9
XVII a`sirdin` ekinshi yarimda Frantsiyada Gugenotlar qurallandi. 1658 jil Korol`
1598 jil Kant Edik Zakonin biykar etti. Onda Gugenotlarg`a ko`p huqiqlar berilgen
edi. 10 min`lag`an gugenot Germaniya ha`m tag`i basqa jerlerge qaship ketti.
Frantsiyanin` ekonomikasinin` rawajlaniwina ta`sir etti, rabochiy ku`shin azaytti.
Lyudovik XIV da`wirinde,armiya ha`m korol` sarayi ushin ma`mleket qaznasina
aqsha za`ru`r boldi.
Ma`mleket shet ellerge tovar shig`ariw siyasatin ju`rgiziwge ma`jbu`r
boldi.Sonliqtan Nerkontalizm siyasatin ju`rgizdi Lyudovik XIV birinshi ministri
finans bas kontroleri Kol`bert waqtinda nerkontalizm siyasati en` ku`shli da`rejege
jetti. Kol`bert basshilig`inda sanaat o`se basladi. Kolbertizm dvoryan,monarxlardin`
ma`pin qannatlardirdi.Frantsiyada kapitalizmnin` rawajlaniwina jol ashildi.
Evropada Frantsiyanin` ta`siri ku`shli boliwina baylanisli Frantsuz tili Latin
tilinin` ornina diplomatiyaliq a`hmiyetli tilge aylandi. Frantsuz tili batis Evropa,
shig`is Evropa u`stem klass wa`killerinin` so`ylew quralina aylandi.Ko`rnekli
frantsuz klassitsizmine tiykar saldi.
Djon Tomiste komediyaliq teatr du`zdi.Bualo klassitsizmi tiykarg`i Evropa
a`debiyatina o`zinin` ta`sirin tiygizdi. Absolyutlik eziwshilikke qaramastan Gomer
ha`m tag`i basqalar o`z shig`armalari menen ja`miyettin` unamsiz ta`replerin
kritikaladi.
Frantsiya sawda sanaati tez rawajlandi. Frantsiyada manufaktura sanaatin` en`
tiykarg`i formasina aylandi. Paxtadan, ju`nnen ha`m jipekten material islep shig`ariw
rawajlandi. Lion qalasi jipek toqiw sanaatinin` iri orayina aylandi. Parijde bezeniw
buyimlari , iyisli a`tir suwlarin islep shig`iw boyinsha Kyol`n qalasi orayi boldi.Iri
oraylarda manfakturalardin` sani ko`beydi.Bir neshe min`lag`an rabochiylar isledi.
O`ndiriste reglamentatsiya siyasati alip barildi. Reglamentatsiya o`z karxanasinda
ne islep shig`arilg`anligina qadag`alaw ju`rgizdi.Bul burjuaziyanin` narazilig`in
tuwdirdi. Frantsiya awil xojaliq o`nimin islep shig`ariw quni 1715-1789 jillarinda
96-99 million liber sanaat tovar shig`ariw 45-133 million liberge ko`terildi.
Koloniyaliq sawda ken`eydi. 1715-1789 jillari 15-132 million liberge ko`beydi.
1701-1714 jillari Ispaniya na`silligi ushin degen uris aqirinda Frantsiya xaliq
xojalig`in pu`tkilley wayranladi, xaliqtin` turmis da`rejesi to`menledi, Lyudovik
XIV yarim feodal absolyutlik du`zim eldin` rawajlaniwi idiraw ha`m qulaw
basqishina keldi.Korol` sarayindag`i biybastaqliqlar saliqlardi ko`beyitti. Frantsiya
agrarli el edi. 1789 jil aldinda barliq kiris awil xojalig`inan o`ndirildi. 25 million
xaliqtin` tek g`ana 2 millioni qalada qaldi. Awildag`i feodalliq qatnasiqlar
kapitalizmnin` rawajlaniwina tosqinliq jasadi. XVIII a`sirde Frantsiya awillarinda
arenda aqsha formasi basim bolip, diyxanlar sen`orga «chinsh» dep atalatug`in saliq
to`lep otirg`an. Bul Rossiyadag`i obrokqa uqsas to`lem ha`m borshina turmisi awir
boldi. Diyxan shirkewdin` paydasina desyatina saliq to`ledi. XVII a`sirdin` ekinshi
yariminda Frantsiyada awil xojaliq feodalliq ta`rtip u`stemlik etti.
Turmistin` barliq tarawinda absolyutizm kriziske ushiradi..
Korol` Lyudovig XV 1715 – 1740 jillari korol` boldi. Sansiz kaboritkalari menen
waqtin o`tkerdi.Ma`mlekettin` ishki jag`dayina itibar bermedi. Frantsiya monarxiyasi
a`skeriy diplomatiyaliq siyasat ju`rgiziwde jen`iske eristi.
