Jahon adabiyoti

1-MAVZU: Kirish. “Jahon adabiyoti” fanining predmeti va mazmuni.
Ma’ruza matni
Reja:

1. “Jahon adabiyoti” fanining maqsadi.

2. “Jahon adabiyoti” fanining vazifasi.
3.Fanning predmeti va obyekti.
4. Jahon adabiyotining davrlashtirish masalasi.
5. Jahon adabiyotiga yondashuv.

Adabiyotning paydo bo’lishini insoniyatning paydo bo’lishi bilan bog’lashadi. Adabiyot insonning ijtimoiy va ma’naviy ehtiyoji mahsulidir. Eng qadimgi davrlardan to bugungacha insoniyat badiiyat namunalari ila hayotni muqoyasa qilib kelgan. Dunyo xalqlarining o’ziga xos sajiyasi (xarakteri) aynan adabiyotda bo’y ko’rsatadi.

“Jahon adabiyoti” fanida antik jamiyat va uning insoniyat tarixida tutgan o‘rni haqida ma’lumot beriladi. Yunon adabiyoti, uning mifologik asosi, qahramonlik eposi, yunon tragediyasi va komediyasi haqida tushuncha beriladi. Rim, Provans adabiyoti va uning ritsar lirikasining rivojidagi o‘rni tushuntiriladi. O‘rta asrlar shahar adabiyoti, klassitsizm, sentimentalizm – XV-XVII asrlardagi asosiy adabiy yo‘nalishlar ekani, ma’rifatparvarlik adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, romantizm – XVIII asr oxiri va XIX asr boshlaridagi adabiy oqim ekani haqida ma’lumot beriladi. Jumladan, janrlar rivoji, G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida realizm oqimining paydo bo‘lishi va taraqqiy etishi, shu asr yozuvchilarining ijodi bo‘yicha tushunchalar taqdim etiladi. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi jahon adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, adabiy yo‘nalishlarning turli-tumanligi: naturalizm, impressionizm, simvolizm, modernizm, postmodernizm va boshqa yo‘nalish hamda oqimlar yuzasidan tasavvur uyg‘otiladi. Talabalar jahon adabiyotdagi so‘nggi yangiliklarni aks ettiruvchi O‘zbekiston Respublikasi matbuoti – “Jahon adabiyoti” jurnali bilan tanishtiriladi. Shuningdek, O‘rta va Markaziy Osiyo, Kavkaz va Kavkazorti hamda Slavyan xalqlari adabiyotining yuzaga kelishi, uni davrlashtirish, klassik va zamonaviy adabiyotning uzviy aloqasi va uzviyligi haqida so‘z yuritiladi. Hozirgi zamon adabiyoti janr, mavzu, g‘oyaviy jihatdan tahlil qilinadi. O‘rta va Markaziy Osiyo, Kavkaz va Kavkazorti hamda Slavyan xalqlari adabiyoti mashhur namoyandalarining hayoti va ijodi, ularning ijodiy merosi o‘rganilib, muayyan asarlar ilmiy-nazariy tahlil etiladi. O‘zbek adabiyoti va mazkur xalqlar adabiyoti, adabiy aloqalar, adabiy ta’sir, tarjima va uning adabiy aloqalardagi roli, xalqlar orasidagi hamkorlikni kuchaytirishda adabiyotning roli tushuntiriladi.
