Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o’qitish metodikasining nazariy va amaliy masalalari
Yüklə 229,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o’qitish metodikasining nazariy va amaliy masalalari Ushbu kursni o’rganishga kirishishdan oldin, o’qituvchi darslarni o’tishda metod tanlashga alohida e’tibor berishi zarur. Kuzatuv va tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, kurs mazmunan boy materiallarga egaligini e’tiborga olib unda xalma-xil metodlarni qo’llashni taqozo etadi. Bu kursda mashhur didakt olimlar I.Ya. Lerner va M.N. Skatkinlarning metodlar klassifikatsiyasini qo’llash yaxshi natijalar beradi. Ular quyidagi metodlar guruhini ilgari suradilar: 1. Izohli-illyustrativ (ko’rgazmali) metod (xikoya; lektsiya, tushuntirish, darslik bilan ishlash, rasmlarni namoyish qilish, slaydlar namoyish etish) 2. Reproduktiv metodlar. (o’tilga materiallarni hayolan qayta tiklash asosida bilimlarni amalda qo’llash orqaliko’nikma va malakalar shakllantirish). 3. Dars materiallarini muammoli bayon etish. 4. Qismian izlanuvchan evristik metod. 5. Tadqiqot metodi. (Bunda o’quvchilar faoliyati bilimlarni ko’prok mustaqil izlanish asosida amalga oshiriladi) Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasida eng ko’p qo’llaniladigan metodlar guruhini izohli-illyustrativ metodlar tashkil qiladi. Bu metodning asosini o’qituvchi faoliyati tashkil qiladi. O’qituvchi asosan tayyor informatsiyalarni beruvchi hisoblanadi. Bunda u turli ta’lim vositalaridan foydalanadi. O’quvchilarga informatsiya asosan lektsiya, xikoya, suhbat, savol-javob tarzida yetkaziladi. Darslik, ko’rgazmali qo’llanmalar o’qituvchi jonli suvini to’ldiruvchi vositalar bo’lib xizmat qiladi. Bu metodning eng afzal tomoni shundaki, o’quvchilar bir yo’la tinglaydilar, kuradilar, kuzatadilar, o’qiydilar, xilma-xil ma’lumotlarni qiyoslaydilar va x.k. Bu metod pedagogik, didaktik, metodik adabiyotlarda keng va atroflicha yoritilgan. Izohli illyustrativ metodda yetakchi o’rinni darslik matni, kartografik materiallar bilan ishlash tashkil qiladi. Ma’lumki jahon iqtisodiy geografiyasining asosini kartografik materiallar bilan ishlash va ularni tahlil qilish bilan bog’liq mavzular tashkil etadi. «Jahonning umumiy-iqtisodiy geografik ta’rifi» aksariyat matriallar leksiya metodida olib boriladi. Bu metodning zaif tomoni shundaki u o’quvchilarda aqliy faoliyatini nisbatan kamroq rivojlantiradi. Chunki sinfdagi barcha o’quvchilar leksiyani tinglashda bir xil qobiliyatga ega emaslar. Shu tufayli leksiya uchun tanlangan materialda o’quvchilar faoliyatini jonlantiradigan materiallarni qo’llashiga e’tibor berish zarur. O’quvchilar oldindan leksiya rejasi bilan tanishtirilishi, leksiya davomida qiyoslovchi jadvallarni mustaqil to’ldirishi, ular mutaqil ravishda sxemalar to’za olishga e’tibor berish maqsadga muvofiq. O’qituvchi leksiya metodidan foydalanish jarayonida xilma-xil usullarni qo’llaydi. Asosiy fikr va g’oyalarni burtgirib ko’rsatadi. Ilmiy ommabop adabiyotlardan olingan materiallarni o’z so’zi bilan yoki uning ayrim joylarini o’qib ham eshittiradi. O’quvchilarga leksiya uchun reja tuzishni topshiradi. Bunda ular diqqatini quyidagilarga qaratadi: 1. O’qituvchi tomonidan tuzilgan materialni qismilarga ajrata olishdi. 2. Qismilarga ajratilgan materialdagi asosiy g’oyalarni ajrata olishi. 