynarodowych. Państwo nie jest aktorem w pełni unitarnym, nie jest także podzielone na zwalczające się frakcje, lecz zdolne do prowadzenia optymalnej polityki zagra- nicznej, której kierunek jest określany w negocjacjach ze społeczeństwem. In- teresy państwa są tworzone „z góry do dołu”, a nie poprzez agregację różnych interesów grupowych, jak w ujęciu liberalizmu. Władze mają możliwość pozy- skiwania zasobów do prowadzenia polityki zagranicznej poprzez kontrolowanie działalności gospodarczej za pomocą centralnego planowania, interweniowanie w celu pobudzenia rozwoju i zapewnienie przychodów z podatków 42 . Państwa o podobnej wielkości, lecz o innym systemie wewnętrznym, postępują inaczej w stosunkach zewnętrznych. W miarę jak potęga państwa rośnie, włącza się ono w politykę poza swymi granicami i stara kształtować środowisko zewnętrzne zgodnie z własnym interesem 43 . W kategoriach ekonomicznych realiści neokla- syczni są merkantylistami. Z ich perspektywy państwa częściej stosują strategię przyłączania się do silniejszego (bandwagoning) niż równoważenia. Realizm neoklasyczny korzysta z ustaleń zarówno neorealizmu, jak i realizmu neoklasycznego (zob. rysunek 1). Polityka zagraniczna państwa jest odpowiedzią na wyzwania zewnętrzne, zwłaszcza zmiany relatywnej potęgi państw, jednak sposób odpowiedzi zależy od czynników umiejscowionych na poziomie państwa, w szczególności od relacji państwa ze społeczeństwem i wewnętrznego procesu politycznego. Interesy państw zależą od ich potęgi, stopnia kontroli sprawo- wanej nad społeczeństwem, ideologii oraz ambicji i osobowości przywódców. Zmienną niezależną jest rozkład siły w systemie międzynarodowym, zmienną interweniującą – wewnętrzne ograniczenia i możliwości, natomiast zmienną za- 32
Zmienną zależną, czyli tym, co ma być wyjaśnione, jest w ujęciu realizmu klasycznego i neoklasycznego polityka zagraniczna państwa, natomiast w ujęciu neorealizmu są nimi rezultaty na scenie międzynarodowej. Dwa pierwsze nurty dążą więc do stworzenia teorii polityki zagranicznej, natomiast trzeci uznaje, że państwa zachowują się w określonych warunkach tak samo, dlatego potrzeb- na jest raczej teoria stosunków międzynarodowych niż teoria polityki zagra- nicznej. Odnośnie do relacji struktura-podmiotowość realizm klasyczny uznaje nadrzędność podmiotu, neorealizm nadrzędność struktury, natomiast realizm neoklasyczny utrzymuje, że struktura i podmiot są ze sobą powiązane. Powyższe nurty inaczej postrzegają także cel państwa. W ujęciu realizmu klasycznego, celem państwa jest maksymalizacja potęgi, która umożliwia kon- trolowanie innych uczestników stosunków międzynarodowych. W perspekty- wie neorealizmu Kennetha Waltza celem państwa jest maksymalizacja bezpie- czeństwa. Potęga rozumiana jest jako suma zasobów i mierzona w stosunku do 35
Tabela 2. Porównanie realizmu klasycznego, neorealizmu i realizmu neoklasycznego Realizm klasyczny Neorealizm Realizm neoklasyczny Zmienna niezależna Państwa i ich interesy Struktura systemu międzynarodowego Struktura systemu międzynarodowego w kontekście czynników wewnątrzpaństwowych Zmienna zależna Polityka zagraniczna państw Rezultaty na scenie międzynarodowej Polityka zagraniczna państw Relacje struktura-pod- miotowość Nadrzędność podmiotu Nadrzędność struktury Struktura i podmiot są powiązane ze sobą Cel państw Maksymalizacja potęgi Maksymalizacja bez- pieczeństwa Maksymalizacja wpływu Potęga
Kontrola nad innymi Suma zasobów, brak i nadmiar może być szkodliwy Funkcja czynników materialnych i niemate- rialnych Sposób realizacji celu Hegemonia Równowaga sił Utrzymanie status quo lub rewizjonizm Metodologia Podejście historyczne, rozważania filozoficzne Testowanie hipotez za pomocą metod ilościo- wych i jakościowych Metody jakościowe, zwłaszcza analiza przypadku i śledzenie procesu
Źródło – opracowanie własne wspierać grupy interesu popierające sojusz i bronić je wobec wewnętrznej opo- zycji, oraz 5) przeciwstawiać się nakładaniu politycznych warunków czy ograni- czeń na współpracę z sojusznikiem 49 .