Jahon adabiyoti fanining vazifasi talabalarga har bir davr adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘sha davrning yirik adiblari ijodi haqida atroflicha ma'lumot berishdan iborat. O‘quv faoliyati davomida antik dunyo madaniyatining ulkan siymolari Homer, Esxil, Sofokl, Evripid, Aristofan, Plavt, Vergiliy, Goratsiy, Ovidiy ijodining muayyan qirralari ochib beriladi. Yuqoridagi adiblar ijodi hozirgi kunda qam kitobxonga badiiy zavq va maroq berayotgani, badiiy-estetik didini o‘tkirlashtirayotgani, ma'naviyatini boyitayotgani ta'kidlanadi. Uyg‘onish davri haqida gap borar ekan, buyuk burilishning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan asosiy omillar haqida tushuncha beriladi. Uyg‘onish davrining daholari: Dante, Servantes,
Rable, Lope de Vega, Shekspir asarlarini tahlil qilishda bu ulkan adiblar ijodiga bag‘ishlangan ilmiy tadqiqotlardan bir nechtasi talabalarga tavsiya qilinadi. Fanning asosiy maqsadlaridan yana biri XVII-XVIII asrlar adabiyotini o‘qitishda klassitsizm va ma'rifatchilik adabiyotining mohiyati, bu adabiyotda ilgari surilgan siyosiy, falsafiy hamda ijtimoiy hodisalarning sabablarini ochib berilishdan iborat. Bunda talabalarga N.Bualo, D.Defo, J.Svift kabi adiblar hayoti va ijodi haqida tushuncha beriladi. XIX asr adabiyotidagi asosiy yo‘nalishlar romantizm va tanqidiy realizmdir. Bunda adabiy yo‘nalishlar mohiyati yozuvchilar asarlaridan keltirilgan dalillar bilan asoslanadi. Masalan, Viktor Hyugo ijodi misolida romantizm, Balzak ijodi misolida tanqidiy realizm adabiy yo‘nalishining boy imkoniyatlari va rang-barang qirralarini ochib berish lozim. Bunda XIX asr chet el adabiyotining xalq ozodlik harakatlari bilan mustaqkam boqliqligini e'tibordan qochirmaslik zarur. O‘rta va Markaziy Osiyo, Kavkaz va Kavkazorti hamda Slavyan xalqlari adabiyoti jahon adabiyoti o‘quv fanining tarkibiy qismidir. Uning vazifasi mustaqil davlatlar xalqlari adabiyotining o‘ziga xos xususiyatlari, xalq og‘zaki itjodi, qar bir xalq adabiyotining yirik san'atkorlari ijodi haqida atroflicha ma'lumot berishdan iborat. Yaqin o‘tmishda taraqqiyot yo‘li bir xil bo‘lgan milliy adabiyotlarning o‘ziga xos jihatlari, taraqqiyot bosqichlari, ularning atoqli namoyandalari, adabiyot maydoniga olib chiqqan tarixiy muhit va sharoitlar haqida talabalarga ma'lumot beradi. O‘quv jarayonida talabalarda mazkur milliy adabiyotlarning bir-biriga mushtaraklik xususiyatlari haqida tasavvur hosil bo‘ladi. Shu birgalikda, milliy adabiyotlarning XX asrdagi taraqqiyot bosqichi yangicha pozitsiyada, ya'ni bugungi kun mezonlari asosida tahlil qilinadi.
Jahon adabiyoti fanining predmeti – bu jahon xalqlari badiiy merosi. Barcha xalqlarning eng qadimgi og’zaki va yozma durdonalaridan tortib, hozirgi davrgacha bo’lgan badiiy asarlari jahon adabiyotining tadqiqot obyek’tidir.
Jahon adabiyotining eng dolzarb muammolaridan biri uni davrlashtirish muammosidir. Adabiyotshunos olimlar jahon adabiyoti tamaddudinini quyidagicha davrlashtirib o’rganadilar:

