Жана тарийх1 Times doc

 

15 

Lui  Banopart    Gollandiya  koroli  1806-jil  Angliya,  Rossiya  4  shi  koalitsiya  du`zildi. 

1806-jil  21-oktyabrde  Berlinde  Napoleon  dekret  shig`ardi,  Britaniyag`a  kontinental 

blokada    jariyaladi.  1807-jil  Milan  dekreti  boyinsha  Angliya  kontur  blokada 

jariyaladi. Prussiya armiyasi qiyratildi. 1807-jil 14-iyun`de fridland sawashinan keyin 

Aleksandr  1  iyul`de  Til`zitte  kelsim  du`ziwge  ma`jbu`r  boldi.  Til`zit  kelsim    sha`rti  

boyinsha  Aleksandr  I  Angliya  menen  qatnasti  toqtati.  Koalitsiyada  Frantsiya 

Evropada  basip  alg`an  jerlerdi  moyinlawg`a  minnetledi.  Bul  ushin  Frantsiya, 

Rossiyag`a, Shvetsiyada, Turkiyada erkin ha`reket etiwge  Rossiya menen bir qatarda 

Til`zitte    Prussiya  menen  Frantsiya  ortasinda  kelsim  du`zildi.  1  ju`z  million 

kontributsiya  to`lewge    ma`jbu`r  bolip  Napoleon  Prussiya  ha`m  basqa    awqamlas  

ta`rtipi  Vestfal`    korol`ligin  du`zdi.  1807  jil  Portugaliya,  1808  jil  Angliya  Avstriya 

menen  birlikte    5  koalitsiya  du`zdi.  Bulda  qiyratildi.  Frantsiya    1809  jil  Italiyani, 

1810 jil  Gollandiyani basip aldi, 1808-1811 jillari Napoleon imperiyasi qudiretli en` 

ku`shli  jil  boldi  12  ma`mleketti  basip  aldi.  Usi  waqitlari  Frantsiyada  ishki  krizis 

baslandi Angliya Frantsiyani qiyrata almadi. Rossiya o`z ku`shin bekkemley basladi. 

1808  jil  uris  ha`reketine  baylanisli  ja`miyette  naraziliq  o`sti.  Salgirt  ko`beydi. 

Napoleon imperiyasinin` tiykarg`i maqseti Angliyani qiyratiw edi. Evropada ha`m jer 

duzinde  Napoleon  u`stemlik  etti.  Napoleon  en`  ku`shli  Rossiyani  qiyratiwdi  oyladi. 

1811-jil  Napoleon  Men  5  jildan  keyin  du`n`ya  ju`zinin`    gospodini  bolaman. 

Napoleon Rossiyani bo`lsheklep baltik boyi Pol`sha  Litvani bo`lip aliwdi, Tu`rkiyani 

Iranga beriwdi Zakavkazga arqa Indiyani beriwdi maqset etti. Frantsiya urisqa ku`shli  

tayarlandi. Rossiya arqa ha`m tu`slik qa`wipti saplastiriw Rossiyag`a  batistan qa`wip 

tuwdi.  1812  jil  watandarliq    urista    Rossiya  xalqi  kaharmanliq  is  ko`rsetti.  1812  jil 

Watandarliq  uris Rossiya jen`isi  menen  tamamlandi. Jer ju`zlik tariyxiy a`hmiyetke 

iye  boldi.  Rossiyanin`  jen`iwi  Napoleon  ta`repinen  ezilgen    Evropa  xalqinin`  azat 

boliwina  baslama  saldi.  1812  jilg`i  urista  Napoleon  a`skerlerinin`  qiyrawi  batista 

Frantsiya  u`stemligine  qarsi  g`alaba  ko`terliske    signal  bolip,  1812  jil    Rossiya  

turmisina ta`sir jasadi. Xaliq massasi o`z azatlig`i ushin  gu`resti. 

1813-ba`ha`rde Napoleon imperiyasi Rossiya, Avstriya,  Shvetsariya,  Portugaliya, 

Ispaniya, Prussiya  qatnasiwi menen 6 koalitsiya du`zdi. 1813 jil oktyabr`de Leyptsig 

janinda  sheshiwshi  sawash  boladi.  Xaliq  urisi  dep  atalip,  urista  500  min`  adam  

qatnasqan.  1814  jil  31  mart  ku`ni  Aleksandr  I  Rossiya  ha`m  awqam    a`skerleri 

Parijge kirdi. 

Napoleon  taqtan  tu`sip  Lyudovig  16  tuwisqani  Graf  Provanskiy  Lyudovig  18  ati 

menen    Frantsiya  taxtina  shiqti.  Burgonlar  dinastiyasi    qayta  tiklendi.  El`ba  atawina 

bir  min`  soldat  penen  surginge  jiberildi.  1813-jil  1-martta  100  ku`nlik  ha`m 

ha`mishiligi  baslandi.    Bul  uzaq  dawam  etpegen.  Belgiyag`a  jaqin  Vaterllo  jerinde 

Napoleon  armiyasi joq etildi. Usi jerde ol Svyataya Elena atawina su`rginge jiberildi 

sol jerde 1821-jil o`ldi. 