ski i europejski. Pierwszy z nich, racjonalistyczny i bliższy neorealizmowi (neo- realizm plus zmienne wewnątrzpaństwowe), jest formą programu badawczego, przydaje znaczenie czynnikom materialnym i unika pytań o motywy działania państw. Drugi wykorzystuje ustalenia neorealizmu, jednak odwołuje się także do realizmu klasycznego, konstruktywizmu i szkoły angielskiej, nie unika pytań normatywnych oraz przydaje znaczenie czynnikom niematerialnym, takim jak kultura. Europejczycy wcześniej już uwzględniali zmienne na poziomie państwa, pełniejszego uwzględnienia wymagają natomiast zmienne systemowe 50 .
Zyskiwanie popularności przez realizm neoklasyczny nie oznacza stagnacji neo- realizmu i realizmu klasycznego. Nurty powstały w różnych okresach historycz- nych, jednak dziś współwystępują ze sobą. Neorealizm rozwija się dzięki pracom wcześniej wspomnianych Johna Mearsheimera i Stephena Walta, a także Char- lesa Glasera, który dążąc do poprawy technik badawczych nadaje realizmowi nowy kierunek rozwoju 51 . Od początku XXI w. obserwujemy renesans realizmu klasycznego, m.in. za sprawą prac Michaela C. Williamsa i Richarda Ned Le- bowa
52 . J. Samuel Barkin podejmuje z kolei próbę połączenia założeń realizmu i konstruktywizmu w ramach realistycznego konstruktywizm. Chociaż brzmi to jak oksymoron, nurt ten wykorzystuje epistemologiczne podejście konstrukty- wizmu w badaniach stosunków międzynarodowych 53 . Nurty w ramach realizmu łączy przekonanie, że głównymi aktorami na scenie międzynarodowej są państwa, stosunki międzynarodowe są oparte na rywaliza- cji/konkurencji, a decydujące znaczenie mają czynniki materialne. Państwa są aktorami egoistycznymi i dążą do samowystarczalności. Podejścia te różni jed- nak postrzeganie zmiennych niezależnych, czyli czynników sprawczych działań na scenie międzynarodowej. Zdaniem realistów klasycznych państwa są nadrzędne wobec struktury syste- mu międzynarodowego, ich polityka zagraniczna określona jest przez interesy, a potęga determinuje możliwości ich realizacji. Neorealiści twierdzą z kolei, że na politykę zagraniczną państw wpływa miejsce zajmowane przez nie w struk- turze systemu międzynarodowego. Zgadzają się z tym także realiści neoklasycz- ni, którzy dodają jednak, że oddziaływanie struktury jest modyfikowane przez czynniki wewnątrzpaństwowe. 34
oraz kontroli sprawowanej nad społeczeństwem, w więc czynników umiejsco- wionych na poziomie państwa. W ramach realizmu neoklasycznego możemy wyróżnić nurt amerykański, który wywodzi się z neorealizmu i uznaje nadrzęd- ność struktury systemu międzynarodowego, oraz nurt europejski, który nawią- zuje od realizmu klasycznego i w szerszym zakresie uwzględnia oddziaływanie czynników na poziomie państwa. W ramach tego ostatniego podejmowane są także wyjaśnienia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Spotyka się opinie, że realizm neoklasyczny ma przed sobą dwie alternatywne drogi rozwoju. Pierwsza droga to zaakceptowanie roli podporządkowanej wobec neorealizmu, przyjęcie za Kennethem Waltzem, że uwarunkowania systemowe przeważają i wyjaśnianie za pomocą czynników wewnątrzpaństwowych anoma- lii w zachowaniu państw w oczekiwaniu, że w dalszej perspektywie anomalie te, na skutek oddziaływania mechanizmów socjalizacji i konkurencji, zanikną. Druga droga to uznanie, że różnice w zachowaniu państw nie są anomalią, lecz zjawiskiem stałym, które wymaga wyjaśnienia za pomocą nowych teorii, oraz przedstawienie własnego