1. 
   Antik dunyo adabiyoti;
   

1. 
   Uyg’onish davri adabiyoti;
   

1. 
   XII-XIII asr adabiyoti
   

1. 
   XIX-XX asr adabiyoti
   

1. 
   Hozirgi zamon adabiyoti
   

Jahon adabiyotini davr nuqtayi nazaridan o’rganish bevosita uning jug’rofiy jihatdan tahlilini ham talab etadi. Ma’lum bir hududda adabiyotning rivojlanishi, taraqqiy etishi yoki tanazzulga yuz tutishi bevosita o’sha hududga mansub boshqa hududlar adabiy jarayoniga ham ta’sir etadi.
Yuqoridagi davrlashtirish birmuncha bahstalabdir. Chunki JAning yana qadimiy (Sharq adabiyoti (m.a. 3 ming y.dan), Antik dunyo adabiyoti (Yunon va Rim adabiyoti. m.a.2.ming y.dan eramizning 5 a.gacha), Afrika, Avstraliya, Amerika-Kanada, Okeaniya mamlakatlari adabiyoti), O‘rta asrlar (ilk 5-10a., va so‘ng 11-14 a.), Uyg‘onish kabi davrlari (14 a.dan), klatsissizm (17 a), ma'rifatchilik (18 a), romantizm (19), naturalizm (19), realizm (19 va 20 a.), modernizm (20), postmodernizm (20 va 21 a.) singari davrlari, yo‘nalishlari mavjud. Jahon adabiyotini o‘rganishda umuminsoniylik, milliylik, individuallik tushunchalarini yodda tutmoq kerak. Jahon adabiyoti manbalariga tipologik, genetik, tarixiy-madaniy yondashuv uning mazmun mohiyatini yanada teranroq ochib beradi.
“Jahon adabiyoti” fani O‘zbekistonda “Xorijiy adabiyot”, “Chet el adabiyoti”, “Tili o‘rganilayotgan adabiyot”, “Jahon adabiyoti” nomlari bilan o‘rganib kelingan. Ingliz tilidagi mamlakatlarda “World literature”, rus tilida “Zarubejnaya literatura”, “Inostrannaya literatura” kabi nomlar bilan o‘qitiladi.
Har bir davr yana o‘z ichida davrlashtiriladi. Antik adabiyot deyilganda faqat yunon va Rim adabiyoti tushiniladi. Demak, bu yerda Sharq adabiyoti degan davr tushib qolayapti. Yana O‘rta asrlar adabiyoti masalasi bor. Xullas, davrlashtirish masalasiga oxirgi nuqta qo‘yilagani yo‘q. Qolaversa, yuqoridagi davrlashtirish adabiyotning g‘arbdagi holiga ko‘ra amalga oshirilgan. Sharq adabiyoti yana boshqa bir manzaralarni beradi. Muqoyasa uchun:

1. 
   Islomgacha bo‘lgan davrdagi adabiyot
   
2. 
   Islom ta'siridagi adabiyot
   
3. 
   Jahoniy ta'sirlar davri o‘zbek adabiyoti
   

Bu davrlashtirish prof. Q. Yo‘ldoshevga tegishli. O‘zbek adabiyotini yana professorlar B. Qosimov, N.Karimov kabi olimlar ham davrlashtirishgan. Xuddi shunday, jahon adabiyotini davrlashtirish masalasida turli xil qarashlar bor va buni tabiiy deb qabul qilish lozim. JA yana o‘z ichida o‘nlab, yuzlab davrlashtirishlarga imkon beradi. Xususan, Antik dunyo adabiyoti shunday davrlashtiriladi:

1. 
   Birinchi davr (sinfiy davrgacha yoki arxaik davr);
   

1. 
   Yunon adabiyotining antik davri. (er. av. V-IV asr)
   
2. 
   Ellinistik va Rim davridagi Yunon adabiyoti.
   
3. 
   Rim adabiyoti. Respublika davridagi Rim adabiyoti (er. av. III-I asr)
   
4. 
   Imperiya davri Rim adabiyoti. (eramizdan av. I asrdan eramizning V asrigacha)
   

Umuman, jahon adabiyoti bir ummon bo‘lib, unga har tomondan turlicha yondashish mumkin va kerak. Muhimi, bu adabiyotning o‘zak xususiyatlarini to‘g‘ri anglab olishdir.