10
1735 jil Frantsiya a`skerleri Lotaringiyani, 1761 Korsikani iyeledi.Frantsiyanin`
xaliq araliq jag`dayda abiroyi to`menley basladi. 1756 – 1762 jillar 7 jilliq urista
Angliya Kanadani aldi. Bul Frantsiya absolyutizmnin` ha`lsirewinin` da`lili edi.
Korol` o`zinin` artiqmashlig`i huqiqinan ayrilg`isi kelmedi. Korol` “Bizden keyin
meyli suw alip ketsin” degen siyasat ju`rgizdi. Frantsiya sanasiz jalqaw Lyudovik
XVI taxtqa shiqti. Onin` waqitinda hayali Avstriya printsessasi Mariya
Antuanettanin` ta`siri ku`shli boldi.Saray shig`inlari ,waqti xoshliq ,kiyiniw ushin
ha`mmesi esapqa alindi. Sonliqtan oni Madam Defitsit dep atadi.Frantsiyada bul
da`wir absolyutlik monarxiyanin` kriziske ushirawina alip keldi.
XVIII a`sirdin` aqirinda ulli frantsuz burjuaziyaliq revlyutsiyasi baslandi.
Kapitalistlik rawajlaniw jerge feodalliq menshik ha`m absolyutlik monarxiya korolliq
vlast` biybastaqliqlarina feodalliq salg`irtqa qarsi boldi. Sosloviyaliq wa`killer
naraziliq tuwdirdi. Xaliq monarxiyani qulatiw ushin gu`reske tayar boldi. Dvoryanlar
menen ruwxaniylar eski du`zimdi saqlap qaliwg`a umtildi. Lyudovik XVI ta`repinen,
bas finans ministri etip bay Tyurgoni sayladi.Sarayda jumsalatug`in shig`inlardi
azaytiwg`a umtildi. Biraq Mariya Antuanetta basshilig`inda korol` saray
xizmetkerleri reformag`a qarsi shiqti. Tyurgo otstavkag`a ketti. 1787-1789-jillarda
Frantsiyada revolyutsiyaliq situatsiya qa`liplesti. Angliya menen Frantsiya ortasinda
sawda kelisimi du`zildi. Angliyadan tovar ko`p keliwi kapitalistlik manufaktura
jabiliwina alip keldi. Elde jumissizliq kelip shiqti. 1789-jili 175 jildan berli
shaqarilmay kiyatirg`an Bas shtatlar shaqiriwg`a kelisim berdi. Bas shtatlar saylaw
qizg`in jag`dayda o`tkerildi. 3-shi soslovie ta`repinen ko`plegen komplektler payda
boldi. Burjuaziya siyasiy vlastti talap etip shig`a basladi. 1789-jili 5-mayda Versal`da
general shtat ma`jilisi ashildi. Saray adamlari ortasinda ku`shli kelispewshilikler
payda boldi.
Pravitel`stvonin` u`shinshi soslovie wa`killerin quwip tarqatiw ushin a`skerler
jiynaldi. Absolyutizmge gu`reske Frantsiya xalqi massaliq ko`terildi.
Xaliq revolyutsiyasi 1789-jili 13-iyul`da Parijde ko`terilis basladi. 14-iyul` ku`ni
Parij. Bastiliya xaliq qolina o`tti. Parijde revolyutsiya jen`iwi a`hmiyetke iye boldi.
Frantsiya feodallari bolg`an Bastiliya tyur`masinin` aliniwi absolyutizmnin` qulawin
ha`m konstitutsiyaliq monarxiyanin` ornawina alip keldi. Xaliq massasi basshilig`i
ha`reketke keltiriwshi ku`shke aylandi. Revolyutsiyag`a liberal dvoryanlar qosildi.
Solay etip 1789-jili 14-iyul`da revolyutsiya pa`ti Frantsiyada Markiz Lafayet
basshilig`inda iri konstitutsiyaliq monarxiya ta`repdari hu`kimet basina shiqti.
Frantsiya boyinsha munitsipalitetlik revolyutsiya tasqini payda boldi. Adam ha`m
grajdanlar prava deklaratsiyasi qabil etildi. Deklaratsiyanin` birinshi stat`yasinda
adamlar erkin, ten` huqiqli boldi dep ko`rsetilgen. Deklaratsiya soslovie
artiqmashliqlari ha`m samoderjaviege qol tiygizbew ja`riyalandi. Usinday ha`m tag`i
basqa klassliq sheklewlerge qaramastan u`lken revolyutsiyaliq a`hmiyetke iye boldi.
Burjuaziyaliq demokratiyaliq huqiq bekkemlendi. Feodalliq absolyutlik du`zimge
soqqi berdi. Deklaratsiya printsipleri feodalliq absolyutizm gu`resine u`lken ta`sir
tiygizdi. Quriltay jiynalisinda gruppa payda boldi.
Birinshi gruppag`a liberal dvoryanlar kirip, konstitutsiyaliq monarxistler dep
ataldi. Konstitutsiyaliq monarxistler graf Mirabo, Abbat boldi.