programu badawczego 60 . W pierwszym przypadku możliwe jest pokojowe współżycie z neorealizmem, natomiast w drugim, napię- cie między tymi nurtami byłoby nieuniknione. przypisy 1 W badaniach na temat stanu dyscypliny „stosunki międzynarodowe”, przeprowadzonych w latach 2004–5 r., 25% badaczy amerykańskich twierdziło, że stosuje paradygmat reali- styczny lub neorealistyczny, 33 %, że liberalny lub neoliberalny, natomiast 15%, że konstruk- tywistyczny. Z kolei w 2011 r. konstruktywizm i liberalizm uzyskały po 20%, natomiast realizm – 16%. Wyniki te dotyczą badaczy amerykańskich, natomiast biorąc pod uwagę dwanaście państw – 16% badaczy określiło się jako pracujących w ramach paradygma- tu realistycznego, 22% – konstruktywistycznego, a 15% – liberalnego. Zob.: S. Peterson, M. J. Tierney, D. Maliniak, Teaching and Research Practices, Views on the Discipline, and
of William and Mary, Williamsburg VA, August 2005, s. 31, D. Maliniak, S. Peterson, M. J. Tierney, TRIP Around the World: Teaching, Research, and Policy Views of International
2 D. Bell, „Introduction: Under an Empty Sky-Realism and Political Theory”, [w:] D. Bell, Political Thought and International Relations: Variations on a Realist Theme, Oxford University Press, New York 2009, s.1. 3 S. Hoffmann, „An American Social Science. International Relations”, Daedalus t. 106, nr 3, 1977, s. 41–60, O. Wæver, „The Sociology of Not So International Discipline. American and European Developments in International Relations”, International
dła nauki o stosunkach międzynarodowych”, Stosunki Międzynarodowe – Internatio- nal Relations 2011, nr 3–4 (44), s. 101–7. 37
współczesnego realizmu... innych państw; zarówno jej brak, jak i nadmiar, może być szkodliwy 54 . W ujęciu realizmu neoklasycznego celem państwa jest maksymalizacja wpływu. Potęga jest funkcją czynników materialnych, sprawności instytucji państwa, nacjona- lizmu i ideologii, a jej różne rodzaje mają różne właściwości i nie mogą być dodawane
55 . Cele państwa mogą być realizowane poprzez osiągnięcie hegemonii (realizm klasyczny), równowagi sił (neorealizm), oraz – w zależności od moty- wów państwa – utrzymanie status quo lub rewizjonizm (realizm neoklasyczny). Powyższe nurty preferują także inną metodologię. Większość realistów kla- sycznych stosuje podejście historyczne i chętnie prowadzi rozważania filozo- ficzne. Neorealiści wolą testować konkurencyjne hipotezy za pomocą metod ilościowych i jakościowych. Realiści neoklasyczni preferują metody jakościowe, takie jak studium przypadku i śledzenie procesu (process tracing). Główne cechy powyższych nurtów w ramach realizmu zostały przedstawione w tabeli 2. Konkluzje Krytycy twierdzą, że współczesny realizm jest niespójny, obejmuje bowiem sze- reg przeciwstawnych stanowisk. Wprowadzenie nowych zmiennych umożliwi- ło dostosowywanie teorii do rzeczywistości i wytłumaczenie niemal każdego zachowania państwa w środowisku międzynarodowym 56 . Inni stawiają zarzut Kennethowi Waltzowi, że pozbawił tradycję realistyczną subtelności oraz zro- zumienia, że potęga łatwo przekształca się we wpływ i ukrywa się pod postacią akceptowanych norm 57 . Dowodzą, że neorealizm, zarówno w odmianie defen- sywnej, jak i ofensywnej, nie potrafi wyjaśnić polityki międzynarodowej po za- kończeniu zimnej wojny 58 . Spotyka się także ironiczne stwierdzenia, że realizm co prawda dobrze wyjaśnia wydarzenia na scenie międzynarodowej, jednak do- piero post factum 59 .