3. Rejani tuzishda mavzudagi izchillik va mantiqiylikni bo’rttirib ko’rsata olishga e’tibor berish va x.k. Tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, bu kurs mavzularini o’rganishda suhbatning alohida o’rni bor. Ayniqsa darslik matni, undagi jadvallar, raqamli materiallar, kartosxemalar va boshqa ko’rgazmali materiallar bilan ishlashda uning o’rni katta. Masalan «Jahon aholisi geografiyasi» mavzusini o’rganishda karta asosida suhbat uyushtirish yaxshi natijalar beradi. Darslikdagi jahon aholisining ko’payish turlari kartasxemasi asosida o’quvchilar bilan taxminan quyidagi mazmunda suxbat uyushtirish mumkin. 1. Aholi ko’payishining 1-turi qaysi mamlakatlar uchun xos. 2. Aholi ko’payishining 1-turi uchun qanday xususiyatlar xos. 3. Aholi ko’payishining 2-turi qaysi mamlakatlar uchun xos? 2-turga xos bo’lgan xususiyatlarni ajrating. 4. Avstraliya, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika, Yevrosiyo, Xorijiy Yevropada tugilish, ulish, tabiiy o’sishni qiyoslang. 5. Nima sabadan Afrikada tabiiy o’sish eng yuqori, ya’ni 30 kishini tashkil etadi? va x.k. O’qituvchi suhbat metodida bilimlarni egallashda tashkilotchi vazifasini bajaradi. U o’quvchilar javoblarini to’ldirib, ularni yangi bilimlarni egallashga ilxomlantirib boradi. Yoki shu mavzudagi «Jahon mamlakatlarida urbanizatsiya darajasi» kartosxemasini ham suhbat, savol-javob uyushtirish funktsiyasini o’quvchilarga mustaqil topshirish yaxshi natijalar berishi mumkin. Reproduktiv metod ham bu kursda keng qo’llanilish imkoniyatlariga ega. Ko’rgazmali izohli metodda o’quvchilarda iqtisodiy-geografik ko’nikmalar shakllantirish jarayoni bir muncha zaif kechadi. Reproduktiv metodda bu kamchilik juda kam sodir bo’ladi. O’quvchilar o’qituvchi topshirig’i asosida mustaqil bilimlarni egallaydilar. Ular oldingi bajarilgan topshiriq va savollarga o’xshash bo’lgan vazifalarni mustaqil bajaradilar, u yoki bu matn mazmuni bo’yicha rejalar tuza oladilar. Iqtisodiy- geografik kartalar asosida mamlakatlar yoki uning qismilariga ta’rif bera oladilar. Reproduktiv metod o’quvchilarda tashkilotchilik xislatlarini ham tarbiyalaydi. O’qituvchi bu metodni qo’llash jarayonida boshqa metodlardan, xususan og’zaki bayon, ko’rgazmali metodlardan ham unumli foydalanadi. Reproduktiv metod samaradorligini oshirishda har bir mavzu uchun topshiriqlar, savollar tizimini ishlab chiqish yaxshi natijalar beradi. O’quvchilarda bilimlarning oshib borishi bilan bu metodga bo’lgan talab ham oshib boradi. Kursning regionlar qismini o’rganishda bu metod juda qo’l keladi. Masalan Afrika mamlakatlarini o’rganishda o’quvchilar diqqatiga quyidagi jadvalni mustaqil to’ldirish topshiriladi. Shimoliy Afrika mamlakatlari Mamlakat Nomi Poytaxti Maydoni Aholisi Tabiiy resurslari Sanoat tarmoqlari Qishloq xo’jalik tarmoqlari Izoh O’quvchilar ushbu jadvalni to’ldirib bo’lishgach Sharqiy, G’arbiy, Tropik Afrika mamlakatlariga oid ma’lumotlarni mustaqil to’ldira oladigan bo’ladilar va x.k. Kursning aksariyat mavzulari muammoli bayon metodi bilan o’qitilishni taqozo qiladi. Bunda o’qituvchi muammo qo’yadi va uni o’zi yechib ko’rsatadi. Muammoga javob izlash jarayonida o’quvchilar muammoli vaziyatga duch keladilar. O’qituvchi tomonidan qo’yilgan muammoli savolga o’quvchilardagi mavjud bilimlar yetishmasligi kerak. Agar ular bu savolga to’g’ridan-to’g’ri javob berib qo’ysalar, qo’yilgan savol muammoli bo’la olmaydi. Bu metodning eng ahamiyatli tomoni shundaki, o’quvchilar muammoli metod orqali muammoning ilmiy yechilish yo’llarini, bilimlarning mantiqiy aloqadorligini, butun muammoni yechishdagi bosqichlarni bilib oladilar va egallaydilar. Afrika materigi mamlakatlari bo’yicha ayrim muammoli savollardan namunalar keltiramiz. 