Жана тарийх1 Times doc

 

17 

edi  (Vena  qupiya  kelisimi  1815-jil).  Rossiya  ha`m  Prussiya  Pol`sha-Saksoniya 

ma`selesinde shette qaliwg`a ma`jbu`r boldi. 

Napoleonnin`  El`ba  atawinan  qaship  ketiwi  ha`m  onin`  1815-jili  1-martta 

Frantsiyag`a  qaytariliwi  na`tiyjesinde,  Vena  kongressi  qatnasiwshilarinin`  bir  birine 

jaqinlasiwina  ha`m  Napoleong`a  qarsi  jan`a  (jetinshi)  koalitsiya  du`ziliwine  alip 

keldi.  1815-jili  9-iyun`de  en`  son`g`i  (juwmaqlawshi)  aktke  qol  qoyiladi.  Onda 

Frantsiyanin`  barliq  iyeliklerinen  ayiriw  qaraldi,  Gollandiya,  Bel`giya  ha`m 

Niderlandiya  qaramag`ina  birlestirildi.  Pol`sha  korol`lig`i  atag`in  alg`an  Varshava 

gertsoglig`inin` u`lken bo`limi Rossiyag`a o`tedi. Poznan` Prussiya quraminda qaladi. 

Gollandiyani  Avstriya  o`zinde  saqlap  qaldi.  Krakov  «Erkin  qala  atag`in  aladi». 

Prussiya  Saksoniyani  derlik  yarimin  ha`m  ekonomikaliq  joqari  rawajlang`an  Reyn 

provintsiyasin ha`m Vestfaliyani qosip aladi. Italiyag`a Savoyo ha`m Nitstsa qaytarip 

beriledi ha`m Sardiniya korol`lig`i du`ziledi. Lambardio ha`m Venetsiya Avstriyag`a 

o`tedi.  Avstriya  barliq  Italiya  ma`mleketlerin  (Sardiniya  qaramag`inan  basqa) 

qadag`alaydi. 

19 

Shveytsar 

kapitanlarina 

Shveytsariya 

konferentsiyasi 

sho`lkemlestirildi  ha`m  G`ma`n`gilik  neytrolitetG`  kepilligi  beriledi.  German 

ma`mleketleri  ha`m  Avstriya  iyeliklerinin`  bir  bo`limi  German  awqamina 

birlestiriledi.  Norvegiya  Daniyadan  ajiratilip  Shvetsiyag`a  beriledi.  O`zinin` 

ten`izdegi  koloniyaliq  ha`m  sawda  iyeliklerin  bekkemlegen  ha`m  ken`eytken  Ulli 

Britaniya  uris  waqtinda  basip  alg`an  territoriyalardi,  sonin`  ishinde  Mal`ta,  Ioni 

atawlarin  qap  koloniyasin  (Qubla  Afrika)  Tseylon  atawlarin  o`zinde  saqlap  qaladi. 

Juwmaqlawshi  aktke  negrler  menen  sawda  jasawdi  qadag`an  etiwshi  qatarlar  da 

qosiladi. 

Vena  kongressinde  patsha  Rossiyasinin`,  burjuaziyaliq-demokratiyaliq  Ulli 

Britaniya,  gabsburgler  Avstriyasi  ha`m  tag`i  da  basqa  qatnasiwshilarinin`  siyasati 

reaktsiyaliq,  basipaliwshiliq  xarakterge  iye  boldi.  Vena  kongressinde  du`zilgen 

qatnasiqlar sistemasi 1815-jili sentyabrde G`Sharapatli awqamG`da toliqtirildi. Vena 

kongressi sistemasinin` qulawi ha`r tu`rli waqitlarda boldi. 15-jildan son` Frantsiyada 

iyul`  revolyutsiyasi  boladi  ha`m  Bel`giya  g`a`rezsizlik  aladi,  onnan  son` 

revolyutsiyalar 1848-1849-jillari bolip Italiyanin` birlesiw Germaniyanin` birlesiwine 

alip keledi. 

Frantsiyanin`  shegaralari  Napoleonnin`  Vaterloo  janindag`i  jen`ilisinen  (18-iyun` 

1815-jil)  ha`m  Burbonlar  restavratsiyasinan  (8-iyul`)  son`  qayta  tiklendi.  Vena 

kongressi  barliq  Evropa  ma`mleketleri  kollektivlik  kelisimleri  tiykarinda  Evropada 

paraxatshiliq  ornatiwg`a  urindi.  Kelisilgen  sha`rtnamalardi  bir  ta`repleme 

o`zgertiwge bolmaytug`in edi. Evropa ma`mleketleri shegaralarinin` kepilligin beriw 

ushin Rossiya, Avstriya ha`m Prussiya 1815-jili sentyabrde G`sharapatli awqamdiG` 

du`zedi.  Noyabr`  ayinda  Frantsiya  qosiladi.  Vena  sistemasi  Evropadag`i  salistirmali 

turaqliliq ha`m paraxatshiliqtin` dawamli periodin ta`miyinleydi. 