 

---

 

16 

Vena kongressi 

Jobasi 

1. Vena kongressinin` baslaniwi 

2. Vena kongressindegi protsessler ha`m sheshimler 

3. Kongress juwmaqlari 

4. G`A`diwli awqamG` 

 

Vena  kongressi  1814-1815-jillari  xaliq  araliq  kongress  bolip  Evropa 

derjavalarinin`  Napoleon  Frantsiyasi  menen  bolg`an  urisinin`  tamam  boliwi  menen 

baylanisli. 1814-jildin` sentyabr` ayinan baslanip 1815-jildin` iyunine shekem dawam 

etken.  Vena  kongressinde  Evropa  ma`mleketlerinin`  barliq  wa`killeri  qatnasqan 

(Turtsiyadan 

basqa). 

Kongresste 

tiykarg`i 

roldi: 

Rossiya 

(Aleksandr 

I, 

K.V.Nessel`rode,  A.K.Razumovskiy),  Ulli  Britaniya  (R.S.Kasyari,  onnan  son` 

A.U.Vellington)  ha`m  Avstriya  (Frants  I,  K.Metterni  Prussiya  delegatsiyasin 

(K.A.Gordenburg,  V.Gumbol`t  basqardi),  Frantsiya  delegatsiyasinan  Sh.M.Taleyran 

qatnasti. 

Kongress  1814-jildin`  noyabr`  ayinda  ashiladi.  Bul  kongresske  126  Evropa 

ma`mleketinen  450  diplomat  qatnasadi.  Sheshimler  bes  derjava  wa`killerinin` 

qatnasiwinda qabillanadi (Rossiya, Ulli Britaniya, Prussiya, Avstriya, Frantsiya). Bul 

sheshimler  German  isleri  komiteti  (14-oktyabrde  du`zilgen),  Shveytsarlar  isleri  (14-

noyabr`), statistika komitetler bas organlarina qabillandi. 

Vena  kongressinin`  tiykarg`i  ma`selelerinen  bul  feodalliq  ta`rtiplerdi  ornatiw,  bir 

qatar  dinastiyalardi  restavratsiyalaw,  revolyutsiyaliq  ha`m  milliy  azatliq  ha`reketleri 

menen  gu`resiw,  Napoleonnin`  ha`kimiyat  basina  qaytip  keliwinin`  kepilligi  ha`m 

Evropanin` jen`impaz ma`mlekettin` qa`lewinde qayta bo`lisiw edi. 

Diplomatiyaliq  ushirasiwlar,  kelisiwler  menen  bir  qatarda  balalar,  karnaval, 

maskaradlar ha`m teatr, saxna ko`rinisleri ko`beyip bardi. 

«Kongress  oynamaqta,  biraq  alg`a  jiljimay  atir»-degen  edi    Avstriyali  diplomat 

knyaz` de Linya. 

Patsha  hu`kimeti  Rossiyag`a  derlik  ba`rshe  Pol`sha  jerlerin  qosiwdi  maqset  etip 

qoydi.  Ol  Prussiyanin`  Pol`sha  bo`limin  jog`altiwi  esabinan  Saksoniya  jerin  qosip 

qoyiw  esabinan  almaqshi  edi.  Rossiyanin`  keleshekte  qu`diretli  bolip  ketiwinen 

seskengen  Ulli  Britaniya  bul  jobag`a  qarsiliq  ko`rsetedi.  Rossiya  ha`m  qarsilasi 

bolg`an Prussiyanin` pozitsiyasinin` bekkemleniwine kesent etiwge uring`an Avstriya 

da  qarsi  shig`adi.  Awqamlaslar  kelispewshiliginen  paydalang`an  Toleyran  o`zin 

legitimizm  printsiplerinin`  ha`m  kishi  ma`mleketler  huqiqlarin  qorg`awshi  sipatinda 

ko`rsetti.  Toleyran  Frantsiyada  Rossiya,  Ulli  Britaniya,  Avstriya  ha`m  Prussiyanin` 

jabiq ushirasiwlarin o`tkiziwge eristi. 

Kongresste basqada tiykarg`i  mashqalalar  qaraldi: Germaniyanin` siyasiy du`zilisi 

ha`m  German  ma`mleketlerinin`  shegaralari,  Shveytsariyanin`  statusi,  Italiyadag`i 

siyasiy  jag`day,  xaliq  araliq  da`r`yalardag`i  qatnaslar  (Reyn,  Moas,  Mozel`  h.t.b.) 

ha`m negrler sawdasi. 

1815-jili 3-yanvar`da Ulli Britaniya, Avstriya ha`m Frantsiya jasirin kelisimge qol 

qoydi. Bul kelisim birinshi gezekte Rossiyag`a qarsi qaratilip ol Prussiyag`ada tiyisli 

---