alizmem klasycznym. W ostatnim okresie popularność zyskuje realizm neokla- syczny, który jest rekcją na przemiany w świcie współczesnym. Z czasach kryzysu państwa wracają do polityki nastawionej na bezwzględne realizowanie własnego interesu, także za pomocą siły, czego dowodem są działania Rosji wobec Ukrainy. Trawestując znane zdanie dotyczące demokracji możemy stwierdzić, że realizm jest najgorszą teorią stosunków międzynarodowych, jeśli nie liczyć wszystkich in- nych teorii, które próbowano stosować. Realizm neoklasyczny uznaje wyjaśnienia polityki zagranicznej państw za pomocą jednej zmiennej niezależnej – struktury systemu międzynarodowego – za niewystarczające. Zdaniem przedstawicieli tego nurtu polityka zagraniczna jest także wynikiem oddziaływania ideologii, osobowości i ambicji przywódców 36
Visions of European Union: E.H. Carr and Integration”, Millennium 2013, t. 41, nr 3, s. 221–46. 18 A. Lieven, J. Hulsman, Ethical Realism. A Vision for America’s Role in the World, Pan- theon Books, New York 2006, s. 53–86. 19 N. Guilhot, „The Realist Gambit: Postwar American Political Science and the Birth of IR Theory”, [w:] N. Guilhot [red.], Invention of International Relations Theory: Realism, the Rockefeller Foundation, and the 1954 Conference on Theory, Columbia Uni- versity Press, New York 2011, s. 129. Zob. szerzej: M. Filary, „Wybrane problemy me- todologiczne II debaty w stosunkach międzynarodowych”, Politeja 2010, nr 1 (13), s. 345–73. 20 J. Czaputowicz, „Geopolityka w perspektywie teorii stosunków międzynarodowych”, [w:] J. Tymanowski [red.], Polityka zagraniczna państw Europy Środkowej i Wschodnie na przełomie XX i XXI wieku. Ujęcie geopolityczne, WDiNP UW, Warszawa 2013, s. 17–26.
21 Por. B. A. Thayer, „Bringing in Darwin. Evolutionary Theory, Realism, and Interna- tional Politics”, International Security 2000, t. 25, nr 2, s. 124–151. 22 Zob. szerzej: J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systema-
23 Ch. Brown, „Realism: Rational or Reasonable?”, International Affairs 2012, t. 88, nr 4, s. 859. 24 M. C. Williams, „In the Beginning: The International Relations Enlightenment and the Ends of International Relations Theory”, European Journal of International
25 R. K. Ashley, „The Poverty of Neorealism”, International Organization 1984, t. 38 nr 2, s. 225–286. 26 K. N. Waltz, Struktura teorii stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010; C. G. Thies, „State Socialization and Structural Re- alism”, Security Studies 2010, t. 19, s. 690. 27 A.R.C. Humphreys, „Waltz and the World: Neorealism as International Political Theory?”, International Politics 2013, t. 50, nr 6, s. 863-879. 28 Zob. R. Little, The Balance of Power in International Relations: Metaphors, Myths, and
29 K. N. Waltz, „Relist Thought and Neorealist Theory”, [w:] Kenneth N. Waltz, Re- alism and International Politics, Routledge, New York and London 2008, 70–80. 30 R. Gilpin, War and Change in World Politics, Cambridge University Press, New York– Cambridge 1981, s. 28. 31 Ibidem, s. XIII. 32 S. Krasner, Structural Conflict: The Third World against Global Liberalism, University of California Press, Berkeley 1985, S. Walt, The Origins of Alliances, Cornel University Press, Ithaca 1987. Zob. Ch. Brown, „The Poverty of Grand Theory”, European Jour-
33 S. Krasner, Defining the National Interests: Raw Materials, Investment and American Foreign Policy, Princeton 1978. 34 S. G. Brooks, „Dueling Realism (Realism in International Relations)”, International Organization 1997, t. 52, nr 3, s. 445–77. 39
współczesnego realizmu... 4 Zob. zwłaszcza H. Bull, The Anarchical Society. A Study of Order in World Politics, Mac- millan, London–Basingstoke 1977. 5 R. Aron, Pokój i wojna między narodami (teoria), tłum. Adam Mielczarek, Centrum im Adama Smitha, Warszawa 1995. 6 G.-K. Kindermann, Grundelemente der Weltpolitik – eine Einführung, Erweiterte Neu- auflage, Serie Piper, München/Zürich 1986, Zob. szerzej, S. Maciejewski, „Teoretycz- ne i metodologiczne podstawy Szkoły Monachijskiej”, Przegląd Zachodni (w druku). 7 Zob. A. Wojciuk, J. Czaputowicz, „Realizm w polskiej nauce o stosunkach międzyna- rodowych”, w niniejszym tomie. 8 T. A. Shakleyina, A. D Bogaturov, „The Russian Realist School of International Re- lations”, Communist and Post-Communist Studies 2004, t. 37, nr 1, s. 37–51, J. Wię- cławski, „Contemporary Realism and the Foreign Policy of the Russian Federation”,