1815-jili  sentyabrde  Rossiya  imperatori  Aleksandr  I  ta`repinen  du`zilgen 

Sharapatli  awqamnin`  aktina  derlik  barliq  Evropa  monarxlari  qol  qoydi.  Onin` 

qatnasiwshilari  revolyutsiyalardi  birgelikte  bastiriw  ha`m  xristiyan  dinin  qollap 

quwatlaw ma`jbu`riyatin aldi. Angliya Sharapatli awqamg`a ra`smiy tu`rde qosilmasa 

da,  onin`  reaktsionliq  siyasatin  qollap-quwatladi.  Rim  papasi  ha`m  basqa  ellerdegi 

katoliklerdin`  naraziliqlarinan  qa`wiplenip  aktqa  qol  qoymadi.  Sharapatli  awqamda 

---

 

18 

basli  rol`di  Avstriyanin`  kantsleri  ha`m  iri  diplomat  Metternix  ha`m  Rossiya 

imperatori  Aleksandr  I  ler  oynadi.  Aleksandr  I  Lyudovik  XVIII  din`  monarxiyasin 

sheklewshi  xartiyani  usindi  ha`m  og`an  kongresstin`  barliq  qatnasiwshilarin  qol 

qoyiwg`a ma`jbu`rledi. 

Awqam 

qatnasiwshilari 

ortasinda 

kelispewshilikler 

ku`sheydi. 

Bul 

kelispewshilikler  awqam  ag`zalari  menen  Angliya  ha`m  AQSh  ortasinda  da  payda 

boldi.  Bul  awqam  1822-jili  Veronada  bolip  o`tken  Sharapatli  awqamnin`  son`g`i 

to`rtinshi  kongressinde  o`z  ko`rinisin  tapti.  Kongresstin`  qarari  menen  Latin 

Amerikasi  ma`mleketlerindegi  revolyutsiyalardi  bastiriw  ushin  Frantsuz  a`skeriy 

korpusi  jiberildi.  Bul  Angliya  ha`m  AQShtin`  narazilig`in  keltirip  shig`ardi.  Sebebi 

olar Latin Amerikasi ellerinin` islerine aralaspaqta edi. 

Usilayinsha  frantsuz korpusi  Latin  Amerikasina jetip barmay shaqirip alindi  ha`m 

Ispaniyadag`i  revolyutsiyani  bastiriw  ushin  jiberildi.  1825-jili  Rossiya,  Angliya, 

Avstriya  ha`m  Tu`rkiya  ortasindag`i  qatnasiqlar  keskinlesti.  Rossiya  hu`kimeti 

Gretsiyani  qollap-quwatlawdi  maqul  ko`rdi.  Bul  qarama-qarsiliq  belgili  da`rejede 

Sharapatli awqamnin` ha`lsirewine alip keldi. 

Solay etip Vena kongressi xaliq araliq qatnasiqlarda uris juwmaqlarin paraxatshiliq 

jol  menen  sheshiw,  shegara,  du`n`ya  ju`zinin`  siyasiy  kartasin  o`zgertiw, 

ma`mleketler ortasinda o`z-ara awqam du`ziw ma`selelerin sheshti. 

 

Tayanish so`zler: 

Vena  kongressi,  Kordinal  Mazorini,  «Ma`mleket  bul  men»,  Anna  Avstritskaya, 

Versal` sarayi, “Bizden  keyin meyli suw alip ketsin” 

Paydalaniwg`a usinilatug`in a`debiyat 

1.

 

Velikaya  frantsuzskaya  burjuaznaya  revolyutsiya.  Manfred  A.  3.  Izd.  Nauka. 

Moskva 1983g.  

2.

 

Frantsuzskaya revolyutsiya. Tomas Karleyl`. Moskva 1991 g.  

3.

 

Diplomaticheskiy slovar` v 3 tomax. Moskva 1986 g.  

4.

 

Vsemirnaya istoriya 5. 6. 7. chasti Moskva. Izd. Nauka.  

5.

 

Istoriya diplomatii v pyati tomax. Moskva 1959-1979 godi.  

6.

 

Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. Perviy period. Moskva. Visshaya 

shkola, 1986 g.  

7.

 

Novaya istoriya. Vtoroy period 1971-1917 gg. Pod redaktsiey A. Ovcharenko. 

Moskva 1984 g.  

8.

 

Praktikum po Novoy istorii. Pod. red. N. Brovskogo M. 1979 g.  

9.

 

Istoriya Frantsii Pod. red. A.Z. Manfreda v 3-x tomax. M.Nauka  

1973-

1973. 

10.

 

Manfred A.Z. Napoleon Banopart M.Misl` 1974 g. 

11.

 

Jahan tarixi. S.I.Gavrilyan, A.T.Xalliev. Toshkent, 2002. 

---