1. Saxel zonasida har 10 kishidan 9 kishining xayoti ovqatpishirish, uyni isitish uchun o’tin terish bilan bog’liq.Ayollar va bolalar yilning 100-300 kunini shox-shabba hamdaxazon to’plash bilan o’tkazadilar. Sizningcha kelajakda Saxelda bu holat takrorlanmasligi uchun qanday chora tadbirlar qurish kerak deb o’ylaysiz. O’z loyixangizniasoslab bering. 2. Nima sababdan Tropik Afrika tabiiy resurslarga boy bo’lishiga qaramasdan kontinentdagi eng kambag’almamlakailar shu regionga to’g’ri keladi? 3. Nima sabadan Afrikada aholining okean va dengiz bo’ylarida joylashishi Xorijiy Osiyo mamlakatlari darajasida emas. Buning sababini tushuntiring. Muammoli metodning eng muhim xususiyatlaridan biri qo’yilgan savolni yechish uchun gipoteza (faraz) tuzidash, ushbu farazni yechish yo’llarini izlash, xulosalar qilishdan iborat. O’qituvchi muammoni kuyadi, farazni tushuntiradi, xayolan eksperiment qilib ko’radi, uni yechishning turli variantlarini ilgari so’radi va xulosalar qiladi. Nixoyat qadamma-qadam muammoni yechish yo’llariga erishadi. O’quvchilar esa yechimning mantiqiyligini kuzatadilar, ilgari surilgan farazlarning to’g’riligini nazorat qiladilar, isbot va dalillarning naqadar puxtaligini yana bir bor tekshirib ko’radilar. Va shu tariqa bu metodning afzalligini, dars materialini o’zlashtirishdagi rolini bilib oladilar. Xalqaro geografik mehnat taqsimoti tushunchasining qanchalik mukammal egallaganligini, bu tushunchalarga xos bo’lgan belgilarni o’quvchilarning qay darajada bilishlarini aniqlash uchun ular diqqatiga quyidagi jadvalni tavsiya qilish maqsadgi muvofiq. Mamlakatlar Ixtisosli tarmoqlari Asosiy savdo sheriklari Yevropa Osiyo Amerika Sanoatda Qishloq xo’jaligida Jadval materiallarini tahlil qilish orqali o’quvchilar quyidagi savollarga mutakil javob topa olishlari mumkin. 1. Qaysi mamlakatlar iqtisodiyotida sanoat yetakchi o’rinniegallashini. 2. Qaysi mamlakatlar iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi yetakchi o’rinni egallashishini. 3. Xalqaro geografik mehnat taqsimotida siyosiy va iqtisodiy munosabatlarning o’rni kabi jarayonlarni bilib oladilar. O’quvchilarning jadvallarini mustaqil tahlil qilishi ularda zarur ko’nikmalarning shakllanganligidan darak beradi. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning xalqaro geogrfik mehnat taqsimotida o’rnini aniqlashni quyidagi jadvalni to’ldirish jarayonida bilib olishi mumkin. M A M L A KATLAR Rivojlangan Rivojlanayotgan 1. Xalqaro tovar ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuvning qay darajadaligi 2.Iqtisodiy aloqalarning asosiy yunalishlari 3.Asosiy savdo sheriklari bilan munosabatlar ahvoli Bu jadvalning mustaqil to’ldirish o’quvchilarni jahon mamlakatlarida xalqaro geografik mehnat taqsimotida o’ziga xos nomutanosiblik mavjud ekanligini bilib olishlariga imkon yaratadi.Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, xalqaro geografik mehnat taqsimoti tushunchasi jahon iqtisodiy geografiyasining barcha mavzularida ishtirok qiladi. Ular tarmoqlararo, rayonlararo, davlatlararo mehnat taqsimoti mavjudligini bilib oladilar. Qator jadvallarni mustaqil to’ldira olish o’quvchilarda bu borada zarur ko’nikmalarning shakllanganligidan darak beradi. Yüklə 229,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|