„Realizm w chińskiej nauce o stosunkach międzynarodowych”, w niniejszym tomie. 9 Nurty w ramach realizmu wyodrębniane są także w inny sposób. Np. w wydanym ostatnio zbiorze realizm został podzielony na: realizm klasyczny, teorię równowagi sił, neorealizm, realizm strukturalny defensywny, realizm strukturalny ofensywny, re- alizm wzrostu i upadku oraz realizm neoklasyczny. Zob. C. Elman, M. Jensen [red.] Realism Reader, Routledge, 2014. Inni badacze wyróżniają też realizm ludowy ( folk realism), którego cechą jest, w przeciwieństwie do realizmu akademickiego, pewna predyspozycja psychiczna, polegająca na podzielaniu pesymizmu co do ludzkiej na- tury, nieuchronności konfliktu i decydującego znaczenia siły. Zob. J. D. Kertzer, K.M. McGraw, „Folk Realism: Testing the Microfoundations of Realism in Ordinary Ci- tizens”, International Studies Quarterly 2012, t. 56, s. 245-258. 10 E. H. Carr, The Twenty Years’ Crisis 1919-1939. An Introduction to the Study of Inter- national Relations, Macmillan, London 1940, H. J. Morgenthau, Scientific Man vs. Power Politics, University of Chicago Press, Chicago 1946. 11 R. Gilpin, „No One Loves a Political Realist”, Security Studies 1986, t. 5, s. 3-26. 12 H. J. Morgenthau, Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, New York 1967, Knopf, s. 3–4. 13 A. G. Ross, „Realism, Emotion, and Dynamic Allegiances in Global Politics”, Inter-
14 W. Galston, „Realism in Political Theory”, European Journal of Political Theory 2010, t. 9, nr 4, s. 385–411. 15 R. N. Lebow, „German Jews and America Realism”, Constellations 2011, t. 18, nr 4, s. 558; M. C. Williams, „In the Beginning: The International Relations Enlighten- ment and the Ends of International Relations Theory”, European Journal of Inter- national Relations 2013, t. 19, nr 3, s. 648, 655. Zob. szerzej W. E. Scheuerman, Hans Morgenthau, Realism and Beyond, Polity Press, Cambridge 2009. 16 W. E. Scheuerman, The Realist Case for Global Reform, Polity Press, Cambridge 2011, Campbell Craig, Glimmer of a New Leviathan: Total War in the Realism of Niebuhr, Morgenthau and Waltz, Columbia University Press, New York 2003. 17 E.H. Carr, Nationalism and After, Macmillan, London 1945, s. 43. Zob. szerzej: W. Scheuerman, „The (Classical) Realist Vision of Global Reform”, Interna-
38
50 A. Toje, B. Kunz, „Introduction”, [w:] A. Toje, B. Kunz, Neoclassical Realism in Eu- ropean Politics. Bringing Power Back In, Manchester University Press, Manchester and New York 2012, s. 6. Zob. szerzej: J. Sterling-Folker, „Realist Theorizing as Tra- dition: Forward Is as Forward Does”, [w:] A. Freyberg-Inan, E. Harrison, P. James [red.], Rethinking Realism in International Relations: Between Tradition and Innova- tion, John Hopkins University, Baltimore 2009, s. 191–218; D. Battistella, Raymond Aron: a Neoclassical Realist Before the Term Existed?”, [w:] A. Toje, B. Kunz, Neoc- lassical Realism in European Politics..., op.cit, s. 117–37; T. Romanova, E. Pavlova, „To- wards Neoclassical Realist Thinking in Russia?”, [w:] ibidem, s. 234–54. 51 C.L. Glaser, Rational Theory of International Politics, Princeton University Press, Princeton 2010. 52 M.C. Williams, The Realist Tradition and the Limits of International Relations, Cam- bridge University Press, Cambridge 2005; R.N. Lebow, The Tragic Vision of Politics, Cambridge University Press, Cambridge 2003; R.N. Lebow, A Cultural Theory of
53 J.S. Barkin, Realist Constructivism: Rethinking International Relations Theory, Cam- bridge University Press, Cambridge 2010. 54 Dotyczy to realistów defensywnych, takich jak Kenneth N. Waltz, natomiast w uję- ciu realistów ofensywnych, takich jak John J. Mearsheimer, celem państwa jest mak- symalizacja potęgi. 55 B.C. Schmidt, Th. Juneau, „Neoclassical Realism and Power”, [w:] A. Toje, B. Kunz,
wersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 68–76. 56 A. Wivel, Explaining Why State X Made a Certain Move Last Tuesday: the Promi- se and Limitations of Realist Foreign Policy Analysis”, Journal of International Rela- tions and Development 2005, t. 8, nr 4, s. 357; J. W. Legro, A. Moravcsik, „Is Anybody Sill a Realist?”, International Security 1999, t. 24, nr 2. 57 R. N. Lebow, „The Ancient Greeks and Modern Realism: Ethics, Persuasion, and Power”, [w:] D. Bell, Political Thought and International Relations: Variations on a Realist Theme, Oxford University Press, New York 2009, s. 26. 58 A.H. Pashakhanlou, „Waltz, Mearsheimer and the Post-Cold War World: The Rise of America and the Fall of Structural Realism”, International Politics 2014, t. 51, nr 3 s. 295–315. 59 J. Vasques, The Power of Power Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge 1998, s. 324. 60 A. Quinn, Kenneth Waltz, Adam Smith and the Limits of Science: Hard Choices for Neoclassical Realism”, International Politics 2013, t. 50, nr 2, s. 160. 41
35 W. C. Wohlforth, „Gilpinian Realism and International Relations”, International Relations 2011, t. 25, nr 4, s. 500-504. 36 J. Grieco, „Realist International Theory and the Study of World Politics”, [w:] M. W. Doyle, G. J. Ikenberry, New Thinking in International Theory, Boulder: We- stview Press 1997, s. 167. 37 J. J. Mersheimer, The Tragedy of Great Power Politics, W. W. Norton & Company, New York–London 2001. Zob. szerzej: J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynaro- dowych, op.cit., s. 190–5. 38 Np. John Vasquez zbadał 7,827 hipotez testowanych przez badaczy ilościowych w latach 1960 i 1970. Hipotezy „realistyczne” stanowiły ok 92–94%, jednak były one częściej falsyfikowane niż hipotezy „nierealistyczne”. J Vasquez, The Power of Po- wer Politics: From Classical Realism to Neotraditionalism, Cambridge University Press, Cambridge 1998, s. 104–20. 39 P. James, International Relations and Scientific Progress: Structural Realism Reconside-
40 G. Rose, „Neoclassical Realism and Theories of Foreign Policy”, World Politics 1998, t. 51, nr 1. 41 A. Reichwein, „The Tradition of Neoclassical Realism”, [w:] A. Toje, B. Kunz, Neo- classical Realism in European Politics. Bringing Power Back In, Manchester University Press, Manchester–New York 2012, s. 32, T. L. Knutsen, „Realism: a Distinctively European Academic Tradition”, [w:] ibidem, s. 17–29. 42 J.W. Taliaferro, „State-Building for Future Wars: Neoclassical Realism and the Re- source-Extractive State”, Security Studies 2006, t. 15, nr 3, s. 487. 43 G. Rose, Neoclassical Realism... op.cit., s. 146–7. 44 B. C. Schmidt, „Competing Realist Conception of Power”, Millenium 2005, t. 33, nr 3, s. 528, R. L., Schweller Unanswered Threats: Political Constraints on the Balance of Power, Princeton University Press, Princeton 2006, s. 6, J. Sperling, „Neoclassical Realism and Alliance Politics”, [w:] A. Hyde-Price, M. Webber [red.], Analysing NATO: the Theory and Practice of Alliance, Routledge, Abingdon (w przygotowaniu). 45 S. E. Lobell, N.M. Ripsman, J. W. Taliaferro, „Introduction: Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy”, [w:] S. E. Lobell, N. M. Ripsman, J. W. Taliaferro [red], Neoclassical Realism, the State and Foreign Policy, Cambridge University Press, Cambridge 2009. 46 R. Schweller, Deadly Imbalances: Tripolarity and Hitler's Strategy of World Conquest, New York 1998, s. 18-19 47 E. R. May, R. Rosecrance, Z. Steiner, History and Neorealism, Cambridge , Cambrid- ge University Press 2010. 48 A. Hyde-Price, „Neorealism: A Structural Approach to CSDP”, [w:] X. Kurowska, F. Breuer [red.], Explaining the UE's Common Security and Defence Policy. Theory in
rzej J. Czaputowicz, „Teoretyczne wyjaśnienia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony”, Stosunki Międzynarodowe - International Relations 2013, nr 2 (48), s. 9–25. 49 E. N. Resnick, S. Bedfellows, „U.S. Bargaining Behavior with Allies of Convenien- ce”, International Security 2010/11, t. 35, nr 3, s. 157. 40
Yüklə 159,2 Kb. Dostları ilə paylaş:
|